وزارت نفت در ۲ سال اخیر روزهای سختی را گذرانده است و این مجموعه از ابتدا با چند چالش شامل بلاتکلیفی میعانات گازی روی آب و ناترازی روزانه ۲۵۰ میلیون مترمکعبی گاز روبه‌رو بود، اما بازاریابی برای افزایش فروش نفت و میعانات گازی از همان روزهای نخست آغاز به‌کار دولت سیزدهم آغاز شد و اراده برای تحقق این امر بسیار بالا بود. وزارت نفت از آغاز به‌کار دولت با اقدامی جهادی، کارهایی اساسی و زیربنایی برای تکمیل طرح‌های نیمه‌تمام انجام داد و پروژه‌های اولویت‌دار مشخص شدند که بخشی از پروژه‌ها امروز به بهره‌برداری رسیده‌اند یا آماده بهره‌برداری هستند. اجرای پروژه‌های نیمه‌کاره در صنعت نفت از ابتدای آغاز به‌کار دولت سیزدهم، اولویت اصلی بوده است. برای نمونه، اکنون بیش از ۷۰۰ نفر در پروژه بزرگ ایران ال‌ان‌جی در عسلویه مشغول به‌کار هستند، در حالی که این پروژه بیش از ۸سال زیر باران و گرمای سوزان آن منطقه رها شده بود و بخش یوتیلیتی و مخازن آن هم به‌زودی به بهره‌برداری می‌رسد، از سویی پیش‌بینی می‌شود بخش شیرین‌سازی این پروژه اواخر امسال یا اوایل سال آینده به بهره‌برداری برسد. واحد ال‌ان‌جی این پروژه نیز از بخش‌های مختلف در حال پیگیری است و اعلام شده، تلاش می‌شود تا پایان این دولت به‌نتیجه برسد. نمونه دیگر تکمیل توسعه فاز ۱۱ پارس‌جنوبی به‌عنوان آخرین فاز این میدان گازی است که نزدیک به ۲۰ سال بلاتکلیف مانده و هیچ اقدامی برای اجرای آن نشده بود، اما طبق اعلام شرکت‌های ملی نفت ایران و پتروپارس، بخش نخست این طرح، زمستان امسال به بهره‌برداری می‌رسد که روزانه ۱۴ میلیون مترمکعب گاز تولید می‌کند.

پالایشگاه فاز ۱۴ تکمیل شد و به زمستان ۱۴۰۱ رسید

فاز ۱۴ پارس‌جنوبی یکی از مهم‌ترین طرح‌های نیمه‌کاره در صنعت نفت پارسال با فرمان سیدابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری به بهره‌برداری رسمی رسید؛ فازی که به‌دلیل مسکوت گذاشته شدن دولت‌های پیشین تبدیل به محلی برای تکمیل لوازم و تجهیزات دیگر فازها شده بود. به‌گفته مدیران این فاز پارس‌جنوبی، برخی تجهیزات خاص آن چند بار خریداری شده بود. این پالایشگاه که سیزدهمین و آخرین پالایشگاه این میدان مشترک گازی به‌شمار می‌آمد، لقب ایرانی‌ترین پالایشگاه پارس‌جنوبی را به خود اختصاص داده است و پس از طرح توسعه فاز ۱۱ پارس‌جنوبی که در آینده نزدیک تکمیل و گاز برداشتی آن به دیگر پالایشگاه‌های موجود ارسال می‌شود، دیگر پالایشگاهی در پارس‌جنوبی ساخته نخواهد شد. دیپلماسی انرژی شاه‌کلید دولت سیزدهم شده است؛ موضوعی که با جدیت از نخستین روزهای آغاز به‌کار این دولت در عرصه‌های مختلف دنبال شد. استفاده از جمله کلیدی «همکاری سازنده به‌جای رقابت بازدارنده» در صحبت‌های جواد اوجی، وزیر نفت و محسن خجسته‌مهر، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران، حاکی از آن بود که تغییر ریل در راهبرد دیپلماسی انرژی ایران به‌وضوح رخ داده است.

نخستین سفرهای وزیر نفت به کشورهای همسایه بازیگر انرژی منطقه از جمله ترکمنستان، روسیه و عمان هم نشان داد که این جمله تنها یک شعار کلیشه‌ای نیست و وزارت نفت در رویکرد تازه خود در عمل این موضوع را دنبال می‌کند که به‌ویژه در موضوع صادرات نفت، نمود آشکاری داشته است.

مرز تعاملات نفتی در دولت سیزدهم با نگاه به کشورهای همسایه افزایشی گسترده یافت و ارتباط با کشورهای امریکای‌لاتین، ترکمنستان، چین، روسیه و آذربایجان هم در مسیر تازه‌ای قرار گرفت. باوجود تحریم‌های بی‌سابقه امریکا، پارسال با ثبت بالاترین رکورد صادرات نفت از سال ۱۳۹۷ (آغاز تحریم‌های ترامپ علیه ایران) تاکنون، درآمدهای نفتی ۲برابر شد، سوآپ گاز ترکمنستان به جمهوری‌آذربایجان از مسیر ایران افزایش یافت، صادرات گاز افزایش یافت، امنیت انرژی کشور تامین شد، ایران برای نخستین‌بار توانست به آرزوی پالایشگاه‌داری فراسرزمینی دست یابد، صادرات خدمات فنی و مهندسی را افزایش دهد و سرانجام اقدام‌های دیگری مانند وصول مطالبات معوق را رقم بزند.

اقدام برای توسعه فعالیت‌های پالایشی در داخل و خارج

اجرای چند طرح جدید پالایشی در صنعت نفت در سال‌های پیش‌رو در دستور کار قرار گرفته است که در مجموع حدود ۱۶.۵ میلیارد یورو (معادل ۱۸ میلیارد دلار) به این طرح‌های جدید اختصاص خواهد یافت. طرح احداث پتروپالایشگاه جدید ۳۰۰ هزار بشکه‌ای شهید قاسم سلیمانی با ۱۱.۵ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری، طرح احداث پالایشگاه خوزستان با برآورد اولیه ۴.۵ میلیارد دلار و گام دوم طرح توسعه و تثبیت ظرفیت پالایشگاه آبادان با یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون یورو از جمله مهم‌ترین این طرح‌ها است. در تامین منابع مالی پروژه پالایشگاه شهید سلیمانی از روش‌های مختلفی از جمله فاینانس، منابع بانکی و سرمایه‌های مردمی بهره گرفته خواهد شد. از طرفی، وزارت نفت همزمان با افزایش سرمایه‌گذاری و توجه به بحث پالایشگاه‌سازی در داخل ایران، نیم‌نگاهی به این بحث در خارج از کشور نیز داشته، از آنجایی که بیشتر پروژه‌های صنعت نفت در کشورهای امریکای‌لاتین از سوی شرکت‌های امریکایی و اروپایی نیمه‌کاره رها شده است، از این‌رو موضوع صدور خدمات فنی و مهندسی برای توسعه آنها از ابتدای دولت سیزدهم در دستور کار قرار گرفت که در جریان سفر اخیر جواد اوجی، وزیر نفت به ۳ کشور ونزوئلا، کوبا و نیکاراگوئه، تفاهمنامه‌ها و قراردادهایی با آنها امضا شد که برای توسعه از ظرفیت وزارت نفت ایران و بخشی از ظرفیت بخش خصوصی شامل پیمانکاران و سازندگان توانمند کشور بهره برده خواهد شد.

نفت ایران می‌تواند در این پالایشگاه‌ها با صادرات نفت خام سنگین که مشتری کمتری دارد، با نفت فوق‌سنگین آنها ترکیب شود. صادرات فرآورده‌های نفتی، میعانات گازی و محصولات پتروشیمی نیز در همین هنگام دنبال می‌شود. همچنین، با صادرات خدمات فنی و مهندسی پالایشگاه آنها نیز می‌تواند با یک تغییر ساده یا یک تعمیرات اولیه به ظرفیت اسمی بازگردد که برای این کار ما متخصصان و ادوات و تجهیزات موردنیاز را داریم. استفاده از ظرفیت خالی پالایشگاه فراسرزمینی اما تنها به این اقدام ختم نمی‌شود.

وزارت نفت برای تعمیر پالایشگاه «پاراگوانا» بزرگ‌ترین پالایشگاه نفتی ونزوئلا با ظرفیت ۹۵۵ هزار بشکه در روز آماده شده و مجتمع پالایشگاه پاراگوانا مستقر در پونتو فیجو ونزوئلا است که به‌عنوان سومین پالایشگاه جهان شناخته می‌شود. این مجتمع پالایشی، از ۳ پالایشگاه به نام‌های اوای، کادون و گرانده تشکیل شده است. این پالایشگاه پس از تحریم ونزوئلا و عدم تعمیرات اساسی، فرسوده و ازکارافتاده شده است.

پرونده جمع‌آوری گازهای مشعل بسته شد

موضوع جمع‌آوری گازهای مشعل پالایشگاه‌های گازی نیز همواره از دغدغه‌های دولت‌های مختلف بوده و وزارت نفت دولت سیزدهم با ایجاد تغییر سیاست‌های کاری در بخش تامین مالی تصمیم به استفاده هرچه بیشتر از روش‌هایی نو مانند بهره‌مندی از توان هلدینگ‌های صنعتی برای سرمایه‌گذاری در بخش‌های بالادستی مانند جمع‌آوری و فرآورش گازهای مشعل و گازهای همراه نفت با هدف جلوگیری از خام‌سوزی گرفته؛ تصمیمی که به‌دلیل پایداری در تامین خوراک، استقبال پتروشیمی‌ها را به‌همراه داشته است، به‌گونه‌ای که چندی پیش قراردادهای ۵۰۰ میلیون دلاری جمع‌آوری گازهای شرق کارون و جمع‌آوری گازهای مشعل غرب کارون نیز با شرکت هلدینگ خلیج‌فارس امضا شد تا شاهد خاموشی تعدادی از مشعل‌ها در گستره ۴استان کشور در آینده نزدیک باشیم. از سویی اعلام شد که در ۳ماه پاییز ۱۴۰۱ این شاخص بیش از ۳۰ درصد بهبود یافت و وزارت نفت در جمع‌آوری این گازها تحقق افزایش ۱۹.۵ درصد مقدار جمع‌آوری گازهای مشعل را در کارنامه خود ثبت کرد.

صنعت نفت ایران برمبنای اسناد جهانی متعهد شده است تا سال ۲۰۳۰ میلادی انتشار گازهای گلخانه‌ای خود را به‌صورت غیرمشروط ۴درصد و به‌صورت مشروط ۸درصد کاهش دهد. در طول سال‌های گذشته، گام‌هایی برای تعیین‌تکلیف این مقوله برداشته شد که از آن جمله می‌توان به اجرای همزمان ۹ طرح ان‌جی‌ال در مجموع با ظرفیت جمع‌آوری روزانه ۵.۱ میلیارد فوت‌مکعب گازهای همراه مشعل شامل طرح‌های پالایشگاه گاز بیدبلند خلیج‌فارس (۴طرح ان‌جی‌ال)، پالایشگاه گاز یادآوران خلیج‌فارس (ان‌جی‌ال ۳۲۰۰)، پالایشگاه گاز هنگام (مشعل گازی جزیره قشم)، (دهلران) و ان‌جی‌ال ۳۲۰۰ میدان مارون و ان‌جی‌ال جزیره خارک اشاره کرد.

براساس برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده تا پایان امسال یا اوایل سال آینده معادل ۸.۲ میلیون مترمکعب گاز به‌صورت روزانه از مشعل‌ها جمع‌آوری و در سال ۱۴۰۲، روزانه ۱۸.۲ میلیون مترمکعب دیگر به این مقدار افزوده و برای سال ۱۴۰۳، روزانه ۱۷ میلیون مترمکعب دیگر و در سال ۱۴۰۴ نیز برابر ۷ میلیون مترمکعب در روز از سوختن گازهای مشعل کاسته می‌شود. در واقع انتظار می‌رود تا پایان سال آینده ۵۰ درصد گازهای مشعل جمع‌آوری شود و در پایان افق ۱۴۰۴، باقیمانده این گازها جمع‌آوری خواهند شد.

تکمیل زنجیره ارزش در پتروشیمی و درآمدزایی

وزارت نفت از ابتدای آغاز به‌کار خود، بیشتر از تمرکز بر توسعه و تکمیل زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی، تکمیل طرح‌های نیمه‌کاره این صنعت را در اولویت قرار داد، به‌طوری‌که طرح‌های انیدریدمالئیک شرکت پتروکیمیای ابن‌سینا، پتروشیمی دی آریا پلیمر خمین، پتروشیمی پارس‌گلایکول، مخازن نه‌گانه فاز دوم مخازن سبز پتروشیمی عسلویه، واحد دوم ASU ۲ (واحد هوای فشرده) و پست ۴۰۰/۲۳۰ کیلوولت شرکت دماوند انرژی عسلویه، فاز نخست طرح پالایش گاز هویزه خلیج‌فارس (کارخانه گاز و گاز مایع ۳۲۰۰)، پیش‌تراکم کارخانه گاز و گاز مایع ۹۰۰، پیش‌تراکم کارخانه گاز و گاز مایع ۱۰۰۰ و ۴طرح پایین‌دستی صنایع پتروشیمی در منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی در ۲ سال فعالیت دولت سیزدهم در صنعت پتروشیمی به‌بهره‌برداری رسیده‌اند.

صنعت پتروشیمی همواره به‌عنوان یکی از ستون‌های اقتصادی کشور نقش‌آفرینی بی‌بدیلی داشته است. این صنعت افزون بر فعال‌سازی صنایع کوچک داخلی با تامین مواد اولیه مورد نیاز آنها، ارزآوری بسیار مطلوبی برای کشور رقم زده، به‌طوری که با تولید حدود ۷۰ میلیون تن محصول نهایی درآمد ۲۶ میلیارد دلاری را در سال ۱۴۰۱ محقق کرده است؛ حدود ۲۷ میلیون تن از این محصولات به ارزش حدود ۱۶ میلیارد دلار صادر شد که نزدیک به ۱۴ میلیارد دلار آن در سامانه نیما عرضه شد و حدود ۱۲ میلیون تن به ارزش معادل ۱۰ میلیارد دلار در داخل به فروش رفت و به چرخه اقتصادی کشور کمک کرد.

صنعت پتروشیمی در سال ۱۴۰۰ نیز ۱۴.۳ میلیارد دلار فروش صادراتی داشت که ۹۰ درصد آن معادل ۱۲.۷ میلیارد دلار به سامانه نیما عرضه شد و شرکت‌های پتروشیمی موفق به ایفای ۱۵۴ درصد تعهد ارزی سالانه و تامین حدود ۲۴ درصد نیاز ارزی کشور شدند. در مجموع صنعت پتروشیمی طی سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ بیش از ۳۰ میلیارد دلار ارزآوری برای کشور داشته است.

جواد اوجی، وزیر نفت در همان ماه‌های ابتدای آغاز به‌کار دولت سیزدهم (دی‌ سال ۱۴۰۰) در سالروز صنعت پتروشیمی بر بومی‌سازی همه کاتالیست‌های این صنعت تا پایان دولت سیزدهم تاکید کرد، زیرا داخلی‌سازی کاتالیست‌ها از زیرساخت‌های توسعه و خودکفایی در صنعت پتروشیمی است. شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی به این منظور سال ۱۴۰۱ با همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان و مراکز علمی داخلی سند بومی‌سازی کاتالیست‌های صنعت پتروشیمی را روزآمد کرد. ۹۹ نوع کاتالیست، جاذب و آغازگر در صنعت پتروشیمی کشور وجود دارند و پژوهشگران صنعت پتروشیمی با همکاری مراکز دانش‌بنیان و پژوهشی تاکنون توانسته‌اند ۸۸ مورد از این کاتالیست‌ها را بومی‌سازی و تولید کنند و باتوجه به روزآمد کردن سند کاتالیست کشور، باقی کاتالیست‌ها نیز تا پایان دولت سیزدهم بومی شوند.

از سویی، به‌دنبال خودکفایی در تولید کاتالیست، با گسترش دیپلماسی انرژی وزارت نفت دولت سیزدهم، کاتالیست‌های ایرانی به کشورهای همسایه و منطقه از جمله روسیه صادر شدند و با موفقیت در حال استفاده در مجتمع‌های پتروشیمی روسیه هستند که این مهم افزون بر ارزآوری برای کشور نشان می‌دهد که می‌توان به توانمندی متخصصان ایرانی اعتماد کرد و گام‌های خودکفایی در صنعت پتروشیمی را پیمود.

سخن پایانی

قدمت بالای صنعت نفت در ایران، تحریم‌های یک‌جانبه بلندمدت غرب در دوره‌های مختلف و عوامل بسیار دیگر سبب شده است که صنعت نفت به‌شیوه سنتی از سوی شرکت‌های دولتی یا پیمانکاران سنتی پیش برود. این موضوع در جهان رو به پیشرفت امروز مطلوب نیست و در عرصه پرمخاطره رقابت جهانی باید در مسیر تحول و دانشی‌ شدن پیش رفت.

اگرچه صنعت پرافتخار نفت ایران توانسته با اقتدار از عرصه‌های خطر با اتکا به تجربه و توانمندی متخصصان خود عبور کند، اما با افزایش سن بیشتر چاه‌های کشور از نیمه‌عمر خود، نیاز به فشارافزایی در چاه‌های گازی برای تامین گاز موردنیاز کشور، ورود به حوزه راهبردی صادرات گاز در عرصه بازارهای جهانی، نیاز به فناوری‌های نو و استفاده از ظرفیت‌های دانش‌بنیان رفته‌رفته پررنگ‌تر می‌شود، ضمن آنکه با افزایش جمعیت و رشد تصاعدی مصرف انرژی در کشور، توجه ویژه به کاهش شدت مصرف انرژی که اختلاف قابل‌توجهی با استانداردهای جهانی دارد، ضروری است و همین موضوع اهمیت حضور شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور را برجسته‌تر می‌کند.

بر همین اساس، دولت سیزدهم ضمن تداوم روند گذشته برای دانش‌بنیان کردن صنعت نفت، روش‌ها و اقدام‌های تازه‌ای را به‌منظور تقویت این حوزه در پیش گرفت و ابتکار عمل‌های گسترده را برای اجرایی و عملیاتی‌ شدن آن ایجاد کرد. با ارتقای سطح همکاری با شرکت‌های دانش‌بنیان فعال و انجمن‌های تخصصی مرتبط با صنعت نفت، تقویت اقتصاد نفت در دولت سیزدهم کلید خورد. به‌همین منظور، فهرستی بلند از منابع موردتایید وزارت نفت شامل بیش از ۱۴۰۰ شرکت سازنده ارزیابی صلاحیت شد و تامین بخش اعظمی از نیازهای صنعت نفت کشور از سوی سازندگان داخلی موردتایید قرار گرفت، سرانجام ۱۳۷ شرکت دانش‌بنیان در این سامانه ثبت شدند.

واقعیت این است که دولت سیزدهم همواره بر تقویت ساخت داخل و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان تاکید داشته، بخش بزرگی از اقتصاد ایران بر دوش وزارت نفت است و مهم‌ترین زنجیره‌های ارزش را می‌توان در شرکت‌های زیرمجموعه این وزارتخانه یافت، بنابراین اهمیت تولید بار اول اقلام راهبردی و خنثی‌سازی تحریم‌ها در کل زنجیره ارزش این صنعت بسیار مهم است، چندی پیش، روح‌الله دهقانی‌فیروزآبادی، معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهوری نیز در این زمینه از وزارت نفت قدردانی کرد که با داشتن بیشترین همکاری به کسب رتبه نخست زنجیره ارزش نفت و گاز و وزارت نفت در دوره سوم اجرای برنامه «تولید بار اول اقلام راهبردی» منتج شد.