ایران، جمهوری آذربایجان، قزاقستان، روسیه و ترکمنستان کشورهایی هستند که در اطراف این حوضچه غنی از منابع طبیعی قرار گرفته‌اند. ارزش اقتصادی نفت، گاز طبیعی و ماهیان موجود در سهمیه هر یک از این کشورها از دریای خزر بسیار زیاد است. دریای خزر ۴ درصد منابع نفت و گاز طبیعی جهان را در خود جای داده است. علاوه ببر این خزر به‌دلیل دارا بودن گونه‌های متنوع آبزیان و ماهی‌ها در جهان اهمیت دارد. از طرف دیگر موقعیت استراتژیک این دریاچه و توانایی آن در برقراری ارتباط آبی بین کشورهای آسیای مرکزی و قاره اروپا بر اهمیت آن در عرصه‌های بین‌المللی افزوده است. صمت در این گزارش به اهمیت اقتصاد پرورش ماهیان خاویاری و نقش ایران در این اقتصاد سودآور پرداخته است.

اعمال محدودیت در صید ماهیان خاویاری

براساس آمار منتشر شده سالانه بیشتر از ۹۰ درصد خاویار و ماهیان خاویاری جهان در دریای خزر تولید می‌شود و این ماده باتوجه به ارزش بالا، یکی از منابع مطلوب درآمدی صادرکنندگان است. همین مسئله سبب شد حجم تجارت غیرقانونی ماهیان خاویاری و خاویار در کشورهای اطراف خزر ارتقا یابد. گفته می‌شود در سال‌های آغازین قرن پیش، ارزش تجارت غیرقانونی ماهیان تولیدکننده خاویار حدود ۵ تا ۶ برابر ارزش تجارت قانونی آن بود. همین مسئله سبب شده شمار ماهیان تولیدکننده خاویار در دریای خزر کاهش چشمگیری پیدا کند. تجارت غیرقانونی خاویار و ماهیان خاویاری در شرایطی که این‌گونه از ماهی‌ها تنها نیمی از عمر خود قدرت باروری دارند و گاهی هر 5 سال یک بار تولید مثل می‌کنند، آسیب زیادی به صنعت تولید ماهیان خاویاری در دریای خزر وارد می‌کند. همین مسئله سبب شد مجمع بین‌المللی تجارت گونه‌های در حال انقراض سازمان ملل، صادرات خاویار و ماهیان خاویاری را محدود کند.

ارزش بازار قانونی خاویار

به گزارش مجمع بین‌المللی تجارت سازمان ملل بازار قانونی خاویار دربرگیرنده ۹۰ هزار کیلوگرم خاویار در هر سال و ارزش آن ۲۶۵ میلیون دلار است، این در حالی است که میزان خاویار عرضه‌شده در بازار سیاه نیز همین است؛ با این تفاوت که با قیمتی بالاتر مبادله می‌شود. در زمان شوروی سابق سهم زیادی از خزر در اختیار این کشور بود. در آن زمان دولت شوروی قانون مدونی برای صید این دسته از ماهی‌ها وضع کرد، اما بعد از فروپاشی این سرزمین هر یک از کشورها قانون تازه‌ای تدوین کردند و همین مسئله صید را افزایش داد. دانشمندان بر این باورند که شمار ماهیان خاویاری طی یک قرن اخیر ۹۰ درصد تنزل یافته و در صوت ادامه این روند تا ۱۰ سال آینده هیچ ماهی تولیدکننده خاویار در دریای خزر باقی نخواهد ماند. آنها مهم‌ترین مسئله را صید غیرقانونی توسط افراد ناآشنا با این گونه گرانقیمت می‌دانند. این افراد حتی جنس نر و ماده این ماهی را نیز تشخیص نمی‌دهند و پس از صید بی‌درنگ اقدام به باز کردن شکم ماهی می‌کنند.

در سال ۲۰۰۷ میلادی سهمیه صید ماهیان خاویاری در کشورهای اطراف دریای خزر ۱۰۷۱ تن اعلام شد که از این میزان ۴۵۰ تن سهم ایران، ۲۸۶ تن سهم روسیه، ۱۸۲ تن سهم قزاقستان، ۹۰ تن سهم جمهوری آذربایجان و ۶۳ تن سهم ترکمنستان بود. ایران اجازه دارد ۴۷ درصد تولید خود را به بازارهای صادراتی عرضه کند. طبق این قانون کشور روسیه ۲۶ درصد، قزاقستان ۱۴ درصد، جمهوری آذربایجان ۷ درصد و ترکمنستان ۴ درصد تولید خاویار و ماهی خاویاری خود را به بازارهای جهانی عرضه می‌کند.

آفت قاچاق بر جان ماهیان خزر

خاویار ایرانی را شاید بتوان نشانی از تمدن اقتصاد دریایی دانست و همچنان هم بالاترین میزان تولید خاویار با کیفیت بالا متعلق به ایران است.

این محصول ایرانی در جهان شهره است و شرایط و دانش روز تولید این محصول ۴۰ سال است که بومی کشور ماست و هویت درون‌زا و برون‌گرایی را به‌خوبی نمایش می‌دهد و در توسعه اشتغال هم موثر است. خاویار گران‌ترین غذای دنیا محسوب می‌شود، اما متاسفانه هم‌اکنون فرصت صادرات این محصول باارزش از ما گرفته شده است. این محصول نیز تحت تاثیر محیط پیرامونی دریای خزر و آلودگی‌ها زیست‌محیطی و از همه بدتر صید قاچاق قرار دارد. دریای خزر بزرگ‌ترین منبع ماهیان خاویاری دنیا، ۹۰ درصد خاویار جهان را تامین می‌کند و ایران در دهه ۶۰ سالانه بیش از ۲۰۰ تن استحصال خاویار داشت که امروز تقریبا به محیط‌های پرورشی محدود شده است. ایران در سال ۱۳۷۰ حدود ۲۸۳ تن خاویار تولید می‌کرد که این آمار در سال ۱۳۸۵ به ۱۴ تن رسید. در حال ‌حاضر کمتر از 3 تن خاویار در سال استحصال می‌شود و با این روند پیش‌بینی می‌شود در سال ۱۴۰۴ صادرات این محصول به صفر برسد. برخی کارشناسان معتقدند ورود مواد آلاینده از استان‌های شمالی ایران به دریای خزر، زنگ خطر مرگ تدریجی ذخایر این دریا را به صدا در آورده است. ماهیان خاویاری باتوجه به ارزش بالای غذایی، از منابع مطلوب درآمدی برای صادرکنندگان به‌شمار می‌روند و همین امر سبب شده حجم تجارت غیرقانونی ماهیان خاویاری و خاویار در کشورهای حاشیه خزر بیشتر شود. صید بی‌رویه، قاچاق خاویار، بازسازی نکردن ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر و افزایش آلودگی آب دریا در اثر فاضلاب کشورهای همسایه ایران از دلایل عمده خطر انقراض این‌گونه ماهیان است. دانشمندان اعلام می‌کنند شمار ماهیان خاویاری در یک قرن اخیر ۹۰ درصد کاهش یافته و در صوت ادامه این روند تا ۱۰ سال آینده هیچ ماهی تولیدکننده خاویار در دریای خزر باقی نخواهد ماند.

ایران منجی ماهیان خاویاری

ایران تنها کشوری است که به ارزش تمدن و جواهر اقتصاد دریایی یعنی ماهیان خاویاری توجه جدی دارد. در همین راستا مرکز شیلات ایران با راه‌اندازی مراکز تحقیقاتی تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری با هدف حفظ ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر تلاش می‌کند. ایران به فناوری تولید خاویار پرورشی دست یافته و البته در بحث حفاظت از این ماهیان فقط دو کشور ایران و روسیه کار می‌کنند. موسسه تحقیقات بین‌المللی تاسماهیان دریای خزر هم برای تولید ۲۰ هزار تن گوشت و ۲۰ تن خاویار تاسماهیان در سال ۱۴۰۴، برنامه‌ریزی کرده است.

در چشم‌انداز ۱۴۰۴ پیش‌بینی می‌شود ۲۰ هزار تن گوشت تاسماهیان و ۲۰ تن خاویار در این موسسه تولید شود که فرصت بسیار مناسبی برای ایجاد اشتغال و تحقق اقتصاد مقاومتی است. تولید خاویار در افزایش ثروت نقش قابل‌توجهی دارد و در بخش ماهیان خاویاری کشور می‌توان به صنایع جانبی جدید، اشتغالزایی، ایجاد ثروت و افزایش قابل‌توجه بهره‌وری هم رسید. به‌گفته کارشناسان طرح‌های موجود در این حوزه تا ده‌ها برابر هم قابل‌توسعه است. جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان مسئول تدوین استاندارد خاویار در جهان انتخاب شده و با هدف افزایش تولید خاویار، مراکز ماهیان خاویاری در کشور توسعه می‌یابد.

استانداردسازی تولید، بسته‌بندی، عرضه خاویار و تدوین دستورالعمل این استاندارد در سطح جهانی با تلاش متخصصان داخلی تعریف می‌شود و قرار است بعد از این هر خاویاری که در عرصه جهانی مطرح می‌شود با استانداردی که جمهوری اسلامی ایران مبدأ تعریف آن است، عرضه شود.

سخن پایانی

باتوجه به کاهش چشمگیر ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر و ممنوعیت صید تجاری این گونه باارزش، توسعه پرورش ماهیان خاویاری به یکی از مهم‌ترین سیاست‌های سازمان شیلات ایران تبدیل شده است. ذخایر ماهیان خاویاری خزر بین 5 کشور حاشیه این دریا مشترک است و سالانه صید ماهیان خاویاری با هدف بازسازی ذخایر و تحقیقات ازسوی کشورهای حاشیه دریای خزر شامل ایران، روسیه، ترکمنستان، جمهوری آذربایجان و قزاقستان صورت می‌گیرد. در این بین ایران بیشترین نقش را در حفظ ذخایر ماهیان خاویاری این دریا دارد و به‌گفته کارشناسان ممنوعیت صید این نوع از ماهیان می‌تواند در تحقق این هدف بزرگ موثر واقع شود.

یکی از مهم‌ترین راه‌های برون‌رفت از این وضعیت، توسعه پرورش ماهیان خاویاری است که می‌تواند تا حد زیادی ضرر و زیان وارده به کشورهای حاشیه دریای خزر ناشی از قطع صادرات خاویار را جبران کند.