متأسفانه رفت و آمد در مسیر ریلی ایران و پاکستان مدت‌ها متوقف ماند یا با حداقل تعداد واگن به کار خود ادامه داد. به عنوان مثال در سال 2004 و 2005 میلادی تعداد 8هزار واگن در سال در این خط ریلی تردد کرده بود؛ در حالی که این رقم در سال 2010 به تنها 100 واگن در سال کاهش یافته است. سال گذشته پس از رایزنی‌ها و نشست‌های مقامات دو کشور، توافق شد که تبادلات ریلی در قالب خط ریلی ITI دوباره از سر گرفته شود.

در سال 2009 ایران، پاکستان و ترکیه اقدام به افتتاح مسیر ریلی ITI کردند که از پاکستان به ایران و سپس وارد ترکیه می‌شد. با اتصال این مسیر به خطوط آهن اروپا، هر سه کشور به موقعیت بسیار خوبی در ترانزیت کالا دست پیدا می‌کردند. متأسفانه این مسیر ریلی برای مدت 10 سال متوقف شد؛ اما اخیراً پس از رایزنی‌های متعدد در دی‌ماه سال 1400 دوباره فعالیت خود را از سر گرفت. از قطار ITI در حال حاضر فقط برای تجارت استفاده می‌شود و جابجایی مسافری در آن صورت نمی‌گیرد. این مسیر 6540 کیلومتر طول دارد و از استانبول تا اسلام‌آباد را 10 روزه طی می‌کند. این در حالی‌است که مسیر دریایی پاکستان ترکیه بیش از 21 روز طول می‌کشد. 1990 کیلومتر از این مسیر در پاکستان، 2600 کیلومتر در ایران و 1950 کیلومتر هم در کشور ترکیه ریل گذاری شده است. سه کشور ایران، ترکیه و پاکستان که هر سه از بنیانگذاران سازمان همکاری‌‌های اقتصادی (اکو) هستند می‌توانند از این طریق به کریدورهای اصلی ریلی جهان متصل شوند.

احیای مسیر ریلی ایران و پاکستان

نمایندگان مجلس سنای پاکستان در سال 2022 به اتفاق آرا قطعنامه‌ای را با موضوعیت حمایت از تقویت همکاری‌ ریلی منطقه‌‌ای مخصوصاً همکاری نزدیک با ایران برای راه‌‌اندازی قطار مسافربری کویته- زاهدان، تصویب کردند. براساس این قطعنامه، مجلس سنا دولت را موظف کرد که اقدامات لازم برای راه‌اندازی قطارهای مسافری و باری را در جهت توسعه ارتباط با کشورهای همسایه، ترویج روابط تجاری و گردشگری و درآمدزایی انجام دهد. در همین راستا پارلمان پاکستان با تصویب این قطعنامه از راه‌اندازی قطار مسافربری بین کویته و زاهدان با هدف تسهیل سفر زائران، گردشگران و به‌ویژه حمایت از رفت و آمد تجار بین دو کشور حمایت ویژه کرد. این نمایندگان شروع مجدد فعالیت قطار اکو ( ITI ) و حمل و نقل کالا از پاکستان به ترکیه را که از مسیر ایران می‌گذرد، مهم و تأثیرگذار برشمردند. وزیر راه‌آهن پاکستان دی‌ماه 1400 طی مصاحبه‌ای که با خبرگزاری ایرنا داشت از شروع دوباره فعالیت قطار اکو ابراز خرسندی کرد و اعلام کرد توسعه هر چه بیشتر حمل‌ونقل ریلی و همکاری مشترک با ایران در سایه فعالیت قطار اکو، در دستور کار دولت پاکستان قرار گرفته است.

ضرورت تبدیل «تفاهمنامه» به «قرارداد»

راه‌آهن زاهدان-کویته یکی از مهم‌ترین زیرساخت‌های توسعه همکاری میان ایران و پاکستان است. این راه‌آهن باوجود انعقاد تفاهمنامه‌ها و توافقنامه‌های متعدد منتظر انعقاد قراردادی عملیاتی است.

توسعه همکاری‌های اقتصادی میان کشورها نیازمند وجود اسناد است که از یادداشت تفاهم شروع و در نهایت به قراردادهای الزام‌آور دو یا چندجانبه ختم می‌شود. قراردادهای عملیاتی با مشخص‌کردن جزئیاتی نظیر ساختار اجرای طرح، وظایف دقیق هر یک از بازیگران، ملاحظات حقوقی، تعهدات طرفین، ضمانت‌های اجرا، زمان‌بندی طرح و شرایط نقض قرارداد، از قابلیت اجرایی بیشتر و جنبه حقوقی قوی‌تری نسبت به تفاهمنامه‌ها و توافقنامه برخوردار هستند.

بنابراین امضای تفاهمنامه یا توافقنامه‌، نه بعنوان یک هدف، بلکه به عنوان یک واسطه برای انعقاد قرارداد عملیاتی در نظر گرفته می‌شود. روابط اقتصادی ایران در عرصه بین‌المللی هم از این قاعده مستثنی نیست. در حال حاضر یکی از معضلات اصلی این روابط، مسئله نهایی نشدن قراردادهای لازم‌الاجرا و بسنده کردن به تفاهمنامه‌ها و توافقنامه‌هایی است که ضمانت اجرا ندارند. این شرایط سبب شده است که فرصت‌های متعددی در عرصه اقتصاد بین‌المللی از کشور سلب شود.

اهمیت اصلاح این موضوع تا به آنجا بود که رهبر معظم انقلاب اسلامی در سخنرانی نوروزی خود در اول فروردین ۱۴۰۳ ارتقای سطح تفاهمنامه‌ها به قراردادهای حقوقی را به عنوان یکی از مطالبات جدی، مورد تاکید قرار دادند: «مخاطب من در اینجا دیگر مسئولین محترم دولتی هستند؛ در زمینه مسائل خارجی بایستی با کشورهایی که ارتباط اقتصادی داریم، این تفاهمنامه‌هایی را که امضا می‌شود و چندان تأثیری ندارد، تبدیل کنند به قراردادهای حقوقی قابل عمل و قابل اجرا که در عمل، اثری داشته باشد؛ این را باید به طور جد دنبال کنند.»

جمهوری اسلامی پاکستان یکی از کشورهایی است که تفاهمنامه‌ها و توافقنامه‌های متعددی در سابقه روابط با آن وجود دارد. با توجه به سابقه طولانی روابط سیاسی، فرهنگی واقتصادی با پاکستان، تعداد زیادی از موضوعات مختلف اقتصادی وجود دارند که به رغم امضای تفاهمنامه‌های متعدد، بدون پیشرفت و حل‌نشده باقی مانده است. با توجه به اعلام برنامه ارتقای تجارت از سطح فعلی به ده میلیارد دلار در سفر اخیر آقای رئیسی به پاکستان، لازم است نسبت به تأمین زیرساخت‌های خدمات تجاری بین دو کشور، از جمله مسیر حمل‌ونقل ریلی به عنوان یک ضرورت اقدام شود. بر این اساس ضروری است خط ریلی زاهدان-کویته به عنوان تنها مسیر تردد ریلی میان دو کشور مورد توجه قرار گیرد. با توجه به اهمیت فوق‌العاده این خط آهن در توسعه مناسبات تجاری ایران و پاکستان، افزایش گردشگری و اتصال زمینی پاکستان به قفقاز، آسیای میانه، ترکیه و عراق، ارتقای این مسیر در سال‌های گذشته موضوع مذاکرات دو طرف بوده، اما در عمل از حیطه توافق‌های بی‌ثمر فراتر نرفته است.

تاریخ چه می‌گوید

بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که این خط ریلی در سال ۱۳۰۱ ه. ش. (۱۹۲۲ م.) با ۷۳۲ کیلومتر طول، توسط انگلیس و در راستای اهداف استعماری و تسهیل انتقال نیروها و تجهیزات از شبه‌قاره هند به ایران احداث شد و تا پایان جنگ جهانی دوم فعال بود. پس از پایان استعمار انگلیسش و تجزیه شبه‌قاره به هندوستان و پاکستان، مالکیت این خط به پاکستان منتقل شد. بعد از این اتفاق، این خط ریلی، به دلیل حجم پایین مراودات ایران و پاکستان، دغدغه‌های امنیتی، عدم اتصال زاهدان به شبکه ریلی کشور و عدم تعمیر و نگهداری مناسب، به مرور به یک خط ریلی تقریباً متروکه تبدیل شد.

با اتصال زاهدان به شبکه ریلی کشور در سال ۱۳۸۸ ه. ش. (۲۰۰۹م.) دو دولت تصمیم به احیای این خط گرفتند که در این راستا توافقنامه‌ها و تفاهمنامه‌های مختلفی به امضا رسیده که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌شود:

۱- توافق قطار اکو در ۱۳۸۸: پس از اتمام خط ریلی کرمان-زاهدان در سال ۱۳۸۸، با امضای توافقنامه سه‌جانبه ایران-پاکستان-ترکیه «قطار اکو» در سال ۱۳۸۸ (۲۰۰۹ م.) راه‌اندازی شد و حمل بار ریلی میان ایران و پاکستان پس از گذشت چند دهه دوباره به جریان افتاد. طی این توافق یک قطار باری از اسلام‌آباد حرکت خود را آغاز کرد و پس از گذر از تهران، راهی استانبول شد که در مجموع ۱۵ روز به طول انجامید. با این حال این توافقنامه مدت زیادی دوام نیاورد و در آذرماه ۱۳۹۰ (دسامبر ۲۰۱۱) به دلیل انصراف طرف پاکستانی متوقف شد.

۲ - توافق راه‌اندازی قطار مسافری در کنار قطار باری در ۱۳۹۶: با توجه به ضرورت ارتباطات فرهنگی و توسعه گردشگری دو کشور، طی دیدار مدیرکل راه‌آهن منطقه جنوب شرق ایران و مقام‌های وزارت راه‌آهن پاکستان در دی‌ماه ۱۳۹۶، توافق راه‌اندازی قطار مسافری زاهدان-کویته به امضای طرفین رسید. به‌رغم این توافق و تجدیدهای بعدی آن در سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۴۰۰ تا کنون بخش مسافری این خط به بهره‌برداری نرسیده و و فعالیت آن منحصر به جابجایی محدود کالا است. این در حالی است که به دلیل وجود علاقه شدید مردم پاکستان به اهل‌بیت(ع)، ایجاد قطار مسافری می‌تواند به افزایش ورود زائران به کشور کمک کند.

۳ - توافق نوسازی و ارتقا کیفیت ریلی این خط با مشارکت و سرمایه‌گذاری ایران در ۱۳۹۷: بهسازی این خط آهن موضوع دیگری بود که توافق آن از سوی وزرای راه و شهرسازی وقت ایران و راه‌آهن پاکستان در سال ۱۳۹۷ به امضا رسید و در سال‌های بعد (به طور خاص در سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱) هم به دفعات این موضوع از سوی مقامات مسئول دو کشور مطرح شد؛ اما باز هم به نتیجه نرسید. با این حال در سال‌های گذشته تنها، ترددهایی محدود بین دو کشور از این خط انجام شده است که حجم آن بسیار کمتر از حد مطلوب است و عدد قابل توجهی به شمار نمی‌رود.

نوسازی و بهسازی این خط و ایفای نقش آن در کریدور شرقی غربی کشور نیازمند آن است تا تفاهمنامه‌های موجود به یک قرارداد عملیاتی تبدیل شود. این قرارداد با مشخص کردن جزئیاتی نظیر وظایف طرفین، ضمانت‌های اجرا، ملاحظات حقوقی و زمان‌بندی پروژه، بستر مناسبی را برای شکل‌دهی به تعاملات طرفین در استفاده از ظرفیت‌های این پروژه و محقق کردن تجارت ده‌میلیارد دلاری دو کشور فراهم می‌کند.