هویت فراموش‌شده
معماری سنتی نوعی از معماری است که در هر ناحیه مختص خود است.
خصوصیات معماری سنتی معمولا براساس فرهنگ و طرح های سنتی رایج در هر منطقه شکل می گیرد. معماری سنتی که در حال حاضر استفاده و توسط سازندگان و معماران اجرا می شود، مشتمل بر وفاداری به حفظ پیوند بین سبک های معماری قدیمی و استفاده مجدد از مصالح جدید یا طراحی ساختمان ها است؛ به گونه ای که با ساخت وساز سنتی سازگار بماند. به این ترتیب، احساس پیوند معماری سنتی قدیمی با سبک معماری مدرن حفظ می شود و نوع معماری سنتی جلوه می کند.
معماری سنتی، در واقع سبک مشخصی از معماری است. زمانی که حرف از معماری سنتی به میان می آید، همه به یاد درهای چوبی با درکوب های قدیمی و جذاب می افتند که با باز کردن این درها و گذشتن از دالان های دراز و باریک، چشم انداز حیاطی بزرگ با اتاق های دور تا دور و حوضی فیروزه ای در وسط حیاط و گل های شمعدانی اطراف آن تداعی می شود؛ منظره ای که در این زمانه کمتر می بینیم و متاسفانه معماری نه چندان مدرن و بی روح، جای آن را گرفته است. صمت در این گزارش پیرامون معماری سنتی با کارشناسان به گفت وگو پرداخته است.
معماری سنتی، نشانگر فرهنگ جامعه است
به جرأت می توان گفت که معماری سنتی ایرانی که در گذشته مرسوم بوده، یکی از بی نقص ترین و جذاب ترین معماری های جهان بوده است، چرا که این سبک معماری، بدون وجود ابزارآلات پیشرفته و مدرن انجام و خانه هایی با ظرافت و جذاب ساخته می شد که امروزه الهام بخش طراحان بنام معماری است. معماری سنتی که در تاریخ گذشته ایران وجود دارد، به نوعی نشانگر فرهنگ جامعه حاکم بر آن زمان است. البته معماری سنتی مربوط به هر منطقه در سراسر دنیا همیشه نمادی از فرهنگ و آداب و رسوم موجود در آن منطقه است که به راحتی می توان با بررسی و تفحص در معماری سنتی منطقه ای، تمامی خصوصیات و ویژگی های جامعه، اخلاقی و زندگی آن ناحیه را متوجه شد. طراحان و معماران قدیمی در ایران، در معماری سنتی توجهی به نمای خارجی خانه ها نمی کردند و بیشتر تمرکزشان بر طراحی داخلی خانه ها بود.اگرچه ممکن است، ساختمان هایی که امروزه ساخته می شوند، از معماری استاندارد و اصولی برخوردار نباشند، اما نمی توان از بکارگیری یک معماری خوب در ایجاد طرح ها و سازه ها و تاثیر آن بر فضای درونی ساختمان غافل ماند. باتوجه به اینکه معماران و هنرمندان قدیمی در گذشته از اصول معماری سنتی بهره می جستند و در کلیه آثار هنری آن زمان این مسئله کاملا مشهود بود، اما امروزه معماران مدرن بر این باور هستند که تلفیق دکوراسیون سنتی و مدرن می تواند محبوبیت و جذابیت غیرقابل وصفی را به مخاطب القا کند. هرچند در سال های گذشته و دهه های اخیر، معماری سنتی به دست فراموشی سپرده شده و سبک های جدید و مدرن بر بیشتر ساختمان های ساخته شده، حاکم است، اما امروزه باتوجه به تمرکز طراحان و معماران مشهور ایرانی به سبک ها و معماری سنتی ایرانی، باز استفاده از طرح های سنتی در معماری ایرانی و تلفیق آن با طرح های جدید نیز طرفداران بسیاری پیدا کرده است.
نقش کمرنگ معماری سنتی در ساخت وسازها
کورش حاجی زاده، کارشناس معماری در رابطه با معماری سنتی ایرانی به صمت توضیح داد: آنچه از بناهای تاریخی در کشور ما به شکلی پررنگ مشاهده می شود، معماری سنتی ایرانی و شکوه و جلال سازه های متنوع در شهرهای مختلف و از اهمیت ویژه ای نه تنها در داخل بلکه در تمام دنیا برخوردار است و هرساله در بزرگ ترین دانشگاه های دنیا تدریس می شود. معماری سنتی ریشه در فرهنگ ملت ما دارد. متاسفانه در کشور ما اتفاق های مختلفی باعث شده تا معماری سنتی به دست فراموشی سپرده شود. در گذشته تلفیق معماری ایرانی ـ اسلامی جایگاه ویژه ای در کشور ما پیدا کرد، اما اکنون معماری سنتی جایی در معماری مدرن ندارد و کمابیش از یاد رفته است.
وی افزود: معماری سنتی ایرانی چیزی نیست جز رابطه انسان با دیگری؛ به این معنا که توجه ما به موضوع انسان و رابطه اش با ساختمان بسیار مهم است. این تعریف نه فقط برای معماری سنتی ایرانی بلکه برای اصل موضوع معماری به کار می رود؛ به طبع بنایی که در ایران طراحی می شود، رنگ ایرانی به خود می گیرد.
حاجی زاده بااشاره به معیارهایی مانند مردم واری (تناسب میان ساختمان و انسان) در معماری گفت: مردم واری جزو خصیصه های معماری است که برخی معتقدند معماری ایرانی آن طور که باید از این خصیصه برخوردار نیست. حتی برخی کارشناسان این حوزه پا را فراتر گذاشته و می گویند، بعد از ورود اسلام در معماری ایرانی، شاهد نوعی خودبرتربینی در بناهای معماری هستیم، اما شاخصه دیگری مثل خودبسندگی (استفاده از مواد و مصالح متناسب با هر اقلیم) را می توان در معماری بناهای تاریخی ایران مشاهده کرد.این کارشناس عنوان کرد: معماری سنتی یک هنر اجتماعی است. معماران گاه بناهایی را با ایده های شخصی طراحی می کنند و حتی می سازند، اما بیشتر ساختمان ها باتوجه به نیازهای اجتماعی طراحی می شوند. معمولا از معماران انتظار می رود که یک ساختمان مشخص را در یک مکان مشخص طراحی کنند. در روند ساخت یک ساختمان افراد زیادی درگیر می شوند و قوانین و آیین نامه های ساختمانی، تصمیم گیری های معمار را محدود می کنند.معماری سنتی ترکیبی از هنر و مسائل فنی است، به این معنی که در این نوع معماری نه تنها مسائل فنی نقش مهمی ایفا می کنند، بلکه جنبه هنر را نیز در برمی گیرد؛ بنابراین می توان گفت هنر در معماری سنتی، موضوع بسیار مهمی است.
حاجی زاده تصریح کرد: متاسفانه رسانه های کشور در زمینه جا انداختن فرهنگ معماری سنتی در بین خانوارهای ایرانی نقش بسیار کمرنگی ایفا کرده اند. اکنون در کشور شاهد ساخت بناهایی هستیم که بدون توجه به بحث معماری و برپایه نقشه های فاجعه آمیز و بی کیفیت ساخته شده اند و عجیب است که تمام مجوزهای لازم را هم برای پایان کار اخذ می کنند. این موضوع باعث می شود که ما متاسفانه شاهد ساختمان هایی باشیم که نه تنها استاندارد نیستند، بلکه به هیچ عنوان قابل سکونت هم نیستند. باوجود طرح قوانین غیراصولی از سوی شهرداری ها و سازمان نظام مهندسی و نبود نظارت و مدیریت مطلوب برای بکارگیری نقشه های معماری در سازه ها، جایگاه فعلی صنعت ساختمان سازی بسیار متزلزل است که نیاز به یک بروزرسانی تخصصی دارد.حوزه آپارتمان نشینی جامعه ما با کمبود معماری روبه رو و در واقع شهرنشینی برای خیلی از شهروندان درونی نشده است، به طوری که انبوهی از مسائل، درگیری ها و اختلافات را در آپارتمان ها شاهد هستیم که به علت فقر فرهنگی و نبود الزامات معماری به وجود آمده است؛ ازاین رو خیلی از برج های ساخته شده حتی با بافت اجتماعی منطقه همسازی ندارند و به عنوان وصله ای ناجور در منطقه خودنمایی می کنند، بنابراین ضرورت دارد در کنار توجه به قوانین ساخت؛ به معماری به ویژه معماری سنتی توجه شود تا دوباره حال و هوای ساختمان ها، زندگی مردم را بانشاط تر کند.باوجود اینکه معماری در ایران از سابقه فرهنگی، تاریخی و هنری بی نظیری برخوردار است، متاسفانه در سال های اخیر آن چنان که بایدوشاید برای معماری اهمیت و توجهی درخور آن قائل نشده ایم. معماری علم هنر و طراحی است که با تلفیق فرهنگ و زیبایی شناسی، شاهکاری بی نظیر از یک بنا را خلق می کند؛ با این وجود معماری هنوز جایگاه واقعی خود را نزد ما پیدا نکرده است.
معماری کنونی از مفاهیم فرهنگی فاصله گرفته است
وی همچنین با تاکید بر اینکه معماری کنونی و شهرسازی از مفاهیم فرهنگی به نسبت گذشته فاصله زیادی گرفته است، گفت: نخستین نشانه های فرهنگی یک شهر نوع معماری آن است و این شاخصه مهمی است که باید نه به صورت فرمی بلکه به صورت موضوعی موردتوجه قرار گیرد. در ساخت و طراحی یک ساختمان اگر بکارگیری جدیدترین مصالح مدنظر قرار می گیرد؛ به همان نسبت انطباق با اقلیم، شرایط فرهنگی، انسانی و خلق وخو هم مهم و ضروری است.گذشتگان ما در معماری هوشمندانه عمل می کردند و ما هم باید به آن هوشمندی برگردیم. امروزه ساختمان سازی بیشتر از آنکه به انطباق با شرایط اقلیمی وابسته باشد، به تجهیزات روز وابسته است. در گذشته در هر اقلیمی با هر نوع فرهنگ، آب وهوا، جغرافیا و خلق وخو یک سبک از معماری و ساخت وساز پیاده می شد؛ انطباق بافت سنتی یزد با شرایط اقلیمی و درون گرایی مردمی و ساخت ویلاهای خاص و مدرن در شمال و جنوب کشور منطبق با خلق وخوی برون گرایی نمونه هایی از این دست هستند.
وی در پایان گفت: باید توجه بیشتری به فرهنگ و آموزش معماری صورت گیرد، زیرا آینده ما در همین شهرها رقم می خورد و اگر قرار است، آینده خوبی داشته باشیم زمینه ساز آن، توجه به معماری و حفظ آثار باستانی است که اگر با کم توجهی و کم کاری به همین منوال امروز حرکت کنیم، سرانجام خوبی از لحاظ زیست محیطی و فرهنگی نخواهیم داشت. کافی است هیچ بنای جدیدی نسازیم و همین سرمایه های باستانی را حفظ کنیم.
معماری سنتی بخشی از زندگی ما نیست!
حسین فصیحی، کارشناس معماری به صمت گفت: یکی از مسائل مهم در شناخت معماری سنتی ایران، قطع شدن فرهنگ معماری سنتی و پیدایش گونه هایی از فضاهای جدید معماری و شهری است که غالبا با فضاهای سنتی متفاوت هستند. متاسفانه در باور و فرهنگ امروزی هر چیزی که به آن لفظ سنتی می دهیم، انگار از موضوعی منجمد و متوقف در گذشته صحبت می کنیم که امروز اگرچه مورداحترام ما است، اما بخشی از زندگی ما نیست. در بهترین حالت، اشیای سنتی برای ما حالت نوستالژی دارد و یادآور خاطرات ترک شده ما در گذشته است که غیرقابل دستیابی مجدد محسوب می شود.
وی افزود: به دلیل تحولات در سبک زندگی در ادوار مختلف تاریخی موضوعاتی را ترک کرده ایم که معماری سنتی نیز یکی از آنها است. شواهد موجود نیز گواه بر این است که ما با گذشت زمان از سبک معماری سنتی فاصله گرفته و آن را ترک کرده ایم. با اندکی توجه به رفتار بازدیدکنندگان از بناهای تاریخی می توان متوجه این امر شد؛ برای مثال، خانه بروجردی های کاشان به عنوان نماینده ای از معماری سنتی برای بازدیدکنندگان چشم نواز است، اما هیچ کدام حاضر به زندگی دائمی در چنین بنایی نمی شوند، چرا که اقتضای زندگی این دوره با آن زمان تفاوت دارد و ساختمانی با آن سبک معماری با زندگی امروز سازگار نیست.
جای خالی معماری سنتی در شهرها
از آنجایی که فرهنگ و معماری سنتی ما ایرانیان در هر نقطه از جهان مهم و باارزش بوده، اما متاسفانه معماری معاصر ما دچار یک بی هویتی شدید شده است. به بیان دیگر، ما فرهنگ و معماری سنتی خود را از چندین سال پیش فراموش کرده ایم.امروزه شهرسازی و معماری ایران باتوجه به غنای فرهنگی و تاریخی خود از بی هویتی در ساختار فرهنگی رنج می برد که باید راهکارهایی را در حیطه نوع مداخلات شهرسازی و معماری برای برون رفت از این بی هویتی پیدا کرد. از بزرگ ترین معضلات اجتماعی که پس از ورود مدرنیسم به زندگی بشر به وجود آمده، دوری از معنویت و نبود آرامش در زندگی انسان ها است.
در گذشته معماری در پی ایجاد فضاهایی برای زندگی و آرامش انسان بوده است، بنابراین انسان نه به عنوان ماشین بلکه در جایگاه موجودی زنده و به عنوان عنصر اصلی و طرح شونده در معماری مدنظر قرار می گرفت؛ در حالی که هم اکنون فضاهای شهری و ساختمان ها هیچ رنگ وبویی از معماری سنتی بر چهره ندارند.
سخن پایانی
امروزه با گسترش روزافزون جمعیت،به ویژه در شهرهای بزرگ و فرهنگ مسلط بر ساختمان سازی و ظهور آسمانخراش ها، اصول معماری و تاثیر آن بر انسان، از اولویت بالایی برخوردار نیست. طراحی نامناسب می تواند اثرات مخربی بر روح و روان داشته باشد و حتی باعث بی تفاوتی و دلمردگی شود. در نتیجه، فضاها می توانند بر تفکر و الگوهای رفتاری تاثیر بگذارند؛ یعنی یا باعث افزایش تمرکز و انگیزه و یا عکس آن منجر به ناراحتی، بی حالی و اضطراب شوند. البته به منظور ایجاد احساس راحتی در یک محیط، علاوه بر فضای کلی معماری داخلی، عوامل دیگری مانند نور، گیاهان، متریال، روش های ساخت وساز، دما و شرایط هوا نیز نقش مهمی دارند. همچنین، از آنجایی که شهروندان جوامع مدرن بیشتر وقت خود را در خانه می گذرانند، ساختار خانه و معماری از اهمیت بیشتری نسبت به فضاهای دیگر برخوردار است که نیاز دارد بیشتر از گذشته هم موردتوجه قرار بگیرد.
