دخانیات تنها بخش اقتصادی است که هم برای کشورهای مصرف ‌ کننده و هم تولیدکننده درآمدهای کلان به ‌ ارمغان آورده و از این ‌ رو، هیچ دولتی وجود ندارد که در باطن، با تجارت و گردش ‌ های مالی دخانیات مخالف باشد، اما رخداد اتفاقاتی همچون کاهش سن استعمال دخانیات، فعالان اجتماعی و سازمان ‌ های سلامت ‌ محور را بر آن داشت تا نسبت به رشد این اقتصاد گسترده و زنجیره ‌ ای واکنش نشان دهند، در نهایت، افزایش نرخ محصولات دخانی و سنگین ‌ تر شدن با مالیات برای خرید و فروش این اقلام، نتیجه تلاش ‌ های مدنی و حقوقی بود، هرچند افزایش مالیات دخانیات، راه جدید درآمدزایی را برای دولت ‌ ها باز کرد، بنابراین حتی مبارزه و مخالفت با استعمال دخانیات نیز برای دولتمردان سودهای کلان اقتصادی دارد. صمت در این گزارش، رویکردهای مختلف کشورها نسبت به اقتصاد محصولات دخانی را زیر ذره ‌ بین قرار داده است.

اقتصاد گسترده تولید تنباکو

تنباکو به ‌ عنوان ماده اصلی محصولات دخانی، حلقه نخست زنجیره اقتصاد دخانیات را تشکیل می ‌ دهد. پرورش و تولید گیاه تنباکو، خود در جایگاه یک اقتصاد مستقل و جدا نیز شناخته می ‌ شود، از این ‌ رو می ‌ توان ابعاد اقتصادی تولید تنباکو را همچون تکه ‌ ای جدا از سایر محصولات دخانی مانند سیگار، مورد بررسی قرار داد. به ‌ گزارش سایت pmi . com ، تولید جهانی تنباکو سبز به ‌ طور متوسط ۶.۳ میلیون تن است که بیش از ۶۰ درصد آن در آسیا تولید می ‌ شود. در دهه گذشته، 3 تولیدکننده برتر برگ تنباکو چین، هند و برزیل بودند. در حال ‌ حاضر بیش از ۱۵ میلیون نفر در کشت تنباکو در حدود ۳ میلیون مزرعه با ارزش کلی بیش از ۱۶.۷ میلیارد دلار مشغول فعالیت هستند. ۶۱ درصد زمین ‌ های کشت تنباکو در آسیا قرار دارند. ۱۸ درصد زمین ‌ های کشت در قاره افریقا، ۳ درصد در اروپا و ۱۸ درصد در قاره امریکا قرار دارند، از این ‌ رو نتیجه می ‌ گیریم کشورهای آسیایی مهم ‌ ترین تولیدکنندگان تنباکو در جهان هستند، اما کشورهای افریقایی همچنان نقش پررنگی در بحث تجارت تنباکو دارند و تبادلات قانونی و غیرقانونی زیادی از مرز این کشورها انجام می ‌ گیرد. کشورهای قاره امریکا نیز به ‌ عنوان مصرف ‌ کنندگان جدی محصولات دخانی و تنباکو شناخته شده و از این نظر می ‌ توان آنها را جزو بازیگران مهم در اقتصاد تنباکو معرفی کرد.

مالیات، راه کنترل استعمال دخانیات

در بین راهبردهای کنترل دخانیات، مالیات به ‌ طورمعمول به ‌ عنوان موثرترین ابزار برای کاهش مصرف دخانیات و تامین بودجه پاسخ ‌ های بهداشت عمومی شناخته می ‌ شود، چرا که براساس تحقیقات جهانی، کشورهای ضعیف از نظر اقتصادی، بیشترین مصرف تنباکو و دخانیات را به خود اختصاص می ‌ دهند، از این ‌ رو راحت ‌ ترین و کم ‌ هزینه ‌ ترین روش کنترل تجارت و مصرف تنباکو، افزایش مالیات آن در کشورهای کم ‌ درآمد و با درآمدهای متوسط است.

به ‌ گزارش Euromonitor International ، ماده ۶ کنوانسیون چارچوب سازمان جهانی بهداشت درباره کنترل دخانیات ( FCTC ) به ‌ صراحت توصیه می ‌ کند که برای مدیریت استعمال و تجارت محصولات دخانی، اقدامات مربوط به افزایش مالیات و رشد قیمتی اعمال شود. بر این اساس WHO (سازمان بهداشت جهانی) وضع مالیات برمبنای ۷۵ درصد نرخ محصولات دخانی در خرده ‌ فروشی ‌ ها را پیشنهاد داده است. در 2 دهه اخیر کشورهای افریقایی بخش زیادی از اقتصاد خود را به تجارت تنباکو گره ‌ زدند. شکل ‌ گیری اقتصاد زیرزمینی تنباکو در این کشورها، حاصل رخنه کردن این نوع دیدگاه کلان بوده و به این دلیل، سازمان بهداشت جهانی توجه خود را بر کنترل و مدیریت محصولات دخانی در کشورهای افریقایی گذاشت. پیگیری سازمان بهداشت جهانی در این ‌ باره سبب شد تا از سال ۲۰۱۹ ، تنها 3 کشور افریقایی پیشنهاد سازمان بهداشت جهانی درباره مالیات ۷۵ درصدی محصولات دخانی را با هدف کاهش استفاده از این تولیدات، اجرایی کنند.

امریکا و تفاوت نرخ سیگار

افزایش نرخ و مالیات برای تنباکو و محصولات دخانی، تنها در تعدادی از کشورهای افریقایی جریان ندارد و امریکا و اروپا نیز به ‌ سمت مدیریت کردن این اقتصاد با راهکار افزایش هزینه ‌ ها پیش رفته ‌ اند. در دهه ‌ های گذشته، موثرترین روش برای کاهش مصرف دخانیات، افزایش نرخ محصولات دخانی از طریق افزایش مالیات شناخته شده و حامیان این روش معتقدند افزایش نرخ برای تنباکو و محصولات دخانی باعث توقف مصرف دخانیات در میان مصرف ‌ کنندگان بالقوه می ‌ شود. به ‌ گزارش lung . org (انجمن ریه امریکا)، مالیات فدرال بر تنباکو ( Federal tobacco tax ) آخرین ‌ بار در سال ۲۰۰۹ افزایش یافت و مالیات سیگار، ۰ . ۶۲ دلار در هر بسته افزایش یافت. مالیات فعلی فدرال سیگار ۱ . ۰۱ دلار در هر بسته است. انجمن ریه امریکا از افزایش مالیات فدرال سیگار و برابر کردن نرخ مالیات فدرال سایر محصولات تنباکو با مالیات سیگار حمایت می ‌ کند و در تلاش است تا این نرخ را مجدد افزایش دهد.

تنها مالیات فدرال، هزینه دخانیات در امریکا نیست و نرخ ترکیبی مالیات محلی ایالتی نیز در هنگام فروش به آن اضافه می ‌ شود. این نرخ در هر ایالت متفاوت است و شیکاگو با ۷ . ۱۶ دلار برای هر بسته، بیشترین نرخ ترکیبی مالیات محلی را دارد. پس از آن، ایالت ایوانستون ( Evanston ) با ۶ . ۴۸ دلار در هر بسته، در رتبه دوم بالاترین میزان مالیات برای هر بسته سیگار قرار دارد.

تلاش بریتانیا برای کنترل مصرف دخانیات

مالیات سیگار و محصولات دخانی در اروپا نیز مانند امریکا بالا است. پس از آنکه سن استعمال سیگار در بریتانیا به زیر ۱۶ سال رسید و رایج شد، این کشور افزایش مالیات و نرخ نهایی سیگار را افزایش داد. به ‌ استناد tobaccofreekids . org ، در میان جوانان ۱۵ ساله در انگلستان، ۱۱ درصد سیگاری هستند و این رقم بالا، ساختارهای مالیاتی بریتانیا را تغییر داد. در بریتانیا، برای هر بسته ۲۰ نخی سیگار، ۱۶ . ۵ درصد از نرخ خرده ‌ فروشی بسته ‌ ها به اضافه ۵ . ۲۶ پوند، مالیات سیگار وجود دارد. این مبالغ در کنار هم، رقم بالایی را به ‌ عنوان مالیات سیگار تشکیل می ‌ دهند.

از دیگر برنامه ‌ های مدیریتی بریتانیا برای استعمال دخانیات، افزایش نرخ آن بود. بین سال ‌ های ۱۹۹۲ تا ۲۰۱۱ ، نرخ سیگار در بریتانیا بیش از ۲۰۰ درصد افزایش یافت. در همین دوره، به ‌ دلیل افزایش قیمت ‌ ها، فروش سیگار ۵۱ درصد کاهش یافت و درآمد دولت از مالیات بر تنباکو ۴۴ درصد رشد کرد. شیوع سیگار کشیدن در بزرگسالان از ۲۷ درصد در سال ۲۰۰۰ به ۲۰ درصد در سال ۲۰۱۰ افت کرد.

این ارقام نشان می ‌ دهد راهکار افزایش قیمت ‌ ها، همواره از کارسازترین روش ‌ ها برای کاهش مصرف دخانیات در جامعه است. همین موضوع باعث شد تا بریتانیا میزان مالیات ‌ ها را افزایش دهد. به ‌ گزارش the - tma . org . uk بین سال ‌ های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۶ ، میانگین بار مالیات بر سیگار ۵۰ درصد افزایش یافت، اما بریتانیا درباره تنباکوی دستی، این میزان افزایش را به ۶۰ درصد رساند.

اقتصادهای زیرزمینی

آمارهای جهانی نشان می ‌ دهد کشورهایی که به نسبت سایرین درآمدهای کمتری دارند، بیشتر شاهد پدیده قاچاق سیگار و تجارت غیرقانونی دخانیات هستند. در میان آمارها دیده می ‌ شود کشورهای با درآمد کم و متوسط، تعرفه واردات کمتری نسبت به سایر کشورها برای تجارت سیگار دارند، اما همچنان بار تجارت غیرقانونی کالاهای دخانی بر دوش این کشورها است. براساس مطالعات tobaccofreekids ، ۱۲ . ۱ درصد از بازار سیگار در کشورهای کم ‌ درآمد و متوسط درآمد غیرقانونی است؛ در حالی که این میزان در کشورهای با درآمد بالا ۹ . ۸ درصد است. درآمد مالیاتی سالانه ازدست ‌ رفته به دولت ‌ ها با درآمد کم و کشورهای با درآمد متوسط به ‌ دلیل تجارت غیرقانونی سیگار بسیار بیشتر از درآمد مالیاتی از دست رفته در کشورهای با درآمد بالا است.

براساس مقاله مرکز اثربخشی نظارتی در امریکا ( Center for Regulatory Effectiveness )، تولید و توزیع سیگارهای تقلبی یک تجارت مجرمانه جهانی است که متاسفانه بازار داغی را در کشورهای مختلف دارد.

بسیاری از محصولات تنباکوی تقلبی، در چین و کره ‌ شمالی تولید می ‌ شوند و می ‌ توان این آمار را عجیب توصیف کرد. کشورهای کمونیستی که برای حفظ نگاه ‌ های سرمایه ‌ داری خود، دست به قاچاق دخانیات می ‌ زنند، همواره متحیرکننده است. مبارزه با تجارت غیرقانونی یک اولویت برای محافظت از اقتصاد کشورها است. تجارت غیرقانونی، عملکرد صنعت مشروع را خفه و بازار را مسموم می ‌ کند و تاثیرات منفی اجتماعی گسترده ‌ ای را همواره به ‌ دنبال دارد.

Euromonitor International تخمین می ‌ زند که کمابیش ۴۰۰ میلیارد نخ سیگار در سال قاچاق یا غیرقانونی تولید می ‌ شوند. تجارت غیرقانونی نیز هر سال حدود ۴۰ میلیارد دلار مالیات دولت ‌ ها را دور زده و از این نظر نیز حائزاهمیت است. علاوه بر این، سیگارهای تقلبی مطابق با استانداردهای بهداشتی و ایمنی دقیق محصول تولید نمی ‌ شوند و تاثیرات به ‌ مراتب مخرب ‌ تری را برای مردم به ‌ همراه دارد.

درآمدهای غیرمستقیم

علاوه بر سودآوری تولید و درآمدهای ناشی از خرید و فروش محصولات دخانی، چه به ‌ صورت زیرزمینی و چه روند قانونی، اقتصادهای دیگری نیز به ‌ شکل مستقیم و غیرمستقیم با این مسئله مرتبط هستند.

براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، مردم جهان بیش از ۲۴۰ میلیارد دلار هزینه مراقبت ‌ های بهداشتی به ‌ طورسالانه به ‌ عنوان پیامد استفاده از محصولات دخانی، پرداخت می ‌ کنند. نزدیک به ۱۸۵ میلیارد دلار کاهش بهره ‌ وری ناشی از بیماری ‌ ها و شرایط بهداشتی مرتبط با سیگار، حدود ۱۸۰ میلیارد دلار کاهش بهره ‌ وری ناشی از مرگ ‌ های زودرس ناشی از سیگار و ۷ میلیارد دلار کاهش بهره ‌ وری ناشی از مرگ ‌ های زودرس ناشی از قرار گرفتن در معرض دود سیگار. از پیامدهای مستقیم اقتصادی استعمال دخانیات است که به ‌ طور مستقیم در پرونده ‌ های اقتصادی کشورها دیده نمی ‌ شود. به ‌ بیانی دیگر، حتی زیان ‌ های سلامتی دخانیات، برای بخشی فعالان اقتصادی سودآور بوده و همین چرخه گسترده درآمدزایی، سبب می ‌ شود تا برخی افراد از وجود محصولات دخانی در بازارها استقبال کنند.

هزینه تبلیغات برای دخانیات

در سال ۲۰۱۹ ، بزرگ ‌ ترین شرکت ‌ های تولیدکننده دخانیات ۸ . ۲ میلیارد دلار برای فروش سیگار و تنباکوی بدون دود در ایالات ‌ متحده هزینه کردند. این مبلغ به ۲۲ . ۵ میلیون دلار در روز یا نزدیک به یک میلیون دلار در هر ساعت تبدیل می ‌ شود. هزینه ‌ های تبلیغاتی تنها سیگار در سال ۲۰۱۹ حدود ۷ . ۶۲ میلیارد دلار بوده که نسبت به سال ۲۰۱۸ کاهش یافته است.

شرکت ‌ های تولیدکننده سیگار در نظر گرفتند بخشی از هزینه ‌ های تبلیغاتی خود را در قالب تخفیف ‌ های قیمتی به خرده ‌ فروشان سیگار پرداخت کنند. این تخفیف ‌ های قیمتی باعث کاهش هزینه سیگار برای مصرف ‌ کنندگان و تصمیم اقدامی موفقیت ‌ آمیز برای افزایش خرید سیگار شد.

تولیدکنندگان تنباکو نیز در سال ۲۰۱۹ در مجموع ۵۷۶ . ۱ میلیون دلار برای تبلیغات و تبلیغ تنباکوی بدون دود هزینه کردند که نسبت به سال ۲۰۱۸ کاهش یافته است. محصولات تنباکوی بدون دود شامل تنباکوی خشک، انفیه مرطوب، توتون جویدنی با برگ ‌ های شل، تنباکوی جویدنی، اسنوس و محصولات حلال است.

سخن پایانی

در گزارش ذکر شد که حتی مبارزه با دخانیات نیز برای بخشی از جامعه درآمدهای جدی دارد. نمونه آن را می ‌ توان توسعه تجارت چسب و داروهای ترک سیگار طی دهه ‌ های اخیر عنوان کرد. سیگارهای الکترونیکی، ویپ و سایر اقلام این ‌ چنینی نیز، زاییده تجارت دخانیات هستند. در هر شرایطی، تاجران راه را برای درآمدزایی خود انتخاب می ‌ کنند. همراهی با سیگار و تنباکو به یک نحو برای آنها سودآور است؛ مبارزه با استعمال دخانیات و تلاش برای کاهش آن، به ‌ نحوی دیگر. از هر بعد که به این ماجرا نگاه شود، خواهیم دید اقتصاد دخانیات به ‌ قدری گسترده شده که نه می ‌ توان با آن مقابله کرد و نه آن را مخل اقتصاد کلان کشورها توصیف کرد. در برخی کشورها، درآمدهای دخانیات پایه ‌ های مهم دولت ‌ ها را تشکیل می ‌ دهد و از این ‌ رو به ‌ نظر می ‌ رسد چرخه همراهی و مبارزه با استعمال دخانیات، تا دهه ‌ ها ادامه ‌ دار باشد.