نایلون‌هایی که در آخر به زباله‌های پلاستیکی تبدیل می‌شوند و آرام و بی‌سروصدا بخش گسترده‌ای از محیط زندگی شهری و روستایی را در برمی‌گیرند.

امروزه علاوه بر رهاسازی غیراصولی پلاستیک و مواد پلاستیکی در حاشیه شهر و جاده‌های کشور، کشاورزی به‌شیوه کشت زیرپلاستیکی و جالیزی نیز عامل اصلی تهدیدکننده محیط‌زیست است. محصولاتی که به این روش کشت می‌شوند، میوه‌های جالیزی مانند هندوانه، خربزه و طالبی هستند که اواسط خرداد برداشت می‌شوند و در نهایت با رهاسازی پلاستیک‌ها در زمین‌های کشاورزی به تهدیدی بزرگ برای محیط‌زیست و گونه‌های جانوری و حیوانی منطقه تبدیل می‌شوند. صمت در این گزارش به معایب استفاده از پلاستیک در کشاورزی و آسیب‌ّ‌های جدی این نوع کشت بر محیط‌زیست پرداخته است.

۵۰۰ سال زمان برای تجزیه

به‌گفته کارشناسان به‌علت عدم‌تجزیه‌پذیری پلاستیک‌ها گاهی تا ۵۰۰ سال بقایای این مواد در طبیعت باقی می‌ماند و اثرات زیست‌محیطی ناگواری را سبب می‌شود. این پلاستیک‌ها به‌علت ساخته شدن از مواد با پایه نفتی و خاصیت تجزیه‌ناپذیری باعث سمی شدن خاک می‌شوند. کارشناسان محیط‌زیست می‌گویند: جانوران گاهی این مواد را می‌خورند و در بیشتر موارد، سبب مسمومیت و مرگ آنها می‌شود. از طرفی، به‌علت سبکی با وزش باد جابه‌جا شده و در منابع آبی و رودخانه‌ها رها می‌شوند که خود نوعی از آلودگی‌های مخرب زیست‌محیطی را به‌دنبال دارد. کارشناسان همچنین معتقدند که استفاده از کیسه‌های پلاستیکی در امر کشاورزی نادرست است، چرا که این پلاستیک‌ها حتی اگر بعد از جمع‌آوری، به‌شکل زباله دفن شوند، به‌علت تجزیه آرام و کندی که دارند، سبب تشکیل شیرابه و نفوذ آن به آب‌های زیرزمینی در محل‌های دفن می‌شوند. آنها می‌گویند شیرابه‌های ناشی از پلاستیک‌های مدفون‌شده زیر خاک شامل ترکیباتی نظیر فلزات سنگین و سایر ترکیبات خطرناک است که جزو ترکیبات زیان‌آور برای محیط‌زیست محسوب می‌شوند و علاوه بر آلودگی خاک در ریشه گیاهان نفوذ کرده و از طریق آنها مسمومیت و مرگ گونه‌های جانوری و به‌تدریج نابودی پوشش گیاهی را ایجاد می‌کنند.

راهی برای سوددهی بالا

سیدعادل عربی، کارشناس محیط‌زیست که سابقه معاونت محیط‌زیست انسانی اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان همدان را نیز در کارنامه کاری خود دارد با تاکید بر اثرات مخرب کیسه‌های نایلونی گفت: کشت زیرپلاستیک فوایدی مانند سهولت کشت و سوددهی و راندمان بالای محصول برای کشاورزان دارد و به‌همین‌دلیل همواره از سوی آنها مورداستقبال قرارمی گیرد، اما این نوع کشت تبعات زیست‌محیطی بسیاری برای طبیعت داشته که غیر از آلودگی‌های آبی و خاکی، پلاستیک‌ها در اثر تابش آفتاب و سرما تخریب شده و مونومرهای آن در محیط رها شده و سبب از بین رفتن غنا و کیفیت خاک در نواحی شمالی و جنوبی استان می‌شوند.

عربی عنوان کرد: به‌علاوه این مواد با تکه‌تکه شدن به‌سهولت توسط باد در نواحی بیابانی استان جابه‌جا و سبب انتشار آلودگی در نواحی دیگر نیز می‌شوند. همچنین این مواد خطر مسمومیت گوسفندانی را که برای چرا در نواحی آلوده برده می‌شوند، به‌دنبال دارد.

عربی با بیان اینکه کشت برخی محصولات در زیرپلاستیک را باید با یک مشکل جدی و تهدیدآمیز قلمداد کرد، گفت: اگر پلاستیک‌ها بعد از جمع‌آوری محصول، به‌موقع از زمین‌های کشاورزی جمع شوند، مشکلی ایجاد نمی‌شود، اما در بیشتر موارد، این مواد با رها شدن در طبیعت مشکلات بسیاری را ایجاد می‌کنند.

این کارشناس محیط‌زیست، رها شدن پلاستیک‌های کشت‌های زیرپلاستیکی در طبیعت را عاملی بر خراب شدن جنس خاک و کاهش محصول در سال‌های آینده هم دانست و افزود: مواد پلاستیکی به‌دلیل دارا بودن مشتقات نفتی باعث عدم‌چسبندگی ذرات خاک و این ذرات به‌شکل ریزگرد در هوا سبب آلودگی می‌شوند و از طرفی، با از بین رفتن چسبندگی، جنس خاک و حاصلخیزی آن کم می‌شود و کاهش محصول در آینده را به‌دنبال دارد.

وی ماندگاری زیاد پلاستیک در طبیعت را از عوامل مشکل‌ساز آن برای محیط‌زیست برشمرد و ابراز کرد: در واقع، استفاده از این روش کشت در کشاورزی موردتایید محیط‌زیست نیست، چرا که مواد ناشی از پلاستیک‌ها با تغییر در ترکیبات شیمیایی خاک و نفوذ از طریق ریشه گیاهان به‌مرور زمان، نابودی گونه‌های گیاهی را در پی خواهد داشت.

عربی اطلاع‌رسانی به کشاورزان، ارسال پیامک، اخطار، صدور اخطاریه به کشاورزانی که مبادرت به پاکسازی زمین نمی‌کنند و برگزاری دوره‌های آموزشی برای آگاهی کشاورزان از اثرات بلندمدت آلودگی خاک به‌وسیله پسماندهای پلاستیکی را از وظایف جهاد کشاورزی برشمرد. وی افزود: باید این سوال را مطرح کرد که شاید استفاده از روش کشت‌های زیرپلاستیکی یکی از راه‌های افزایش تولید در کم‌آبی‌های اخیر از سوی کشاورزان نواحی گرم و خشک استان است، اما برای جبران و جلوگیری از خطرات بیشتر پلاستیک‌ها چه باید کرد؟

تنزل عملکرد زیست‌محیطی حوزه کشاورزی

یکی از فعالان محیط‌زیست استان قزوین نیز جاگذاری پلاستیک در اراضی کشاورزی را یکی از مهم‌ترین مشکلات زیست‌محیطی این بخش دانست و گفت: حوزه کشاورزی کشور با داشتن حدود ۱۰ درصد تولید ملی و افزون بر همین مقدار نیروی کار، با مشکلات متعددی دست به گریبان است. محمود داوران در گفت‌وگو با ایرنا افزود: ایران در سال ۲۰۱۶ به‌لحاظ شاخص عملکرد زیست‌محیطی ( EPI ) با نمره ۳۲.۶۶از میان ۱۸۰ کشور عضو به رتبه ۱۰۵ نزول پیدا کرد که متاسفانه بخشی از آن به مشکلات زیست‌محیطی کشاورزی مربوط بوده است.

وی اظهار کرد: بدون تردید بهره‌گیری از پلاستیک در امور کشاورزی با خطرات و مشکلات زیست‌محیطی عمده‌ای همراه بوده تا جایی که به‌طورمعمول آنزیم تجزیه پلاستیک در طبیعت وجود ندارد و این ماده تا سالیان طولانی حتی بیش از ۵۰۰ سال مانند کودها و سموم اضافی، باقی می‌ماند. به‌گفته وی، استفاده از پلاستیک در مزارع علاوه بر آلودگی آب و خاک، نسل حیوانات را به خطر انداخته و به دام‌ها نیز زیان می‌رساند و با آسیب رساندن به موجودات ذره‌بینی خاک، سلامت و حاصلخیزی خاک را نیز به‌خطر می‌اندازد.

داوران ادامه داد: استفاده از پلاستیک در راستای کشت محصولات کشاورزی اگرچه برای کشاورزان در بخش آب باعث صرفه‌جویی می‌شود، اما در واقع قاتل خاموشی برای گرفتن جان محیط‌زیست محسوب می‌شود که با پایان یافتن فصل برداشت و برجای ماندن آن در طبیعت، علاوه بر نازیبایی محیط، موجب ایجاد مسمومیت‌های آب و خاکی فراوان می‌شود.

به‌گفته یکی دیگر از کارشناسان محیط‌زیست، شیرابه‌های ناشی از پلاستیک‌های مدفون‌شده زیر خاک شامل ترکیباتی مانند فلزات سنگین و سایر ترکیبات خطرناک بوده که برای محیط‌زیست نیز زیان‌آور محسوب می‌شوند.

مسمومیت خاک با کشت زیرپلاستیک

کشت زیرپلاستیک به کاهش مصرف آب، صرفه‌جویی در بذر، کاهش مصرف سموم محافظت از محصول در برابر تگرگ احتمالی در کنار زودرس بودن منجر شده است. در حالی که به‌گفته فعالان محیط‌زیست، این نوع کشت باعث آلودگی شدید و مسمومیت خاک می‌شود. به‌عنوان نمونه، در ساوه و زرندیه که قطب کشاورزی استان مرکزی است، کشت محصولات زیرپلاستیک رواج دارد و به‌گفته مسئول اداره محیط‌زیست شهرستان ساوه علاوه بر آلودگی خاک و آب‌های سطحی، به آلودگی آب‌های زیرزمینی منجر شده است.

هادی رستم‌خانی عنوان کرده که نایلون از مشتقات نفتی است که پس از رهاسازی در گرما و سرما وارد منابع آبی و خاک می‌شود. او در همین رابطه جمع‌آوری نایلون توسط کشاورزان را یک راهکار می‌داند و معتقد است که زشتی طبیعت و آلودگی منابع آبی و خاکی از یک‌طرف و از طرف دیگر، مسمومیت حیوانات ناشی از مصرف پلاستیک و نایلون رهاشده در طبیعت، مهم‌ترین مخاطرات این نوع کشت است.

این مقام مسئول نیز آسیب‌های رهاسازی پلاستیک در زمین‌های کشاورزی را فاجعه‌بار می‌داند که نتیجه آن آلودگی زمین‌های مجاور و نفوذ مواد پلاستیکی در خاک در کنار تلفات دام از این پلاستیک‌ها است. راه‌حل این موضوع به‌گفته خلیلی، جمع‌آوری بقایای نایلون‌ها و پلاستیک‌های باقیمانده در زمین کشاورزی است تا زمین‌های مرغوب تبدیل به زمین‌های نامرغوب با تولید محصول بی‌کیفیت نشوند.

سخن پایانی

هرچند بهره‌گیری از پلاستیک در کشت محصولات جالیزی و سبزی و صیفی‌جات مزایای کوتاه‌مدتی، چون بهبود عملکرد و تولید بیشتر و حتی صرفه‌جویی در آب را به‌دنبال دارد، اما به‌نظر می‌رسد اگر به‌شکل درستی از آن استفاده نشود، مخاطرات آن از مزایایش بیشتر است. مزایای استفاده از پلاستیک یک روی سکه و روی دیگر آن، مضرات و تهدیدهای زیست‌محیطی آن است، زیرا اگر نسبت به جمع‌آوری پلاستیک پس از پایان برداشت اقدام نشود، باعث آلودگی زیست‌محیطی در سطح اراضی خواهد شد که متاسفانه در استان همدان شاهد آن هستیم. کشاورزانی که کشت زیرپلاستیکی انجام می‌دهند، موظف به پاکسازی اراضی بعد از برداشت محصولات و وزارت جهادکشاورزی و سازمان حفاظت محیط‌زیست استان‌ها موظف به برخورد قانونی با کشاورزانی هستند که به تعهدات خود پایبند نیستند و پاکسازی اراضی را جدی نمی‌گیرند. بسیاری از کارشناسان، با تاکید بر ممنوعیت کشت‌های زیرپلاستیکی معتقدند با ممنوعیت این کشت، می‌توان از منابع آب و خاک صیانت کرد. به هر حال، کشاورزان باید قبل از استفاده از این روش کشت از مخاطرات آن و قوانین مصوب آگاه و پیش‌تر به امکان و راه‌های جمع‌آوری این نایلون‌ها نیز اندیشیده باشند.