افسار کسری بودجه از دست دولت خارج شد
«کسری بودجه» و «ناترازی بودجه» عبارت‌های تکراری در بودجه‌نویسی کشور هستند، اما به‌نظر می‌رسد این معضل در ۲ سال نخست دولت سیزدهم نمود بیشتری پیدا کرده است.
داوود منظور، رئیس سازمان برنامه و بودجه هفته گذشته در صحن علنی مجلس شورای اسلامی، با تاکید بر ناترازی بودجه ۱۴۰۲ به تشریح بندهایی از سند دخل‌وخرج مصوب مجلس پرداخت و نسبت به اجرای تبصره (۱۴) بودجه که اختصاص به هدفمندی یارانه‌ها دارد، هشدار داد.
وی گفت: «تبصره (۱۴) بن‌بست است، این تبصره ناتراز بسته شده است.» منظور با انتقاد از اصلاحات اعمالی در اعداد و ارقام بودجه در مجلس گفت: «شما برای پرداخت پول گندم ۶۰ همت پیش‌بینی کرده‌اید، اما باید ۱۴۰ همت برای تامین گندم ۱۴۰۲ تامین شود؛ بنابراین دولت مجبور است بودجه ناتراز را اجرا کند؛ پس چرا اعتراض می‌کنید؟ ما به‌دنبال اصلاح بودیم، اما شما دوفوریت لایحه اصلاح بودجه را رد کردید و وقتی اصلاحیه انجام نشود، پرداخت پول گندمکاران ممکن نیست.»
هشدارهای ناترازی بودجه در حالی وارد فاز جدی‌تری شده که سال هنوز به نیمه نرسیده است. کسری بودجه، دولت را به ناگزیر به در پیش گرفتن سیاست‌هایی می‌کند که در نهایت برای اقتصاد کشور مشکل‌آفرینی می‌کنند؛ اگر دولت برای جبران کسری بودجه به افزایش مالیات‌ها یا استقراض از نظام بانکی و بانک مرکزی روی بیاورد، در نهایت نتیجه‌ای جز افزایش نرخ تورم را شاهد نخواهیم بود. کارشناسان اقتصاد بر این باورند که راه‌های بی‌شماری برای جبران کسری بودجه پیش روی دولت است، اما در شرایط تحریم نمی‌توان با اقدامات اصولی و روشن کسری بودجه را جبران کرد.
دولت توان اجرای لایحه تنظیمی خودش را ندارد
الهویردی دهقانی، عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس در گفت‌وگو با صمت، با بیان اینکه دولت لایحه بودجه را تدوین کرده، گفت: دولت منابع درآمدی خود را می‌داند و باید مطابق با آن بودجه را تهیه و تنظیم می‌کرد؛ مجلس یا ارگان‌های دیگر در نگارش بودجه نقشی نداشتند و فقط با دولت همراهی کردند تا دیگر کسری بودجه اتفاق نیفتد.
این نماینده مجلس با اشاره به انتظارات مجلس از رئیس سازمان برنامه و بودجه، تصریح کرد: بعد از فرازوفرودهای بسیار، بودجه تنظیمی دولت ازسوی مجلس و شورای نگهبان تایید شد و امروز همه انتظار داریم این بودجه اجرایی شود.
وی با بیان اینکه مجلس راهکارهای پیشنهادی دولت برای جبران کسری بودجه را بررسی خواهد کرد، افزود: مجلس بررسی می‌کند که آیا راهکارهای اعلامی آثار تورمی بر کشور، بازار و... می‌گذارند یا خیر؟ اظهارنظرهای غیرمسئولانه‌ای در این بین مطرح می‌شود و هر کس سعی می‌کند دیگری را متهم کند؛ در حالی که قانون فصل‌الخطاب است و باید مطابق با آن عمل کرد.
دهقانی مجلس را برآمده از اراده مردم دانست و افزود: رئیس سازمان برنامه و بودجه در صحن علنی مجلس اعلام کرد دولت در پرداخت مطالبات گندمکاران با چالش مواجه شده است. اگر دولت توان اداره کشور را ندارد، کنار بکشد! وقتی یک دولت نمی‌تواند لایحه‌ای را که خود نوشته، اجرا کند باید کنار بکشد. چرا باید دولت، بودجه‌ای را پیشنهاد کند که منابع کافی برای اجرای آن را ندارد؟
عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی با تاکید بر اینکه حجم پول‌های بلوکه‌شده ما در سایر کشورها قابل‌توجه نیست، خاطرنشان کرد: آزادسازی پول‌ها در شرایط فعلی کشور می‌تواند مسکن خوبی باشد. مجلس در جریان کم‌وکیف توافقات برای آزادسازی پول‌ها نیست و ریش و قیچی در دست دولت است؛ خود می‌برد و می‌دوزد.
به‌گفته نماینده مردم ورزقان در مجلس شورای اسلامی تحریم باعث شده ما در سال‌های اخیر حتی نتوانیم عدد موردنظر برای فروش نفت را محقق کنیم. اگر دولت سیزدهم توان فروش بیشتر نفت را دارد، مانعی پیش رو ندارد و درآمدزایی کند. کسی دولت را متهم نخواهد کرد که چرا نفت می‌فروشید؟ فروش نفت همواره برای ارزآوری و درآمدزایی به کشور کمک‌حال بوده است.
وی در پاسخ به این پرسش که پول حاصل از فروش نفت نباید صرف هزینه‌های جاری شود و باید برای توسعه زیرساخت‌ها هزینه شود؛ آیا دولت برنامه‌ای در این زمینه دارد؟ گفت: باید مشخص شود که پول حاصل از فروش نفت در کدام محل هزینه می‌شود. متاسفانه گاهی افراد خود را جای قانون می‌گذارند، این در حالی است که کشور قانون دارد و باید مطابق با آن عمل کرد.
عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس در پایان بیان کرد: تحریم از گذشته بوده و اتفاق تازه‌ای نیست؛ بودجه‌‌ها هم باتوجه به شرایط تحریمی و براساس واقعیت نوشته می‌شوند. دولت به‌جای اینکه دیگران را متهم کند، برنامه خود را اجرا کند و پاسخگوی مردم باشد.
تاریخ کسری بودجه در دولت‌ها
بهروز هادی زنوز، اقتصاددان در گفت‌وگو با صمت، با اشاره به سابقه کسری بودجه در دولت‌های جمهوری اسلامی، گفت: دولت‌ها در ایران در سراسر دوره جنگ و بعد از آن همواره با کسری‌های مزمن بودجه درگیر بودند. در دوره جنگ کسری بودجه با مراجعه دولت به بانک مرکزی جبران می‌شد، اما در آن دوره مسئولان وقت تلاش می‌کردند ضریب فزاینده نقدینگی را کنترل کنند، به همین جهت تورم تا حدودی مهار می‌شد. (البته نرخ آن نسبت به پیش از انقلاب افزایش پیدا کرد.)
وی با بیان اینکه در دوره ریاست‌جمهوری هاشمی رفسنجانی، کسری بودجه دولت و شرکت‌های دولتی به بانک‌ها احاله می‌شد، افزود: براساس تبصره‌های تکلیفی، بانک‌ها موظف به جبران کسری بودجه دولت بودند و شرکت‌های دولتی نیز هر زمان کسری بودجه داشتند به بانک‌ها مراجعه می‌کردند؛ طبیعی است که بانک‌ها متناسب با سپرده‌های موجود و با احتساب ذخایر احتیاطی و... اقدام به پرداخت تسهیلات می‌کردند.
هادی زنور اخذ تسهیلات از بانک‌ها را عملیات فرابودجه‌ای دانست و افزود: تاریخ نشان می‌دهد در دوره ریاست‌جمهوری محمد خاتمی انضباط مالی بیشتری برقرار شد. واقعیت این است که دولت در آن زمان پاسخگوی مردم بود و تمایل نداشت تورم مضاعف را به مردم تحمیل کند. محمد ستاری‌فر، رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی وقت کوشید که انضباط مالی را ایجاد کند.
وی با اشاره به کاهش درآمد نفتی در دوره نخست ریاست‌جمهوری خاتمی، خاطرنشان کرد: در دوره برنامه سوم درآمدهای نفتی افزایش پیدا کرد و تمهیداتی توسط مسعود نیلی که آن زمان مسئول تهیه برنامه سوم بود در نظر گرفته شد. در این زمان صندوق ذخیره ارزی ایجاد شد. گرچه دولت تا حدودی به این حساب دست‌اندازی کرد، با این حال در پایان دوره رقم قابل‌قبولی در صندوق ذخیره ارزی باقی مانده بود.
اقتصاد مقاومتی نتیجه نداد
این اقتصاددان با تاکید بر اینکه در دوره ریاست‌جمهوری احمدی‌نژاد درآمدهای نفتی سر به فلک کشید، خاطرنشان کرد: احمدی‌نژاد تمایل داشت تمام درآمدهای نفتی را در بخش اقتصادی به کار گیرد؛ از این رو در اواخر دوره ریاستش بر قوه مجریه کسری‌های بودجه‌ای ظاهر شدند. متاسفانه در همان سال‌ها حساب ذخیره ارزی خالی و صندوق توسعه ملی در برنامه چهارم ایجاد شد. برداشت از این صندوق هم ازسوی دولت احمدی‌نژاد به‌بهانه عملیاتی کردن طرح‌های عمرانی و اشتغالزایی متداول شد. همچنین در اواخر این دوره استقراض از بانک مرکزی برای اجرای طرح‌های مسکن مهر و اشتغالزایی روند تندتری گرفت. به‌گفته هادی زنور بحث اقتصاد مقاومتی از دوره ریاست‌جمهوری احمدی‌نژاد مطرح شد که به‌نظر می‌رسد تئوریسین این نوع اقتصاد فیروزه خلعتبری و علی آقامحمدی بودند. در این شیوه از اقتصاد این ادعا مطرح می‌شد که با جنگ نامتقارن در عرصه جهانی با توسل به اقتصاد مقاومتی، هم می‌توان برنامه هسته‌ای را جلو برد و هم اقتصاد را به خودکفایی رساند، اما به‌نظر بنده که این شیوه تا امروز نتوانسته که به موفقیتی برسد.
وی با بیان اینکه در دوره نخست ریاست‌جمهوری روحانی، دولت بر لغو تحریم‌ها متمرکز شد، افزود: در این دوره تحریم‌ها رفع و اوضاع بودجه بعد از برجام حدود ۲ سالی بهتر و تورم کنترل شد و به‌نوعی دست‌اندازی دولت در منابع بانکی تقلیل پیدا کرد. در دوره دوم ریاست‌جمهوری حسن روحانی، با روی کار آمدن ترامپ در امریکا برجام لغو و تحریم‌ها دوباره بازگشت و تلاش‌های روحانی و محمدجواد ظریف (وزیر امور خارجه وقت) برای احیای برجام راه به جایی نبرد.
تحریم‌ها کسری بودجه را تشدید می‌کنند
این اقتصاددان بین تشدید تحریم‌ها و کسری بودجه نسبت برقرار کرد و افزود: دولت ته‌مانده درآمدهای نفتی را خرج امور خارجی کرد و حتی می‌توان گفت تا حدودی پروژه‌های عمرانی نیز متوقف شدند و دست‌اندازی به سیستم بانکی در ابعاد گسترده رقم خورد و در ضمن برداشت ارز از صندوق توسعه ملی که در آن پولی نبود و فقط با منطق حسابداری رقمی ته حساب مانده بود متداول شد و ارزهای وصول‌شده صادرات نفت نیز از بانک مرکزی دریافت و برای تامین بودجه دولت خرج می‌شد.
هادی زنور ادامه داد: در دوره یادشده کسری بودجه به بالاترین رقم رسید و در حالی‌که نوبخت اعلام می‌کرد کسری بودجه نداریم، کارشناسان بر وجود آن اصرار می‌کردند. در عروسی و عزا دولت تحت فشار نمایندگان مجلس و مردم، نرخ حامل‌های انرژی را گران نکرد و با تهدیدهای گروه‌های فشار دولت زمین‌گیر شد. به‌نظر می‌رسد در کشور ما دولت تحت فشار گروه‌های داخلی و خارجی است؛ از این رو عددها را در بودجه ردیف می‌کند و در آخر نمی‌تواند آنها را تامین کند و این موضوع در ناترازی بانک مرکزی به‌خوبی مشخص است.
وی با تاکید بر اینکه افسار کسری بودجه در ۲ سال اخیر از دست دولت رئیسی خارج شده، گفت: درآمدهای دولت، متناسب به فصول دریافت و فاصله مصارف و منابع دیده می‌شود. به‌نظر من درست است که دولت امروز عزاداری را آغاز کرده، اما هنوز مویه کردن‌های روز آخر دولت مانده است. دولت مستاصل است و می‌خواهد با ارزهایی که قرار است برگردد و در پیش گرفتن برخی سیاست‌ها در منطقه امور را جلو ببرد، اما نمی‌شود چنین کشور را اداره کرد، چراکه در دنیای امروز نمی‌شود ایزوله زندگی کرد.
وعده‌درمانی کسری بودجه را تامین نمی‌کند
هادی زنور با بیان اینکه باید به اقتصاد ارز تزریق شود، خاطرنشان کرد: نمی‌توان بدون ارز اقتصاد را پیش برد. اگر ارز نباشد شوک ارزی، تورم و کسری بودجه ایجاد می‌شود. کسری بودجه و تورم مزمن ریشه‌های نارضایتی مردم هستند.
این اقتصاددان با اشاره به بدهی‌های دولت، افزود: میزان بدهی دولت در ابتدای برنامه ششم اعلام شد؛ بازپرداخت اصل و فرع بدهی‌ها دامان دولت رئیسی را گرفته و دولت هر جا که باید پاسخ بدهد تقصیر را بر گردن دولت قبلی می‌اندازد. درحال‌حاضر ارزی در کشور وجود ندارد و تولیدکنندگان برای واردات مواد اولیه با چالش‌های جدی مواجهند.
وی در پاسخ به این پرسش که دولت برای جبران کسری بودجه چه اقداماتی می‌تواند انجام بدهد؟ گفت: دولت می‌تواند مالیات بیشتری دریافت کند، نفت بیشتری بفروشد و اموال و دارایی‌های خود را به حراج بگذارد و تا آنجا که می‌تواند اوراق قرضه منتشر کند و از بانک مرکزی هم قرض بگیرد، اما در شرایط تحریم اقدامات اصولی و روشن برای جبران کسری بودجه دولت وجود ندارد. دولت رئیسی می‌خواهد کارهای زیادی انجام بدهد، اما عاجز است و نمی‌تواند با وعده‌درمانی کسری بودجه را تامین کند. به‌نظر می‌رسد ایران در معرض ورشکستگی قرار دارد.
سخن پایانی
دولت لایحه بودجه ۱۴۰۲ را تدوین و تقدیم مجلس کرد، اما بعد از گذشت کمتر از ۵ ماه از سال توان اجرای آن را ندارد و از ناترازی در بودجه سخن می‌گوید. به‌نظر می‌رسد در شرایط تحریم اقدامات دولت برای جبران کسری بودجه بی‌نتیجه مانده و دست دولت برای جبران کسری بودجه خالی است.
