ایجاد بنادر خشک در مناطق مختلف به‌منظور بهبود و تسهیل فعالیت‌های تجاری و حمل‌ونقل، مسئله‌ای بود که سال‌ها در حد ایده بود، اما به‌طور جدی در برنامه ششم توسعه دیده شد. براساس این برنامه، قرار بود پایان برنامه ششم توسعه، ۶ بندر خشک در مناطق مشخصی راه‌اندازی شود و به مرحله بهره‌برداری برسد. این هدف نیز مانند سایر هدف‌گذاری‌های این برنامه به‌ثمر نرسید. حال سیدمیعاد صالحی، مدیرعامل شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران از افتتاح بندر خشک و مرکز لجستیک آپرین تا پایان سال خبر داده و معتقد است؛ با این کار، گام بلندی برای افزایش جذابیت در حوزه صادرات و واردات ریلی برداشته خواهد شد. تاکنون برنامه و ایده‌های متعددی برای راه‌اندازی و ایجاد حداقل ۳۰ بندر خشک در مناطق محتلف کشور در نظر گرفته شده، اما هیچ‌یک به مرحله اجرا و بهره‌وری نرسیده‌اند که این خود مسئله‌ای قابل‌توجه است. صمت در این گزارش، ضمن پرداختن به مشکلات و موانع راه‌اندازی بنادر خشک، در گفت‌وگو با کارشناسان و فعالان بازرگانی، به اهمیت ایجاد آنها و تاثیر این بنادر در تجارت خارجی ایران پرداخته است.

جزئیات عملکرد بندر خشک

پیش از بررسی مزایا و پیامدهای ایجاد بندر خشک، مناسب به‌نظر می‌رسد تا تعریفی جامع از این بستر داشته باشیم. بندر خشک محلی برای ارائه خدمات لازم در جهت حمل‌ونقل است و هر نوع حمل‌ونقل جاده‌ای، ریلی، هوایی و دریایی می‌تواند از آنجا برقرار و از طریق شیوه‌های مختلف حمل به بنادر و دریا متصل شود. امکان ذخیره (انبار) موقت یا دائمی محموله‌ها و کالاها و نیز ارائه خدمات گمرکی و ارزش‌افزوده در این نوع بندر وجود دارد و از این‌رو بندر خشک نقش موثری در توسعه تجاری کشورها دارد. به‌عبارتی، می‌توان بندر خشک را مکانی امن برای کنترل، انبارداری، بازرسی و گمرک در تجارت بین‌الملل دانست.

بندر خشک بیشتر به‌طورمستقیم توسط راه‌آهن به بندر دریایی متصل و مرکزی برای انتقال کالاها به مقاصد داخلی است. بندر خشک داخلی می‌تواند انتقال کالا بین کشتی‌ها و شبکه‌های بزرگ حمل‌ونقل داخلی را تسهیل و یک مرکز توزیع کالا در درون سرزمین ایجاد کند. در مقابل، صادرات کالا در این بنادر تسهیل و تسریع می‌شود. کارشناسان بر این باور هستند که بنادر خشک مزایای بسیاری در اقتصاد و محیط‌زیست کشور دارند و در کاهش هزینه لجستیک نیز ایفای نقش می‌کنند.

حال شرکت راه‌آهن ایران اعلام کرده، راه‌اندازی پروژه بندر خشک آپرین به‌‎منظور ایجاد هاب لجستیکی در مجاورت تهران و بهبود پیشتیبانی از بازار بزرگ عرضه و تقاضا، در دستور کار است. به‌گزارش مهر، بندر خشک آپرین به‌عنوان نخستین بندر خشک کشور و بزرگ‌ترین بندر خشک ریلی خاورمیانه از اسفند سال ۱۳۹۹ با سرمایه‌گذاری مشترک دولتی و بخش خصوصی وارد فاز اجرا شد. براساس اعلام نهادهای دولتی این بندر در دهه فجر امسال نیز به‌بهره‌برداری خواهد رسید. بندر آپرین در ۲۰ کیلومتری جنوب‌غربی تهران (اسلامشهر) در منطقه‌ای به وسعت ۷۰۰ هکتار قرار دارد و شاهراه ریلی ۴ استان همجوار است. بندرخشک آپرین ظرفیت پذیرش ۳۰ قطار، ۱۸ خط و هزار واگن در روز را دارد و در حال‌ حاضر برای ۵۰۰ نفر اشتغالزایی کرده که این میزان، با راه‌اندازی کامل بندرخشک آپرین به ۵ هزار نفر خواهد رسید.

مزایای بنادر خشک برای توسعه اقتصاد

یدالله صادقی، رئیس اسبق سازمان صنعت، معدن و تجارت استان تهران در گفت‌وگو با صمت، ابتدا به تشریح عملکرد بندر خشک پرداخت و در این‌باره توضیح داد: توسعه زیرساخت‌های فنی و بازرگانی به هر شکلی که رخ دهد، امر مفیدی در راستای توسعه تجارت داخلی و خارجی است. راه‌اندازی بنادر خشک نیز یکی از این دست زیرساخت‌های تجاری است که امکاناتی مناسب را برای تسهیل فرآیند تجارت به‌ویژه صادرات و انتقال کالاها فراهم می‌کند. بندر خشک با فراهم کردن بسترهای مناسب فیزیکی و بکارگیری سیستم‌های نرم‌افزاری که روابط میان نهادها و دستگاه‌های دولتی را فراهم می‌کند، به روال معمول تجارت سرعت می‌بخشد و سهولت بیشتری را در فرآیند مربوط به فرآوری و صاردات کالا به‌عمل می‌آورد. این کارشناس اقتصادی ادامه داد: بنادر خشک از امکانات حمل‌ونقلی و زیرساخت‌هایی مانند خطوط ریلی و راه‌آهن استفاده می‌کنند و با بهره‌گیری از مزیت این بسترها، توسعه تجارت در نقاط مختلف کشور را رقم خواهند زد، اما تنها راه‌اندازی بندر خشک، این مزایا و پیامدهای مثبت را به‌همراه ندارد و پیش از آغاز فعالیت این بنادر، باید زیرساخت‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری مربوط به این امر مهیا شود، همچنین باید یک چارچوب و سیستم هماهنگ‌کننده فعالیت‌ها وجود داشته باشد تا اثربخشی اقدامات بیشتر شود. ایجاد هماهنگی و وحدت رویه میان دستگاه‌ها و نهادهای دخیل در امر فعالیت‌های تجاری بنادر خشک، از مهم‌ترین الزامات است که باید با ایجاد بسترهای نرم‌افزاری آن را تهیه کرد.

تنش‌های خارجی  سد راه تجارت

صادقی در ادامه صحبت‌های خود، به ضرورت و اهمیت احداث بنادر خشک در نقاط مختلف کشور پرداخت و در این‌باره توضیح داد: پیش‌تر به عملکرد بنادر خشک و تاثیر آن در تجارت خارجی اشاره شد. بدیهی است که بنادر خشک به‌عنوان تسهیل‌کننده امور تجاری برشمرده می‌شوند و می‌توانند صادرات را با سرعت و کارآیی بیشتری به‌ثمر برسانند، اما در زمینه موضوعات تجاری و مشکلات آن، موارد مهم‌تر و مسائل اساسی‌تری در حال‌ حاضر وجود دارند که نباید نسبت به آنها بی‌تفاوت بود. در سیستم رونق صادرات، مولفه‌های متعددی وجود دارد که تنها بخشی از آن، ایجاد بسترهایی مانند بندر خشک است.هم‌اکنون موانع صادراتی به‌قدری زیاد هستند که رفع آنها از اولویت بالاتری برخوردار است. تا زمانی که این مشکلات برطرف نشوند، حتی بنادر خشک نیز نمی‌توانند فعالیتی اثربخش در راستای توسعه تجارت کشور داشته باشند. رئیس اسبق سازمان صنعت، معدن و تجارت استان تهران تصریح کرد: از مهم‌ترین موانع صادراتی فعلی می‌توان به نبود رابطه مستمر و امن تجاری با سایر کشورها اشاره کرد. زمانی که روابط تجاری ایران با سایر کشورها در شرایط مناسب و مطمئنی قرار نداشته باشد، نمی‌توان به توسعه صادرات امیدوار بود. به‌دلیل وجود تحریم‌ها، مشکلات مربوط به تامین مواد اولیه صنایع و بازگشت ارزهای صادراتی همچنان پابرجا بوده و همین مسئله هزینه صادرات را برای بازرگانان افزایش داده است. در چنین شرایطی، بازرگانان توانایی برقراری ارتباط موثر و مطمئن با کشورها خارجی ندارند و نمی‌توانند سهم موثری را از بازارهای خارجی کسب کنند.

رفع مشکلات داخلی صادرات

رئیس اسبق سازمان صنعت، معدن و تجارت استان تهران در ادامه به محدودیت‌های داخلی برای توسعه صادرات اشاره کرد و گفت: علاوه بر تمام موارد مطرح‌شده، موانع داخلی در کنار مشکلات خارجی، منجر به شکل‌گیری دست‌اندازهای جدی برای صادرات ایران شده است. در مبادی ورودی و خروجی کالاها به‌ویژه خروجی و صادرات، ضوابط بروکراتیک و سخت وجود دارد و گره‌های زیاد قوانین منجر به کاهش صادرات شده است. دستگاه‌های مختلف دولتی در مبادی‌ خروجی هماهنگی لازم را  ندارند و ابزارهایی که بتوان روند تجارت را تسهیل کرد، در این زمینه وجود ندارد. از سویی دیگر، وجود تورم داخلی، کاهش مستمر ارزش واحد پولی کشور و بالا بودن هزینه‌های مربوط به واردات و تامین مواد اولیه تولید، تولید کالای صادرات‌محور را در هاله‌ای از ابهام قرار داده و محصولات مزیت رقابتی برای ورود به بازارهای جهانی ندارند. صادقی خاطرنشان کرد: بالا بودن هزینه صادرات و حمل‌ونقل به‌دلیل ضعف‌های داخلی و همچنین تحریم‌های خارجی، از دیگر موانعی است که صادرات را با چالش همراه و مزیت رقابتی را از تولیدات سلب کرده است. این موارد، از مشکلات جدی صادرات است و تا زمانی که این موانع برطرف نشوند، رشد و توسعه تجارت رخ نخواهد داد. از طرف دیگر، اگر دولت بدون توجه به راهکارهای رفع مشکلات فعلی، تنها به راه‌اندازی بنادر خشک تاکید داشته باشد، حتی این بنادر نیز به بهره‌وری مناسب نرسیده و تاثیر چندانی در روند توسعه صادرات نخواهند داشت. بنابراین، نهادهای دولتی ابتدا باید در راستای رفع مشکلات و چالش‌های مهم صادرات و به‌طورکلی تجارت بپردازند و پس از آن، به راه‌اندازی و احداث بسترهایی مانند بنادر خشک، توجه داشته باشند.

بنادر ایران بهره‌ور نیستند

قدیر قیافه، فعال بازرگانی در گفت‌وگو با صمت، توجه به ظرفیت‌های تجارت بین‌المللی را از الزامات توسعه اقتصادی دانست و در این‌باره توضیح داد: بندر خشک یکی از زیرساخت‌هایی است که به‌عنوان بستر تسهیل حمل‌ونقل‌های تجاری عنوان می‌شود. این زیرساخت دارای پیامدهای مثبت و مزایای مختص به خود است که با رویکردی صحیح می‌توان از ثمرات آن بهره‌مند شد. اما مهم‌تر از تاکید بر راه‌اندازی بنادر خشک، ابتدا باید به سایر ظرفیت‌های راهبردی که تا به امروز به رشد و توسعه دست نیافته‌اند، توجه کرد. به‌عنوان مثال، خطوط ساحلی و بنادری که در این مناطق احداث شده‌اند، در حال ‌حاضر با نقص و ضعف‌های زیادی مواجهند. بنادر شمالی و جنوبی کشور، از زیرساخت‌ها و بسترهای فنی و تجهیزاتی مناسب برخوردار نیستند و در نهایت نتوانسته‌اند به رشد و بهره‌وری مناسب دست ‌یابند. این فعال بازرگانی ادامه داد: بیشتر بنادر ساحلی ایران، از رشد و توسعه تکنولوژیکی و فناورانه بهره‌مند نیستند و طی دهه‌های گذشته نوسازی تجهیزات آنها انجام نشده است، همچنین بسترهای حمل‌ونقل و راه‌های ارتباطی بنادر نیز در سال‌های اخیر توسعه نیافته و این یکی از مشکلات جدی بنادر است. بنا به این شرایط، بیشتر بنادر ایران از بهره‌وری بالایی برخوردار نیستند و تنها تعداد محدودی از بنادر، نقش جدی در تجارت خارجی ایران ایفا می‌کنند. این یک ضعف جدی در حوزه حمل‌ونقل و بازرگانی ایران است که مناسب به‌نظر می‌رسد دولت به رفع این مشکلات توجه کند. وی خاطرنشان کرد: برنامه‌ریزی برای اجرای طرح‌های توسعه‌ای و اقدام برای راه‌اندازی بسترهای جدید تجارت، در شرایطی امکان‌پذیر است و می‌تواند ثمره مثبت داشته باشد که مشکلات قبلی به‌طورکامل برطرف شده و طرح‌های پیشین به‌سرانجام رسیده باشند.

ضعف‌های لجستیکی خطوط حمل‌ونقل

قیافه در ادامه صحبت‌های خود، به ضعف‌های لجستیکی در خطوط ریلی و حمل‌ونقل کشور اشاره کرد و درباره پیامدهای منفی آن گفت: زیرساخت‌های حمل‌ونقل کشور به‌ویژه در بحث حمل ریلی، ضعیف است و نشانه بارز آن را می‌توان در توسعه‌نیافتگی و ‌بهره‌ور نبودن  کریدور شمال ـ جنوب کشور دید. در چند مدت اخیر، به‌دلیل تنش‌های مختلف جهانی و تحریم‌هایی که علیه روسیه وضع شد، ایران می‌توانست سهم خوبی را از بازار این کشور کسب کند، اما به‌دلیل بهره‌ور نبودن خطوط ریلی و حمل‌ونقل شمال ـ جنوب، توسعه‌نیافتگی بنادر شمالی و همچنین کارآمد نبودن حمل‌ونقل جاده‌ای ایران در این منطقه، ایران نتوانست صادرات خود به روسیه را توسعه دهد. این فعال بازرگانی در ادامه خاطرنشان کرد: چالش‌ها و گره‌هایی مهم‌تر از ایجاد بنادر خشک در ایران وجود دارد که ابتدا باید به تکمیل این پروژه‌های نیمه‌تمام توجه کرد. بنابراین، به‌عنوان جمع‌بندی، در حال ‌حاضر زیرساخت‌های جدی حمل‌ونقل با ضعف و مشکلات زیادی همراه و بدون رفع این مسائل، نمی‌توان به احداث بنادر خشک و به‌ثمررسیدن مزایای آن امیدوار بود.

سخن پایانی

اجرای ایده‌ها و تامین زیرساخت‌هایی که بتواند زمینه‌ساز رشد و توسعه تجارت شود، به‌ذات مفید است و باید در دستور کار متولیان امر قرار گیرد، اما مسئله اساسی اینجا است که ایران طی دهه‌های گذشته، درگیر چرخه معیوب کلنگ‌زنی و نیمه‌کاره رها کردن طرح‌ها شده و این یک ضعف در سیستم مدیریت کلان است. راه‌اندازی بندر خشک در نقاط بالقوه کشور، سال‌ها است در دستور کار دولت قرار گرفته، اما همچنان خبری از اجرای آن نیست. از سویی دیگر، تامین زیرساخت برای افزایش بهره‌وری سیستم حمل‌ونقل در امور تجاری نیز، طی دهه‌های گذشته جزو مشکلات اصلی توسعه تجارت عنوان شده که به‌نظر می‌رسد تا امروز اقدامی جدی برای آن انجام نگرفته است، از این‌رو مناسب به‌نظر می‌رسد دولت ابتدا به تکمیل طرح‌های پیشین اهتمام ورزد و سپس پله پله به‌سمت اجرای طرح‌های جدید توسعه‌ای حرکت کند.