هوشمندی شهری بیانگر ویژگی ‌ ها و مشخصات زندگی آینده بشر و به ‌ عبارتی شهرهای آینده است. پس بشر در آینده، زندگی در شهرهای هوشمند را تجربه خواهد کرد. از این ‌ رو، شهرها برای سنجش عملکرد خود در راستای بهبود پایداری و کیفیت زندگی و همچنین مقایسه عملکرد خود با سایر شهرها نیاز به معیارها و شاخص ‌ هایی مناسب دارند. کارشناسان معتقدند شهر هوشمند موجب صرفه ‌ جویی زیاد در مصرف انرژی می ‌ شود. بزرگ ‌ ترین مزیتی که هوشمندسازی عناصر شهری نظیر حمل ‌ ونقل و ارتباطات دارد، کاهش سوخت، آلودگی ‌ ها و هزینه ‌ ها است که در پی آن فرسودگی کمتری را به ‌ همراه دارد. از سویی دیگر، کارشناسان محیط ‌ زیست شهری معتقدند یکی از 10 ابرچالشی که در شهرها شناسایی شده، حفاظت از فضای پشتیبان شهرها است که به محیط ‌ زیست، منابع طبیعی و زندگی گیاهی و جانوری مربوط می ‌ شود. بنابراین، ایجاد شهر هوشمند می ‌ تواند از دید زیست ‌ محیطی هم بسیار موثر و سودبخش باشد، اما ایجاد و هماهنگی چنین ساختاری در شهرها در کشورهای در حال توسعه با امکانات موجود تا حدی محال به ‌ نظر می ‌ رسد. صمت در این گزارش به بررسی زیرساخت ‌ های لازم در ایجاد شهر هوشمند پرداخته است.

شهر هوشمند کجاست

از آنجایی که شهر هوشمند شهری است که در آن خدمات به ‌ صورت شبانه ‌ روزی ارائه شده و شهروندان می ‌ توانند از طریق اینترنت، هرکجا که باشند، در هر لحظه به اطلاعات و خدمات آموزشی، تفریحی، تجاری، اداری، بهداشتی و هر آنچه به آن نیاز دارند، دسترسی پیدا کنند، در چنین شرایطی به ‌ طورقطع زندگی شهروندان راحت ‌ تر خواهد شد. تهران به ‌ واسطه وجود دانشگاه ‌ ها، مراکز تحقیقات و شرکت ‌ های فعال زیاد در حوزه علم و فناوری، استعداد بسیار بالایی در ایجاد یک شهر هوشمند دارد. در شهر هوشمند، وقت و انرژی شهروندان از اهمیت بسزایی برخوردار است، مدیریت یک شهر هوشمند همواره سعی می ‌ کند با خلق ایده ‌ های جدید در راستای هوشمندسازی شهرها و کسب ‌ وکارها اقداماتی انجام دهد. در حال ‌ حاضر بیش از ۱۰ پارک علم و فناوری، ۴۰ مرکز نوآوری، بیش از ۳۸۰۰ شرکت دانش ‌ بنیان و ۹۷۴ شرکت خلاق فقط در استان تهران فعال هستند که این امر ظرفیت مناسبی برای تحقق هوشمندسازی پایتخت را فراهم می ‌ کند. جمعیت تهران به ‌ صورت رسمی بیش از ۱۴ میلیون نفر است که باتوجه به ۲ میلیون اتباع خارجی، مجموعه جمعیت استان تهران به بیش از ۱۶ میلیون می ‌ رسد. در حالی که این استان ۱۸ درصد کل جمعیت کشور را در خود جای داده و سهم ۲۸ درصدی در تولید ناخالص داخلی کشور و سهم ۵۲ درصدی درآمدهای مالیاتی کشور را دارد.

با زیرساخت ‌ های موجود، شهر هوشمند در ایران تحقق نمی ‌ یابد

سحر بنکدارپور، دبیرکل مجمع تشکل ‌ های دانش ‌ بنیان ایران، درباره افزایش جمعیت شهرنشینی و لزوم ایجاد و ساخت شهر هوشمند به صمت گفت: باتوجه به اینکه در حال ‌ حاضر نزدیک ۵۰ درصد جمعیت جهان در کلانشهرها زندگی می ‌ کنند و پیش ‌ بینی می ‌ شود که تا سال ۲۰۵۰ این رقم به ۷۰ درصد برسد، می ‌ توان این ‌ گونه نتیجه گرفت که جمعیت شهری رو به افزایش است.

وی افزود: هوشمندسازی ظرفیت ‌ های بسیاری به انسان در ایجاد مولفه ‌ های آسایش می ‌ دهد، به ‌ همین دلیل می ‌ توان از ظرفیت ‌ های هوشمندسازی در ابعاد مختلف استفاده کرد. در این میان، استارت ‌ آپ ‌ ها و نوآوری ‌ های شهری در راستای پیاده ‌ سازی و تحقق شهر هوشمند جایگاه ویژه ‌ ای دارند.

وی نبود زیرساخت ‌ های مناسب در حوزه پیاده ‌ سازی شهر هوشمند را از مهم ‌ ترین چالش ‌ های موجود دانست و گفت: در کشور ایران، محدودیت ‌ ها و دسترسی ‌ های زیرساختی برای پیاده ‌ سازی طرح ‌ های هوشمندسازی بسیار پررنگ است. ضعف و اتخاذ قوانین محدودکننده به ‌ ویژه در حوزه فناوری ‌ های نو و فضای دیجیتال از دیگر چالش ‌ های موجود و این موضوع بسیار مهم است؛ چرا که، در بیشتر موارد موجب دلسرد شدن استارت ‌ آپ ‌ ها و محدود کردن نوآوری می ‌ شود.

بنکدارپور درباره نقش استارت ‌ آپ ‌ ها در تحقق شهر هوشمند، گفت: باتوجه به تجربه سال ‌ های گذشته در حوزه شهر هوشمند و تیم ‌ هایی که در حوزه شهر هوشمند، اینترنت اشیا و هوش مصنوعی فعال هستند، لازم است به آینده جامعه و ترندهای آینده در بعد شهر هوشمند توجه کنیم.

حل بحران ‌ های زیست ‌ محیطی با شهرهای هوشمند

امین فرجی، رئیس مرکز تحقیقات شهر هوشمند ایران، در گفت ‌ وگو با صمت بااشاره به لزوم هوشمندسازی شهرها و ساخت شهرهای هوشمند برای برون ‌ رفت از بحران ‌ های زیست ‌ محیطی، درباره عناصر مهم شکل ‌ گیری شهرهای ایران از گذشته تاکنون گفت: بسیاری از شهرهای کشورمان از جمله تهران، تبریز و ... در مکان ‌ های کوهپایه ‌ ای شکل گرفتند؛ در واقع 2 عنصر در مکان ‌ گزینی شهرها تاثیر داشت؛ آب و دیگری خاک. وقتی به نقشه شهرهای ایران نگاه می ‌ کنیم تمامی شهرهای ما یا در کنار منابع آبی یا در پای کوه ‌ ها شکل گرفته ‌ اند، چون در گذشته اقتصاد شهرها برپایه تولیدات کشاورزی بوده است، باید به منابع آب و خاک دسترسی می ‌ داشتند و همین امر دلیل توسعه شهرها شد. وی افزود: نزدیک به هزار و ۲۴۰ شهر در ایران وجود دارد که تمامی آنها به منابع ‌ طبیعی و کشاورزی از جمله خاک مساعد دسترسی مناسبی داشته ‌ اند، حتی شهرهای کویری ما نظیر کرمان هم در مکانی شکل گرفته ‌ اند که از آب و خاک خوبی برخوردار هستند، به ‌ همین دلیل رشد آن باعث شده که 70 درصد زمین ‌ های کشاورزی این شهر از بین برود. این عضو هیات ‌ علمی دانشگاه تهران با تشریح اینکه هدف از شهرهای هوشمند ایجاد رشد و توسعه با بکارگیری ظرفیت ‌ های موجود در هر منطقه است، تاکید کرد: ما در شهر هوشمند می ‌ خواهیم چالش ‌ هایی از قبیل دسترسی حتمی به منابع طبیعی و استفاده زیاد از آن را از بین ببریم یا کمرنگ کنیم. موضوعی وجود دارد با عنوان تنسیق زمین در آمایش سرزمین؛ به این معنی که انسان ‌ ها نباید هر آنچه را می ‌ خواهند از زمین و منابع آن بهره ‌ برداری کنند و باید متناسب بر ظرفیت مکان ‌ ها کاربری ‌ ها را بسازند. فرجی افزود: در شهرهای هوشمند می ‌ خواهیم دست روی نقاطی بگذاریم که بدون آسیب به محیط ‌ زیست متناسب با ظرفیت ‌ ها، بهره ‌ برداری مناسبی داشته باشیم. چرا که نمی ‌ توانیم به ‌ طور یکسان از تمامی پهنه ‌ های کشورمان بهره ‌ مند شویم؛ مطابق با تعریف آمایش سرزمین باید از هر مکانی متناسب با آن بهره بگیریم.

به ‌ گفته فرجی، زمانی می ‌ توانیم این ‌ گونه از زمین استفاده کنیم که مجهز به ابزارهای هوشمند باشیم. پیشرفت ماهواره ‌ های فضایی به بشر این امکان را در قرن بیستم داد. برای مثال، سری ماهواره ‌ های لندست که نسل هفتم خود را تجربه می ‌ کند، اطلاعات دقیق و همه ‌ جانبه زیادی از زمین و حتی لایه ‌ های دقیق زمین ‌ شناسی را به انسان داده است.

باید به ابزارهای هوشمند مجهز شویم

رئیس مرکز تحقیقات شهر هوشمند ایران با تاکید بر استفاده از ابزارهای هوشمند خاطرنشان کرد: زمانی که به ابزارهای هوشمند مجهز می ‌ شویم، شناخت دقیقی از ظرفیت ‌ های زمین پیدا می ‌ کنیم و همین امر ما را در آمایش سرزمین و شناخت بروز انواع مخاطرات در محیط یاری می ‌ کند. اینکه در بسیاری از مخاطرات خسارت ‌ های زیادی را متحمل می ‌ شویم، ناشی از اطلاع نداشتن دقیق از ظرفیت ‌ های مکانی در شهرهای کشورمان است؛ همین امر باعث می ‌ شود که ما به محیط مقروض شویم و این به شناخت نداشتن ما برمی ‌ گردد.

هنوز نقشه دقیقی از شهرهای کشور نداریم

فرجی با بیان اینکه برای هوشمندسازی شهرها هنوز داده ‌ های کافی در اختیار نداریم، گفت: اطلاعات و داده ‌ های زمینی و جغرافیایی مهم ‌ ترین ابزار در ساخت شهرهای هوشمند است؛ اما متاسفانه شکاف زیادی در این زمینه در کشور وجود دارد؛ برای مثال هنوز یک نقشه سراسری به ‌ روز شده از شهرهای ایران را در اختیار نداریم و آخرین نقشه مربوط به دهه 60 است و این یعنی نقص و کمبود اطلاعات. در درجه نخست مبنای شروع اطلاعات شناخت کافی از اطلاعات مکانی و جغرافیایی است و ما باید برای شناخت شهرهای هوشمند این نقص را رفع و بعد طبق اولویت ‌ ها اقدام کنیم.

فولاد؛ چرا در اصفهان

به ‌ گفته این عضو هیات ‌ علمی دانشگاه تهران، متاسفانه وقتی از مکان و ظرفیت ‌ های آشکار و پنهان آن شناخت دقیقی وجود نداشته باشد، ناگزیر به تجربه ناهماهنگی باعث در جایگزینی صنعت و کشاورزی می ‌ شویم؛ برای مثال فولاد که صنعت آب ‌ بری است، در اصفهان استقرار یافته است و سال ‌ های طولانی است که منابع آبی این استان صرف توسعه صنعت فولاد می ‌ شود و به ‌ همین ‌ سبب آسیب جدی به منابع آبی آن وارد شده است. این در حالی است که بسیاری از کشورهای توسعه ‌ یافته با ابزارهای هوشمندی که دارند، شناخت دقیق ‌ تری از منابع طبیعی و معدنی ما یا سازند ‌ های زمین ‌ شناسی پیدا کرده ‌ اند و بهتر از ما این منابع را می ‌ شناسند. همان ‌ گونه که گفته شد، تصاویر ماهواره ‌ ای یکی از این ابزارهای هوشمند است که باید در این رابطه دسترسی زیادی به آن داشت.

وی در پاسخ به این پرسش که تا چند سال دیگر می ‌ توانیم در کشور شاهد ایجاد و توسعه شهرهای هوشمند باشیم؟ گفت: پاسخ دقیقی نمی ‌ توان به این پرسش داد و در واقع زمان مشخصی را تعیین کرد و عددی برای آن متصور شد؛ فناوری بسیار سیال است و ما دیگر ایستایی بودن جامعه سنتی را نداریم؛ چرا که سرعت ورود اختراعات فناورانه و کشفیات علمی در جهان به ‌ قدری زیاد است که روز به روز به شهرها و زندگی هوشمند نزدیک ‌ تر می ‌ شویم. گفتنی است، بنابراین نمی ‌ توان پیش ‌ بینی دقیقی داشت. خوشبختانه دانشمندان جوان کشورمان در این زمینه گام ‌ های جدی برداشته ‌ اند و من امیدواری زیادی نسبت به وقوع اتفاقات خوشایند دارم.

فرجی گفت: همان ‌ گونه که گفته شد، سرعت فناوری به ‌ قدری زیاد است که نمی ‌ توان زمان دقیقی برای ایجاد شهرهای هوشمند چه در ایران و چه در دیگر کشورها معین کرد؛ خوشبختانه دولت توجه مثبتی به این امر داشته و بر همین اساس می ‌ توان نسبت به شکل ‌ گیری اقتصاد فضایی که لازمه ایجاد شهرهای هوشمند است، خوش ‌ بین بود. وی افزود: خوشبختانه روند بکارگیری فناوری در کشور ما امیدوارکننده است، به ‌ همین دلیل دانش ‌ بنیان ‌ ها کمک زیادی به شکل ‌ گیری شهرهای هوشمند می ‌ کنند و مرکز تحقیقات شهر هوشمند ایران به ‌ عنوان یک هماهنگ ‌ کننده در چارچوب راه ‌ اندازی ایده ‌ ها با دانش ‌ بنیان ‌ ها همکاری زیادی دارد.

شکل ‌ گیری یک کارگروه تخصصی محیط ‌ زیست

وی درباره شکل ‌ گیری کارگروه تخصصی محیط ‌ زیست در مرکز تحقیقات شهر هوشمند ایران گفت: از آنجایی که یکی از دغدغه ‌ های مهم در کشور کشاورزی و محیط ‌ زیست بوده است، به ‌ همین ‌ دلیل کارگروه تخصصی محیط ‌ زیست و کشاورزی را در مرکز تحقیقات شهر هوشمند تشکیل دادیم که مجموعه استارت ‌ آپ ‌ ها، بخشی از این کار را برعهده دارند. تلاش ما این است که در فضای تصمیم ‌ سازی به حل بحران ‌ های محیطی بپردازیم؛ بحران ‌ هایی مانند خاک، پوشش گیاهی، آب، تنوع زیستی و ... . حل تمامی این موارد دغدغه اصلی ما در مرکز تحقیقات شهر هوشمند ایران است.

سخن پایانی

متاسفانه ما هنوز نتوانستیم در استفاده از منابع مدیریت خوبی داشته باشیم؛ برای مثال هنوز در کشور ما آب ‌ شرب با آب تصفیه ‌ نشده تفکیک نشده است یا در کشاورزی و صنعت همچنان با روش ‌ های سنتی از منابع بهره می ‌ گیریم و ما هنوز نمی ‌ توانیم اتفاقاتی را که باعث هدررفت زیاد منابع می ‌ شود، بگیریم؛ رفع تمامی این موارد مقدمات ایجاد شهر هوشمند است. برای حل بحران ‌ های زیست ‌ محیطی نظیر آب، خاک و... راهکار دیگری جز ساخت شهرهای هوشمند نداریم و در اصل گزینه دیگری جز این نیست. تجربه دنیا هم همین روند را نشان می ‌ دهد، چرا که دیگر نمی ‌ توان به روش ‌ های سنتی به حل بحران ‌ های زیست ‌ محیطی پرداخت و ایجاد شهرهای هوشمند، تنها راهکار برون ‌ رفت از این مسائل هستند.