به نظر می‌رسد با ایجاد کریدورهای جایگزین راه‌اندازی کریدور کِتای از طریق افغانستان به تاجیکستان، دروازه ورود جدید به آسیای میانه باز‌می‌شود. همچنین اتصال اخیر پاکستان به چین از طریق آزادراهی که چینی‌ها از مسیر کوه‌های صعب‌العبور کشمیر ایجاد کرده‌اند، نوید‌بخش امکان دسترسی سریع‌تر، ارزان‌تر و کوتاه‌تر ایران به چین و نیز تقویت ترانزیت کالاهای جنوب آسیا به روسیه از خاک ایران خواهد بود.

احیای ترانزیت جاده‌ای شرق به غرب از خاک ایران

محمد‌جواد هدایتی، مدیرکل ترانزیت و حمل‌ونقل بین‌الملل سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای: بعد از شیوع کرونا، سیاست خاص کنترلی ترکمنستان نه‌تنها با ایران که با همه کشورهای همسایه خود اعمال شد سبب شد تا ورود هرگونه کامیون به این کشور ممنوع شود. درنتیجه برای مدت طولانی مرزهای ما با این کشور مسدود بود. اما از یک سال اخیر (از شهریور ۱۳۹۹ تا‌کنون) مرز سرخس و سپس در لطف‌آباد به روش تبادل یدک به یدک (باز کردن یدک از کشنده و سپس بستن به کشنده طرف مقابل) تبادل کالایی ما با ترکمنستان و بعضی از کشورهای آسیای میانه برقرار شده است. بخشی از کالاها هم به صورت Back to Back و ترانشیپمنت با کامیون‌های ترکمنی تخلیه و بارگیری می‌شوند. به عبارت دیگر، ترکمنستانی‌ها نه‌تنها برای ایرانی‌ها، بلکه برای هیچ کشور دیگری اجازه ورود کامیون‌های کشنده به عمق خاک خود را نمی‌دهند؛ سیاستی که مشابه آن در هیچ کشور دیگری اعمال نمی‌شود.

دو مرز باجگیران و اینچه‌برون هنوز هم به دلیل‌‌ موافقت نکردن ترکمن‌ها بسته است و هیچ تبادلی صورت نمی‌گیرد. ضمن اینکه تبادل یدک به یدک فضای زیادی نیاز دارد و درحال‌حاضر هم کشنده‌هایی که باقی می‌مانند تا یدک آنها که به کشنده‌های ترکمن متصل شده، به پایانه مرزی برگردد، بخش زیادی از مجموعه پایانه مرزی را اشغال کرده‌اند.

با این حال، توانسته‌ایم میزان تجارت با آسیای میانه را باوجود این شرایط به حجم تجارت با این کشورها به قبل از کرونا بازگردانیم؛ یعنی تنها با دو مرز توانسته‌ایم به حجم تجارت ایران و ترکمنستان و دیگر کشورهای منطقه CIS در زمانی که ۴ مرز فعال بود چه در حوزه صادرات و واردات و چه ترانزیت برسیم.

استفاده از کریدور افغانستان (کتای) به جای ترکمنستان را برای دسترسی به آسیای میانه در یکی دو سال اخیر در نظر گرفته‌ایم و در دولت قبلی کابل هم یک بار از این مسیر به صورت آزمایشی تردد شد و کالایی از کشورهای جنوب خلیج‌فارس به تاجیکستان رفت؛ اما موضوع اصلی در آن ناامنی بود ولی با توجه به حاکم شدن طالبان در این منطقه، به نظر می‌رسد هم از نظر امنیت و هم از نظر داشتن صرفه اقتصادی به دلیل عوارض بالایی که دولت ترکمنستان دریافت می‌کند، نسبت به کریدور ترکمنستان، ارجحیت داشته باشد؛ کریدور افغانستان به آسیای میانه، بیش از هزار دلار نسبت به کریدور ترکمنستان به ازای هر دستگاه کامیون، ارزان‌تر است.

۵ کشور محصور در خشکی آسیای میانه، بازار خوب کالاهای صادراتی، وارداتی و ترانزیتی خوبی نه‌تنها برای ما بلکه ترکیه هم هست؛ ترکیه‌ای‌ها هم مانند ما به دلیل رفتار متفاوت ترکمن‌ها، متضرر شده‌اند؛ حجت‌الاسلام رئیسی رئیس‌جمهوری هم در زمان آغاز به کار خود در دولت سیزدهم، با رئیس‌جمهوری ترکمنستان ذاکراتی داشت که یکی از آنها، موضوع بازگشایی مرزها بود که امیدواریم سیاست‌های سختگیرانه ترکمنستان تعدیل شود.

موضوع دیگر، قرارداد پاکستان با چین و راه‌اندازی کریدور کَپِک ( China and Pakestan Economic corridor ) است که یک کریدور اقتصادی میان پاکستان و چین است که می‌تواند مسیر زمینی دسترسی ما به چین را فراهم کند؛ استفاده از این کریدور هم برای ما و هم برای پاکستانی‌ها مهم است. به علاوه اینکه پاکستانی‌ها هم تمایل دارند تا به آسیای میانه و روسیه از مسیر ایران متصل شوند؛ در چند روز اخیر یک مسیر آزمایشی بین پاکستان و روسیه برای صادرات انبه و نارنگی و میوه راه‌اندازی شد که تا ۷۰ درصد در کاهش زمان سفر موثر بود. برای هر دو کشور (روسیه و پاکستان) این مسیر بسیار خوب ارزیابی شد. این کار را یک شرکت حمل‌ونقل ایرانی انجام داد.

یک کریدور دیگر هم میان ایران و پاکستان و ترکیه با نام ‌ITI یا همان اسلام‌آباد-تهران-استانبول داریم که هم در حوزه تردد زمینی و هم ریلی قابل استفاده است؛ این کریدور امکان ارتقای تبادلات حمل‌ونقلی از تجارت مرزی به تجارت بین‌المللی و تردد کامیون‌ها در مرز یکدیگر را فراهم می‌کند. مرزهای ریمدان و پیشین به کنوانسیون تیر ملحق می‌شوند.

جذب سرمایه از مهم‌ترین اهداف سازمان همکاری شانگهای

محسن پاک‌آیین، سفیر پیشین ایران در آذربایجان: جذب سرمایه از مهم‌ترین اهداف سازمان همکاری‌ شانگهای است و می‌توان در این راه از سرمایه هند، روسیه و چین برای اجرای پروژه‌های مختلف در ایران استفاده کرد. عضویت ایران در این سازمان دستاوردی مهم برای کشور به ویژه در شرایط فعلی که ایران به دنبال تغییر نگاه در سیاست خارجی و حرکت به سوی کشورهای شرق آسیا و همسایه است، به‌شمار می‌رود.

ایران با جایگاه ژئوپلیتیکی که در حوزه‌های امنیتی و اقتصادی در منطقه دارد می‌تواند نقش موثری در ترتیبات منطقه‌ای با توجه به این عضویت داشته باشد. به علاوه اینکه مسئله امنیت در این پیمان خیلی مهم است چرا‌که تامین امنیت منطقه در همکاری‌های اقتصادی تاثیر مستقیم دارد. سرمایه جایی می‌رود که امنیت باشد و همکاری‌های اقتصادی و امنیتی کاملا به هم ارتباط دارند. ایران در حوزه انرژی، ترانزیت و... بیشترین ظرفیت را دارد. چین و هند وارد‌کننده نفت ایران هستند و نیازشان هم روز‌به‌روز بیشتر می‌شود. پاکستان به دنبال دریافت گاز ایران است تا به هند صادر کند؛ توافقاتی هم در این ‌باره انجام شده است.

همکاری ما با قزاقستان در حوزه انرژی نیز در چارچوب این پیمان می‌تواند گسترش یابد. به علاوه ایران هم دنبال ورود فناوری است که در این باره چین می‌تواند کمک کند. در حوزه ترانزیت هم ایران پل اتصال غرب به شرق آسیا و اروپا و افریقا است که می‌تواند این مسئله برای کشورهای حوزه شانگهای بسیار مهم و کلیدی باشد؛ آنها دوست دارند به آب‌های خلیج‌فارس و دریای عمان دست پیدا کنند از این رو مزیت ترانزیتی ایران برای این کشورها بسیار مطلوب است، مثل تکمیل خط‌آهن رشت-آستارا. همچنین ترانزیت دریایی می‌تواند در این چارچوب گسترش یابد. در همین حال با توجه به تحریم‌های گسترده ایران از همین امروز باید برنامه‌ریزی و پروژه‌هایی تعریف کنیم و دنبال اجرای آنها باشیم.

باید با کشورهای عضو توافق‌های چندجانبه و دوجانبه امضا شود. به طور طبیعی اگر این اتفاق‌ها بیفتد ما حتما از امتیازات و مزایای این پیمان بهره‌مند می‌شویم. لغو تحریم‌ها ارتباطی به پیمان شانگهای ندارد اما روی همکاری‌ها و تعاملات گسترده در این چارچوب تاثیر دارد. در عین حال با توجه به سیاست‌هایی که در ایران اتخاذ شده است، می‌توانیم لغو تحریم‌ها را دنبال کنیم، ارتباطات و تعاملات گسترده با کشورهای مختلف و اتحادهای منطقه‌ای کمک می‌کند در چارچوب دیدگاه اقتصاد مقاومتی، اقتصاد متنوع‌تری داشته باشیم و از فرصت کشورهای عضو همکاری شانگهای برای پویایی و تنوع در تعاملات اقتصادی استفاده کنیم.

سیگنال مثبت نفتی ایران به جهان

بهروز نامداری، کارشناس انرژی: از مجموع ۸ کشور عضو این پیمان بخش عمده‌ای واردکننده انرژی هستند. بنابراین به ما که به‌عنوان صادرکننده انرژی شناخته می‌شویم برای ورود بهتر به بازار کمک می‌کند.

پذیرش ایران در پیمان شانگهای می‌تواند به ۸ کشور عضو شانگهای این سیگنال را ارسال کند که ایران مایل است تنش‌ها را با جامعه جهانی کمتر کند.

ما اکنون با پاکستان قرارداد خط گازی داریم، هندوستان که مشتری سنتی نفت ما است و یکی از مقاصد دریافت گاز ما نیز هست، بنابراین برای این کشورها هم تاثیر مثبتی خواهد داشت و درواقع اهداف ما را به منافع اقتصادی نزدیک‌تر کرده و در بستر مناسب‌تری به تفاهمات بهتر و زودتر خواهیم رسید. علاوه‌بر تاثیرات مثبت مادامی که تحریم باشیم عضویت در این پیمان و نه هر پیمان دیگری هم مشکلات ما را حل نمی‌کند. تا تحریم‌ها کمرنگ یا لغو نشود کماکان مشکلات ما پابرجاست اما در هر حال عضویت در این پیمان پیام‌های مثبتی از ایران به دنیا ارسال می‌کند که ما در راستای جامعه جهانی حرکت می‌کنیم و بنابراین در یک پیمان مهم پذیرفته خواهیم شد.

پذیرش در شانگهای ممکن است به وین هم سیگنال‌هایی ارسال کند اما چندان نباید روی آن حساب کرد. در هر حال اجلاس شانگهای بیش از اقتصادی بودن، امنیتی است و بر این مبنا ایران به عضویت در آن پذیرفته شده که قصد دارد مشکلات خود را با جامعه جهانی حل کند بنابراین می‌تواند تاثیرات مثبت و سازنده‌ای را برای کشور در پی داشته باشد.

احیای ظرفیت‌های بزرگ ترانزیتی ایران

بهروز آقایی، مدیرکل بنادر و دریانوردی سیستان و بلوچستان: محدوده جغرافیایی سازمان شانگهای حدود ۶۰ میلیون کیلومتر مربع و جمعیتی آن حدود ۳ میلیارد نفر است؛ یعنی حدود یک‌سوم مساحت و جمعیت جهان را دربر گرفته است. در آغاز تلاش برای حل‌و‌فصل چالش‌های امنیتی کشورهای تازه استقلال‌یافته (پس از فروپاشی شوروی) دلیل اصلی پیدایش سازمان شانگهای بود.

اما دو هدف اصلی این سازمان از جمله حذف موانع و محدودیت‌های تجاری و مقاله با یکجانبه‌گرایی غربی از جمله امریکا حائز اهمیت فراوان است. بنابراین وسعت جغرافیایی و جمعیت قابل‌توجه کشورهای عضو این سازمان از منظر ذخایر نفت و گاز و سایر منابع و چه به لحاظ بازار مصرف فرصت اقتصادی بی‌بدیلی را به‌وجود آورده است.

اما سازمان شانگهای از آن جهت برای کشور ما دارای اهمیت است که دو عضو اصلی و تاثیر‌گذار آن یعنی چین و روسیه داری روابط دیپلماتیک و اقتصادی بسیار خوبی با ایران هستند. از مزیت‌های تجاری و اقتصادی زیاد این سازمان برای کشور، می‌توان به تسهیل تزانزیت در محور کریدور شمال و جنوب اشاره کرد که بیشتر اعضای آن از کشورهای هدف و دارای منافع از فعالیت‌های ترانزیتی کشور هستند. از جمله روسیه و هند که به همراه ایران از امضا‌کنندگان توافقنامه کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب هستند که در سال ۱۳۷۹ در شهر سن پترزبورگ روسیه به امضای وزرای حمل‌ونقل این ۳ کشور رسید. این کریدور مهم‌ترین حلقه تجارت بین آسیا و اروپا به شمار می‌‌رود.

کریدور شمال-جنوب یکی از مسیرهای مهم ترانزیتی در آسیای میانه است و کشورهای در مسیر این کریدور هر یک با تشکیل اتحادیه و انعقاد قراردادهای همکاری در رقابتی همه‌جانبه به توسعه و تجهیز بنادر، جاده‌ها، پایانه و مسیرهای ریلی خود می‌پردازند. در سال ۱۹۹۳ به دنبال برگزاری اجلاس کمیسیون اروپا، وزرای حمل‌ونقل کشورهای عضو، علاوه‌بر کریدور شمالی، مرکزی و جنوبی شاهراه ترانزیتی موسوم به کریدور ترانزیتی شمال-جنوب را معرفی کرده و به تصویب رساندند. این کریدور ارتباط ترانزیتی کشورهای شمال اروپا و روسیه از طریق ایران و دریای خزر به کشورهای حوزه اقیانوس هند، خلیج‌فارس و جنوب آسیا برقرار می‌سازد. در این میان اتصال دریای عمان و بندر چابهار در ساحل شرقی دریای عمان به‌عنوان بندری استراتژیک به این کریدور در مبادله کالا به شرق کشور و همسایه‌های شرقی و آسیای میانه نقش مهمی ایفا خواهد کرد.

از طرفی دیگر، سایر اعضای این سازمان از جمله تاجیکستان، قراقستان، ازبکستان، قرقیزستان از جمله کشورهای منتفع از مزیت‌های ترانزیتی کشور از جمله کریدور شمال-جنوب هستند. بنابراین با عضویت ایران و با بهرمندی از مزایای اقتصادی ناشی از آن از جمله حذف محدودیت‌های تجاری و اقتصادی و برنامه‌های از جمله ایجاد منطقه آزاد بین کشورهای عضو و در کنار آن برنامه‌های بانکی و طرح‌های با محوریت انرژی می‌تواند کمک شایانی به راه‌اندازی و فعال نمودن کریدور شمال و جنوب از مسیر ایران و مبدأ بندر چابهار داشته باشد.

از دیگر مزایای پیوستن به سازمان همکاری‌ شانگهای وجود خط سراسری ( TSR ) از مبدأ بنادر چین به مقصد اروپا و خط ریلی ( TCR ) متصل‌کننده کشورهای شرق دریای خزر و افغانستان به چین و امتداد آن از بندر اکتائو در شرق دریای خزر تا آذربایجان و ادامه آن تا ترکیه در غرب، برای جابه‌جایی کالاهای کشورهای منطقه و فرامنطقه‌ای است که کشورمان می‌تواند با دسترسی به این مسیرها و خطوط از طریق مزایا و تسهیلگری ناشی از پیوستن به سازمان همکاری‌ شانگهای به احیای ظرفیت‌های ترانزیتی خود بپردازد.

سخن پایانی

سازمان همکاری شانگهای یا SCO تقریبا دو دهه پیش در سن پترزبورگ تاسیس شد و درحال‌حاضر ۸ عضو دارد که نیمی از جمعیت جهان و یک‌چهارم تولید اقتصادی را نمایندگی می‌کنند. ایران از سال ۲۰۰۵ به دنبال پیوستن به این بلوک است که شامل هند و پاکستان نیز می‌شود. البته سازمان همکاری شانگهای شامل برخی مولفه‌های امنیتی متقابل مانند رویکرد مشترک برای مبارزه با تروریسم است. با این حال، اهداف آن در زمینه تجارت و همکاری اقتصادی، از جمله توسعه مشترک سیستم‌ انرژی و رشد متوازن اقتصادی بدون اجازه تسلط بر هیچ کشوری، نیز تاثیر‌گذار است. حالا با ایران، سازمان همکاری شانگهای ۴۶درصد از گاز و ۲۱ درصد از ذخایر نفتی جهان را در اختیار دارد.