ایران باوجود اینکه دومین کشور دارنده ذخایر گازی متعارف جهان است، اما با رشد فزاینده مصرف و محدودیت در تولید، با مشکل ناترازی تامین فصلی گاز روبه‌رو شده است. اختلاف مصرف گاز طبیعی در فصول گرم و سرد سال به‌صورت متوسط ماهانه، به بیش از ۲۲۰ میلیون مترمکعب در روز می‌رسد و در صورت ادامه روند کنونی، کشور با چالش جدی‌تری در تامین گاز به‌ویژه در فصول سرد سال مواجه خواهد شد. حل مسئله ناترازی از دریچه عرضه و تقاضا و مدیریت مصرف خواهد بود. یکی از مهم‌ترین راهکارهای حل مسئله ناترازی فصلی گاز از سمت عرضه، استفاده از ذخیره‌سازی گاز طبیعی است که علاوه بر حل مسئله ناترازی فصلی، به پایداری و امنیت تامین گاز و مدیریت شبکه انتقال کمک می‌کند. به‌صورت‌متوسط، ظرفیت ذخیره‌سازی گاز طبیعی در دنیا ۱۱ درصد از کل مصرف گاز است. این نسبت در کشورهای اروپایی به‌صورت متوسط ۲۳ درصد و در ایران تنها ۴.۱درصد است. درحال‌حاضر، ظرفیت ذخیره‌سازی کشور حدود ۴.۳میلیارد مترمکعب است و ظرفیت استفاده مخازن هیدروکربوری برای ذخیره‌سازی گاز طبیعی تا ظرفیت بیش از ۲۰۰ میلیون مترمکعب در روز وجود دارد.

وابستگی بالای سبد انرژی به گاز

گاز به‌عنوان اصلی‌ترین حامل انرژی کشور شناخته می‌شود و وابستگی بالای سبد انرژی به آن، اهمیت آن را حکایت می‌کند. هم‌اکنون ۸۰ درصد از سبد انرژی در بخش خانگی، ۶۱ درصد از بخش تجاری و خدمات عمومی، ۷۹ درصد از بخش صنعتی ، ۱۳ درصد از بخش حمل‌ونقل و ۳۲ درصد از بخش کشاورزی وابستگی مستقیم به گاز دارد. از سوی دیگر، استفاده از گاز در سوخت نیروگاه‌های کشور برای تولید برق باعث می‌شود تا در همه بخش‌های ذکرشده، وابستگی به گاز به‌شکل غیرمستقیم و از طریق تولید برق نیز افزوده شود. به‌عبارتی، اثرگذاری مستقیم و غیرمستقیم گاز در بخش‌های مصرفی بسیار بالاست و به‌طورکلی حدود ۷۰ درصد بخش مصرفی کشور به گاز وابسته است.به‌گزارش صمت، شروع افت فشار در مخازن گازی پارس‌جنوبی و ادامه روند افزایش مصرف در همه بخش‌ها، موجب می‌شود هرگونه ناترازی در عرضه و تقاضای گاز طبیعی، به چالش جدی در هر یک از بخش‌های مصرف گاز و در نهایت کل کشور منجر شود. با فرض حفظ اولویت تامین گاز در بخش خانگی، برای جبران کسری باید در سایر بخش‌های مصرفی محدودیت ایجاد کرد. درحال‌حاضر، سالانه حدود ۱۶ میلیون لیتر سوخت جایگزین مایع گازوئیل و مازوت در نیروگاه‌های کشور مصرف شده است. تا سال ۹۸ مدیریت ناترازی فصلی گاز تا حد زیادی با کنترل بخش نیروگاهی قابل‌حل بود، اما در سال‌های گذشته بخش صنعتی نیز به‌دلیل افزایش بی‌رویه مصرف گاز در بخش خانگی و محدودیت ظرفیت تولید با عدم‌تامین گاز مواجه شده است. بخش صنعتی علاوه بر استفاده از گاز طبیعی به‌عنوان سوخت، خوراک خود را نیز در پتروشیمی از گاز تامین می‌کند که هرگونه کاهش سهم در مصرف گاز این بخش، به کاهش تولید و در نهایت آسیب‌های اقتصادی به صنعت و مصرف‌کنندگان کالاهای نهایی به‌دلیل افزایش نرخ منجر خواهد شد.

دومین تولیدکننده، دچار کمبود در فصل سرد است

ایران با دارا بودن بیش از ۳۲.۱ تریلیون مترمکعب از ذخایر گاز طبیعی، پس از روسیه، دومین کشور بزرگ دارنده ذخایر گازی در جهان شناخته می‌شود و از کل ذخایر اثبات‌شده گاز طبیعی در دنیا دارای سهم ۱۷.۱ درصد است.براساس تقسیم‌بندی‌های جهانی، خاورمیانه ۷۵.۸ تریلیون مترمکعب و کشورهای مستقل مشترک‌المنافع ۵۶.۶ تریلیون مترمکعب از ذخایر گازی را دارند و مناطق آسیا ـ اقیانوسیه، امریکا، افریقا و اروپا ۵۵.۸ تریلیون مترمکعب از ذخایر گازی را به خود اختصاص داده‌اند. بررسی آمارها نشان می‌دهد که ذخایر گازی ایران به‌تنهایی ۲برابر کل ذخایر آسیا ـ اقیانوسیه و امریکای‌شمالی، ۲.۵برابر افریقا، بیش از ۴برابر امریکای‌جنوبی و مرکزی و ۱۰برابر کل ذخایر اروپا است. همچنین، ایران در کنار روسیه و قطر، بیش از ۵۰ درصد کل ذخایر جهان را در خود دارند.

از زاویه تولید گاز طبیعی، در سال ۲۰۲۱ میلادی ایران با تولید ۲۵۷ میلیارد مترمکعب گاز در سال، با سهم ۶.۴ درصدی از کل تولید (۴۰۳۷ میلیارد مترمکعب) پس از کشورهای امریکا و روسیه، در جایگاه سوم قرار دارد. بررسی میزان مصرف گاز طبیعی نیز نشان می‌دهد که ایران با مصرف ۲۴۱ میلیارد مترمکعب گاز در بخش‌های مختلف، سهم ۶ درصدی از کل مصرف جهان را دارا است و در رده چهارمین کشور پرمصرف جهان قرار دارد. امریکا، روسیه و چین به‌ترتیب هرکدام با ۲۰.۵، ۱۱.۸ و ۹.۴ درصد بیشترین مصرف‌کنندگان گاز جهان هستند.اگرچه منابع گاز طبیعی منجر به توسعه استحصال گاز و رشد میزان تولید می‌شود، اما میزان و رشد مصرف داخلی و بخش مصرفی نیز باید موردتوجه قرار گیرد که در صورت عدم‌مدیریت صحیح می‌تواند به بحران تامین انرژی منجر شود، به‌نحوی که اگرچه ایران دومین کشور دارنده ذخایر و سومین تولیدکننده گاز طبیعی جهان است، اما در سال‌های گذشته با مشکل تامین گاز داخلی مواجه است.

۳.۵ برابر شدن مصرف در ۱۵ سال

هرچند ایران با دارا بودند حدود ۳۲.۱ تریلیون مترمکعب گاز، یکی از مهم‌ترین کشورها در حوزه انرژی در جهان محسوب می‌شود، اما بیشتر میادین گازی ایران در دریاست و میدان پارس‌جنوبی با دارا بودن حدود ۴۰ درصد از کل ذخایر گازی کشور، اصلی‌ترین میدان گازی ایران است.این میدان به‌تنهایی و به‌طورمتوسط ۷۴.۹ درصد از تولید گاز طبیعی کشور را به خود اختصاص و ۲۵.۱ درصد دیگر از سایر میادین تامین می‌شود. براساس آمار موجود، حداکثر میزان ماهانه گاز طبیعی تحویلی به شرکت ملی گاز در سال ۱۴۰۰، در دی و بهمن بوده و به‌طورمیانگین، حدود ۸۸۰ میلیون مترمکعب در روز گاز طبیعی به شرکت ملی گاز تحویل شده است. از سمت مصرف، بخش‌های مصرف‌کننده گاز طبیعی کشور، به ۳ دسته مصارف گازرسانی، تزریق به مخازن نفتی به‌منظور حفظ فشار و افزایش تولید و در نهایت، صادرات گاز طبیعی تقسیم می‌شوند. تخصیص گاز کشور با اولویت مصارف گازرسانی انجام می‌گیرد و بیشتر گاز مصرفی کشور به این بخش اختصاص می‌یابد؛ به‌نحوی که حدود ۸۰ درصد از کل گاز تحویلی به شرکت ملی گاز را تشکیل می‌دهد. سایر ۲۰ درصد مصرف نیز مربوط به مواردی چون صادرات، تزریق مخازن نفتی، گاز سوخته‌شده در مشعل، سوخت پالایشگاه‌ها، ذخیره‌سازی گاز و... است.بررسی آمار مصرف نشان می‌دهد که میزان مصرف روزانه گاز طبیعی با توسعه میدان پارس‌جنوبی به‌شدت رشد کرده، به‌گونه‌ای که میزان مصرف در سال ۱۳۷۵ به‌شکل متوسط برابر با ۱۱۹ میلیون مترمکعب در روز بوده و در سال‌های ۸۰، ۸۵ و ۹۰ به ترتیب به ۱۷۸، ۲۸۹ و ۴۱۳ میلیون مترمکعب در روز و پس از آن، متوسط میزان رشد سالانه در دهه ۹۰ نیز ۵.۳ درصد بوده است.

ناترازی تشدید خواهد شد

همه مطالعات نشان می‌دهند که ادامه روند موجود بدون اصلاح در بخش‌های مختلف، ناترازی فصلی را تشدید می‌کند. باتوجه به فرضیات، تداوم وضعیت فعلی، براساس سند تراز تولید و مصرف گاز طبیعی در کشور به‌شکل متوسط، سالانه تا ۱۴۱۰ به‌میزان ۴.۶ درصد و بین ۱۴۱۰ تا ۱۴۲۰ نیز به‌شکل متوسط سالانه میزان ۳.۲ درصد افزایش یابد.در بخش عرضه نیز تا سال ۱۴۱۰ به‌طورمتوسط سالانه به‌میزان ۴.۳ درصد افزایش و پس از آن سالانه ۲.۳ درصد کاهش خواهد یافت. در سال ۱۴۲۰ میزان کل عرضه گاز طبیعی ۸۹۸.۷ میلیون مترمکعب در روز می‌رسد، این در حالی است که میزان مصرف همه بخش‌ها ۱۴۱۰.۸ میلیون مترمکعب خواهد بود که نشان از ناترازی ۵۱۲ میلیون متر مکعبی در روز دارد. به‌عبارتی، میزان مصرف از تولید به‌شدت بیشتر می‌شود و از سوی دیگر، حداکثر اختلاف مصرف در ماه‌های سرد و و گرم سال تا ۱۴۱۰ به‌صورت‌متوسط سالانه ۴.۶ درصد رشد خواهد کرد و به ۴۵۳ میلیون مترمکعب در روز می‌رسد. این حداکثر اختلاف با متوسط رشد سالانه ۲.۵ درصدی در بازه زمانی ۱۴۱۰ تا ۱۴۲۰ به ۵۷۹ میلیون مترمکعب خواهد رسید که مدیریت گازرسانی در بخش‌های مختلف را با چالش جدی روبه‌رو می‌کند.

به این‌ترتیب، مرتبط با متوسط در سال بوده، باتوجه به اینکه میزان مصرف در زمستان افزایش می‌یابد، ادامه روند موجود موجب می‌شود تا میزان ناترازی گاز در ۴ ماه سرد با چالش جدی‌تری مواجه شود. بدیهی است که در این شرایط، تامین گاز با دشواری روبه‌رو می‌شود و باتوجه به وابستگی بالای کشور به گاز، فارغ از مسائل اقتصادی، امنیت انرژی را نیز با واردات گاز دچار مخاطره خواهد کرد. به‌همین‌منظور، برای عبور از چالش ناترازی فصلی، پیاده‌سازی طرح‌های افزایش تولید، مدیریت و بهینه‌سازی مصرف و ذخیره‌سازی گاز طبیعی در کشور الزامی است.

ذخیره‌سازی، ابزاری برای رفع کمبود زمستانی

به فرآیند ذخیره کردن گاز در مخازن طبیعی موجود در زیرزمین ذخیره‌سازی گاز گفته می‌شود. مخازن در فصل‌های گرم سال به‌تدریج پر می‌شوند و سپس در فصل‌های سرد به کمک عرضه گاز طبیعی می‌آیند. باتوجه به وضعیت جغرافیایی، سیاسی و میزان ذخایر گاز طبیعی کشورها، هرکدام از مزایای ذکرشده، می‌تواند دارای اهمیت گوناگونی باشد. برای مثال، در سال ۲۰۲۱ اتحادیه اروپا به‌شکل متوسط روزانه ۳۸۰ میلیون مترمکعب گاز از روسیه را وارد کرده است. به‌شکل کلی، میزان واردات گاز اروپا از روسیه معادل حدود ۱۶۷ میلیارد مترمکعب در سال است و این به‌معنای وابستگی ۴۰ درصد گاز اروپا به روسیه است. پس از جنگ روسیه، این رابطه تغییر کرد و اروپا با استفاده از راهکارهایی چون استفاده از ذخیره‌سازی گاز بوده، به‌نحوی که تا نوامبر ۲۰۲۲، بیش از ۹۵ درصد از ظرفیت مخازن ذخیره‌سازی گاز خود را برای عبور از بحران تامین گاز در زمستان پر کرده‌اند. ایران از آنجایی که دومین دارنده منابع گاز طبیعی جهان، سومین تولیدکننده و چهارمین مصرف‌کننده جهان است و یکی از طولانی‌ترین خطوط توزیع گاز را دارد، ذخیره‌سازی گاز در کشور از جهت افزایش پایداری تولید و امنیت عرضه در شبکه انتقال، دارای اهمیت فراوانی است. علاوه بر مسئله ناترازی فصلی، مشکل تامین گاز در استان‌های شمالی و شمال‌شرقی کشور در فصل‌های سرد، لزوم توسعه ذخیره‌سازی با اولویت استان‌های مشکل‌دار را توجیه می‌کند. ذخیره‌سازی در این از سال ۸۶ به‌شکل جدی مطرح شده و از آن پس با کاهش دما و نیاز به تامین گاز، بحث ذخیره‌سازی گاز مطرح و با تاسیس شرکت ذخیره‌سازی گاز طبیعی منتهی به ‌۲ طرح ذخیره‌سازی گاز در میدان شوریجه و سراجه شده است. پس از آن، در سال ۹۶ این شرکت منحل شد و مسئله ذخیره‌سازی پس از آن پیشرفت خاصی نداشت. این در حالی است که ذخیره‌سازی گاز طبیعی فارغ از نگاه اقتصادی، می‌توانست به امنیت تامین انرژی در کشور کمک کند. درحال‌حاضر ذخیره‌سازی گاز، در شرکت مهندسی و توسعه گاز در حال پیگیری است. میزان ذخیره‌سازی از راه ۲ مخزن سراجه با ظرفیت ۱.۲ و شوریجه با ظرفیت ۲.۲ میلیارد مترمکعب در سال انجام می‌شود. باوجود رشد ناترازی فصلی در سال‌های گذشته، میزان ذخیره‌سازی در کشور تغییری نداشته، در سال ۹۸ میزان گاز تحویلی به خط از طریق این دو مخزن حدود ۲.۵۷ میلیارد مترمکعب بوده و این عدد ۱.۱درصد مصرف داخلی است. امروزه ظرفیت ذخیره‌سازی در جهان به‌شکل متوسط ۱۱درصد، در کشورهای اروپایی حدود ۲۳درصد و در ایران این عدد حدود ۱.۴درصد است که نشان از رتبه پایین در ذخیره‌سازی گاز دارد. باتوجه به افزایش میزان مصرف در سال‌های گذشته و تخمین رشد آن در سال‌های آینده، تامین کسری فصلی گاز تنها با استفاده از میدان‌های فعلی، ممکن نیست. بررسی زمین‌شناسی نشان می‌دهد که ۴۰ ساختار با ظرفیت ذخیره‌سازی گاز طبیعی در کشور وجود دارد که در صورت سرمایه‌گذاری و انجام مراحل ارزیابی و توصیف مخزن می‌تواند به حل مسئله ناترازی فصلی و همچنین تامین گاز در بخش‌های شمالی کشور کمک شایانی کند.همان‌طور که عنوان شد، ظرفیت ذخیره‌سازی گاز در کشور حدود ۳.۴ میلیارد مترمکعب است که تنها ۱.۴ درصد از کل مصرف گاز کشور است. بررسی کشورهای تولیدکننده و مصرف‌کننده گاز نشان می‌دهد که برای تامین پایدار در عرضه و مصرف گاز و همچنین، رفع ناترازی فصلی، ذخیره‌سازی یکی از اولویت کشورها است. هرقدر میزان وابستگی گاز کشورها به واردات بیشتر باشد، ظرفیت ذخیره‌سازی این کشورها نیز بیشتر بوده است.

کشورهای اروپایی به‌شکل متوسط، وابستگی ۴۰ درصدی به گاز طبیعی دارند و میزان ذخیره‌سازی آنها سهم ۲۳ درصدی از کل مصرف را نشان می‌دهد.این موضوع برای روسیه به‌عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده گاز مطرح است، نیز به‌دلیل ایجاد صادرات پایدار اهمیت دارد و دارای سهم ۱۸.۴ درصدی ذخیره‌سازی از کل مصرف است که اهمیت ذخیره‌سازی در رویکردهای مختلف سیاست‌گذاری انرژی را نمایان می‌کند. توصیه می‌شود در طول برنامه هفتم توسعه باید این مسئله پیگیری شود و وزارت نفت باید سهم ذخیره‌سازی را نسبت به مصرف گاز کشور به حداقل ۱۰ درصد برساند تا ناترازی فصلی دیگر صنایع کشور را دچار مشکل نکند.