براساس آخرین اخبار، ایران قصد دارد ضمن افزایش تعداد رایزنان بازرگانی خود در کشورهای این منطقه، از ظرفیت افریقا برای تامین محصولات کشاورزی استفاده کند. طی سال‌های اخیر، مهم‌ترین اقلام استراتژیک ایران مانند گندم و دانه‌های روغنی، از طریق واردات تامین شدند. با کاهش ارزش پول ملی و درگیری روسیه و اوکراین، هزینه واردات این محصولات برای ایران افزایش یافت. این موضوع دولت را بر آن داشت تا به‌سمت کاهش هزینه‌ها حرکت کند. رویکرد خودکفایی، نخستین راهکار ارائه‌شده برای عبور از بحران بود، اما تا رسیدن به این مرحله، سال‌ها فاصله داریم. از سوی دیگر، کشورهای قدرتمند اقتصادی لزوما تولیدکننده و خودکفا در تمامی بخش‌ها نیستند. از این‌رو، باید دولت به‌سمت اتخاذ راهکاری جوابگو در مدت زمان کوتاه می‌بود. ظرفیت‌های بالقوه در افریقا برای تولید محصولات کشاورزی و دامی، سبب شد تا نگاه شرق و غرب به این قاره متمرکز شود. تقویت همکاری‌های تجاری میان ایران و افریقا را می‌توان به‌عنوان آغاز تعاملات اقتصادی مثبت دانست. اما دو سر برد بودن این همکاری‌ها، نیازمند وجود بستری امن برای تبادلات تجاری است که ایران باید بیش از کشورهای طرف معامله، نسبت به آنها حساس باشد.صمت در این گزارش ضمن بررسی ظرفیت‌های توسعه تجارت با افریقا، به موانع و پیامدهای گسترش روابط اقتصادی ایران با کشورهای این قاره پرداخته و در این‌باره با کارشناسان گفت‌وگو کرده است.

سهم ناچیز ایران در تجارت با افریقا

حجم تبادلات تجاری افریقا در سال گذشته حدود هزار و ۲۰۰ میلیارد دلار، اما سهم ایران از این تبادلات ناچیز بوده است. براساس آمارهای منتشرشده، در سال قبل بیش از ۱۲۸.۵ هزار تن کالا به ارزش ۷۳ میلیون و ۷۸۱ هزار دلار، تجارت ایران با کنیا، اوگاندا و زیمبابوه بود که ۱۲۴ هزار و ۲۱۴ تن کالای ایرانی به ارزش ۵۴ میلیون و ۶۶۷ هزار دلار، سهم صادرات ایران و ۴هزار و ۳۵۱ تن کالا به ارزش ۱۹ میلیون و ۱۱۴ هزار دلار، سهم واردات ما از این ۳ کشور بوده است.براساس آمار کمرگ جمهوری اسلامی ایران، صادرات ایران به کنیا ۵۳.۲ میلیون دلار، به اوگاندا ۱.۲ میلیون دلار و به زیمبابوه ۲۳۶ هزار دلار بوده و قیر با ۴۱ میلیون دلار، ۷۵ درصد ارزش صادرات ایران به این ۳ کشور را به خود اختصاص داده و بعد از آن روغن صنعتی با ۳.۷ میلیون دلار، سایر فرآورده‌های نفتی با ۲.۳ میلیون دلار و رشته‌های خوراکی با ۱.۹ میلیون دلار و پلی‌اتیلن با ۹۵۵ هزار دلار قرار دارند.

ظرفیت‌های همکاری ایران و افریقا بیشتر از این ارقام است. افریقا از ۵۴ کشور تشکیل شده و براساس پیش‌بینی‌های موسسات معتبر بین‌المللی، جمعیت افریقا، تا سال ۲۰۵۰ به ۲.۵ میلیارد نفر می‌رسد و در آن زمان، حدود ۴۰ درصد از کل جمعیت زیر ۱۸ سال جهان، افریقایی خواهند بود. بنابراین، افریقا در حال تبدیل شدن به بزرگ‌ترین بازار کالاها و خدمات مصرفی دنیا است.بخش تکنولوژی دیجیتال افریقا شامل نرم‌افزار، تکنولوژی ابری و خدمات اینترنت، از سال ۲۰۱۰ رشد قابل‌توجهی را تجربه کرده و نفوذ اینترنت در ۱۲ سال گذشته، ۱۰ برابر شده است و اقتصاد اینترنتی در افریقا تا سال ۲۰۵۰ به ۷۱۲ میلیارد دلار خواهد رسید. بیش از ۶۰۰ قطب دیجیتال در این قاره وجود دارد که همگی پیشرفت‌های قابل‌توجهی در پرورش نوآوری داشته‌اند. همکاری در ارائه خدمات‌درمانی، فنی، آموزشی، رفاهی و توانمندسازی نسل جدید افریقا، همکاری دانشگاه‌های ایرانی و افریقایی و تبادل فناوری، به‌ویژه با استفاده از شرکت‌های دانش‌بنیان از جمله راهکارهای توسعه همکاری با کشورهای افریقایی است.

بالفعل شدن ظرفیت‌ها با تامین منابع مالی

ابوالفتح نیکنام، نماینده اسبق مجلس شورای اسلامی و کارشناس امنیت غذایی در گفت‌وگو با صمت بااشاره به اهمیت گسترش و تحکیم روابط اقتصادی بین‌المللی گفت: یکی از ابعاد و پیامدهای افزایش تعاملات تجاری با کشورهای مختلف، امکان سرمایه‌گذاری و سرمایه‌پذیری است. اگر به روند اقتصادی کشورها نگاه کنیم، می‌بینیم تمامی کشورها، حتی کشورهای ثروتمند و قدرتمند در عرصه‌های مختلف جهانی، از ورود سرمایه به کشورهای خود استقبال می‌کنند. این کشورها تنها به فکر سرمایه‌گذاری نبوده و برنامه‌های جذب منابع مالی و انسانی را همواره در دستور کار خود دارند، چراکه با این اقدام، توانایی و بضاعت کشورها برای بهره‌برداری از منابع داخلی بیشتر و زمینه توسعه‌های اقتصادی و تجاری برای آنها فراهم می‌شود. وی ادامه داد: کشورهایی مانند امریکا، استرالیا و کانادا که جزو کشورهای سردمدار در اقتصاد جهانی هستند، هیچ‌گاه مانع ورود سرمایه‌گذاران نشده و زمینه را برای فعالیت‌های این‌چنینی مساعد کرده‌اند. بنابراین اگر یک کشور برای توسعه و بالفعل شدن ظرفیت‌های بالقوه کشوری دیگر سرمایه‌گذاری کند، در عرصه بین‌الملل اتفاق خوبی است و منجر به افزایش مراودات و استحکام روابط سیاسی و اقتصادی خواهد شد. ایران قصد دارد که روابط خود با کشورهای قاره افریقا را توسعه داده و در بسیاری از حوزه‌ها از جمله بخش کشاورزی این کشورها سرمایه‌گذاری کند. در نگاهی کلی، این اقدام مناسب است و در ادامه می‌تواند منجر به نتایج مثبتی شود. اما در نگاهی جزئی، باید به یک‌سری از نکات در این‌باره توجه کرد.

تامین اقلام استراتژیک با هزینه کم

این کارشناس امنیت غذایی در ادامه صحبت‌های خود، به ظرفیت‌های اقتصادی افریقا اشاره کرد و گفت: قاره افریقا، محدوده‌ای سرشار از ظرفیت‌های بالقوه است، اما توانایی بالفعل شدن این ظرفیت‌ها وجود ندارد. کشورهای افریقایی توانایی مالی مناسب برای بهره‌برداری از منابع خود را ندارند و از امکانات تجهیزاتی تخصصی در این زمینه برخوردار نیستند. براساس اخبار اعلام‌شده، ایران قصد دارد تا همکاری‌های اقتصادی و تجاری خود را با منطقه افریقا توسعه دهد. بیشتر این همکاری‌ها در حوزه کشاورزی و تامین اقلام استراتژیک ایرن است، از این‌رو باید رویکردی دقیق و جزئی نسبت به این مسئله داشت. وی ادامه داد: اگر ایران راهی مطمئن برای تامین نیازهای خود پیدا کند، باید ضمن بررسی شرایط، از فرصت پیش‌آمده، نهایت استفاده را ببرد. تمرکز بر افریقا برای تهیه اقلام موردنیاز و استراتژیک کشور، می‌تواند هزینه تجارت را برای ایران کاهش دهد. تا پیش از جنگ اوکراین ـ روسیه، بخش زیادی از اقلام استراتژیک حوزه کشاورزی ایران از این ۲ کشور وارد می‌شد. با شروع جنگ، نرخ این محصولات کشاورزی وارداتی افزایش جهانی یافتند. حال توجه به کشورهای افریقایی می‌تواند ثمرات اقتصادی بسیاری برای ایران داشته باشد، اما نباید بدون بررسی همه‌جانبه ابعاد توسعه همکاری‌ها در کشورهای این منطقه، دست به اقدام زد.

تنش‌های داخلی و خارجی بررسی شوند

نیکنام بررسی موانع داخلی و خارجی را یکی از الزامات سرمایه‌گذاری‌های بین‌المللی عنوان کرد و گفت: همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، کشورهای این قاره ظرفیت خوبی برای کشاورزی دارند، اما منابع مالی و تجهیزاتی کافی برای بهره‌برداری‌های گسترده از این زمین‌ها را ندارند و قرار است ایران در این بخش از افریقا سرمایه‌گذاری داشته باشد. فارغ از ابعاد مثبتی که به آنها اشاره شد، ایران باید پیش از ورود به عرصه‌های اقتصادی و تولیدی افریقا، به بسیاری از موارد، توجهی جدی داشته باشد. در گام نخست، باید موانع و دست‌اندازهای خارجی این قاره مدنظر قرار گیرد. ظرفیت کشورهای افریقایی، درحال‌حاضر برای کشورهای غربی نیز پوشیده نیست و ممکن است غرب، روی خوشی به حضور ایران در افریقا نداشته باشد. بنابراین، باید کارشکنی‌های احتمالی غرب در این مسئله را فراموش نکنیم. وی ادامه داد: نکته بعدی، موانع و تنش‌های داخلی کشورهای افریقایی است. نبود مقاومت داخلی برای ورود سرمایه‌گذاران خارجی به‌ویژه فعالان اقتصادی ایرانی، از درجه بالای اهمیت برخوردار است. تنها زمانی می‌توانیم از فرصت تجارت و تعامل اقتصادی با افریقا منفعت داشته باشیم که از تمامی زوایا، به موانع، چالش‌ها و مخاطرات سرمایه‌گذاری در افریقا نگاه کنیم. این رویکرد، مدیریت سیستمی نام دارد و در برخی مواقع، جای خالی آن در مدیریت کلان کشور احساس می‌شود.

برنامه‌ها اجرایی شوند

سیدروح‌الله لطیفی، قائم‌مقام باشگاه تجار ایران و افریقا و سخنگوی این باشگاه در گفت‌وگو با صمت به تشریح شرایط فعلی تعاملات تجاری و اقتصادی با افریقا پرداخت و گفت: طی چند سال اخیر، برنامه‌های مختلفی برای بالا بردن سطح همکاری‌ها با کشورهای افریقایی تدوین شده است و از جمله نتایج آن، می‌توان به راه‌اندازی تعدادی مرکز تجاری در برخی کشورهای این قاره اشاره کرد. اعزام ۳ الی ۴ رایزن بازرگانی به افریقا، از دیگر برنامه‌های مدنظر است که با توافقات تجاری انجام‌گرفته اخیر، باید به‌سرعت اجرایی شود.

لطیفی با تاکید بر اینکه این دست اتفاقات در روند فعالیت‌های آتی اثرگذار بوده است و می‌توان نتایج آن را در آینده دید، گفت: این برنامه‌ریزی‌ها اگر به‌درستی اجرا شده و بسترهای موردنیاز فراهم باشند، می‌توانند اثرات مثبتی بر تجارت کلان و میزان درآمدهای صادراتی ایران داشته باشند.

وی ادامه داد: از مهم‌ترین مولفه‌های توسعه تجارت با افریقا، حمایت از بخش خصوصی است. در توضیح این موضوع، باید گفت که میدان‌دهی و فراهم‌سازی زمینه ورود و مانور پررنگ فعالان تجاری بخش خصوصی، از مواردی است که منجر به تقویت روابط اقتصادی میان کشورها می‌شود. منطقه افریقا، یک بازار تجاری ناشناخته برای دوطرف است که نیاز به شناسایی و شناساندن ظرفیت‌های طرفین دارد. بنابراین، اقدامات فعالان و نمایندگان ایرانی در کشورهای مقصد حائزاهمیت است. علاوه بر آن، اعمال حمایت‌های مختلف از سوی دولت برای تجار، تسهیل روابط بانکی با کشورهای منطقه افریقا و بهبود خلأهای لجستیکی، از دیگر لازمه‌های گسترش روابط و بهره‌برداری از فرصت افریقا است. درحال‌حاضر تجار نیاز به همکاری و یاری دولت برای گسترش فعالیت‌های خود در محدوده افریقا دارند.

مشکلات تجارت با افریقا

لطیفی در پایان صحبت‌های خود به مشکلات فعلی توسعه روابط تجاری با قاره افریقا اشاره کرد و گفت: درحال‌حاضر مشکلات و موانع مختلفی در مسیر تجارت ایران با کشورهای قاره افریقا وجود دارد که از مهم‌ترین آنها می‌توان به عدم‌شناخت طرف‌های تجاری دوطرف از یکدیگر، مشکلات حمل‌ونقل و نبود خط کشتیرانی، کمبود مراکز تجاری ایران در کشورهای مقصد، محدودیت‌های بانکی برای نقل‌وانتقالات مالی و سایر موارد این‌چنینی اشاره کرد. مشکلات حمل‌ونقل را می‌توان نخستین و یکی از مهم‌ترین موانع توسعه تجارت ایران با افریقا عنوان کرد، چراکه هم‌اکنون، ایران برای صادرات به کشورهای قاره افریقا خطوط مستقیم کشتیرانی ندارد و باید در طول مسیر، چند نقطه توقف داشته باشد. وی ادامه داد: به‌دلیل نبود خط مستقیم دریایی و هوایی به کشورهای این قاره، جابه‌جایی‌های مداوم کانتینرهای باری، فرآیند انتقال بار را زمانبر و هزینه‌بر کرده است که به‌نوبه خود یک دست‌انداز برای صادرات محسوب می‌شود. دولت اعلام کرده است در تلاش است تا با رایزنی با کشورهای افریقایی، این مشکل را برطرف کند که به‌نظر می‌رسد، رفع این مانع زمانبر باشد و در مدت زمان کوتاه تاثیر آن را در تجارت نخواهیم دید.

سخن پایانی

طی سال‌های اخیر، برخی تحولات در رویکرد نهادهای دولتی سبب شده است تا فرصت‌های جدیدی در عرصه تجارت دیده شود. یکی از این فرصت‌های مهم، کشورهای قاره افریقا هستند که طی سال‌های اخیر کشورهای مهم و تعیین‌کننده اقتصاد جهانی مانند امریکا و چین، به آنها توجهی ویژه نشان داده‌اند. دولتمردان و همچنین فعالان تجاری بر این باور هستند که بازار افریقا فرصتی بکر برای توسعه تجارت ایران است و با برنامه‌ریزی‌های مدون، ایران می‌تواند سهم خود از این بازار را توسعه دهد. نوع نگاه ایران به تجارت با افریقا در گذشته سبب شده بود تا افریقا تنها به‌عنوان مقصدی برای صادرات توصیف شود؛ این درحالی است که کارشناسان بر این باور هستند که کشورهای افریقایی ظرفیت‌های مهم و تعیین‌کننده‌ای برای تامین نیازهای کالایی جهان دارند و می‌توانند تبدیل به تامین‌کننده اصلی برای کالاهای اساسی سایر کشورها از جمله ایران شوند. بنابراین، با داشتن نگاهی صحیح به ظرفیت‌های این منطقه، می‌توان منافع وارداتی و صادراتی ایران را تامین کرد. از سوی دیگر، آمارها نشان می‌دهد که نیمی از کل حجم تجارت جهان با کشورهای افریقایی بوده که رقمی قابل‌توجه است. از این‌رو ظرفیت افریقا نه‌تنها برای ایران، بلکه برای تمامی کشورها شناخته شده است و نباید با غفلت، فرصت تجارت با افریقا را از دست بدهیم.