چالش‌های پیش‌روی صنعتی استراتژیک
فولاد به‌عنوان یک صنعت مادر در کشور نقش بسزایی در ارزآوری و ارزش‌افزوده و اشتغالزایی در صنایع بالادستی و پایین‌دستی دارد، اما این صنعت هم همانند دیگر بخش‌های اقتصاد با چالش‌های اساسی روبه‌رو است.
کارشناسان این صنعت بر این عقیده هستند که عدم‌مدیریت واحد و تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی نهادهای موازی موجب شده فولاد از رسیدن به ثبات بازبماند، به‌طوری‌که ظرف یک سال از چندین محور برای کنترل بازار فولاد تصمیم‌گیری می‌شود. به‌عبارت‌بهتر، تصمیمات خلق‌الساعه در زمینه بخشنامه‌های مربوط به صادرات موادمعدنی سبب شده است که فعالان این حوزه نتوانند برای توسعه بازارهای جدید برنامه‌ریزی بلندمدت داشته باشند و در عمل هرازچندگاهی صادرات محصولات معدنی به‌کما می‌رود. چندی پیش نیز، مجلس‌شورای اسلامی وارد عمل شده و ۵۰ نماینده مجلس شورای اسلامی به وزیر جدید صمت تذکر فولادین داده‌اند که حق فروش دلاری محصولات فولاد را ندارید. از طرف دیگر، قطعی مکرر برق و گاز، کاهش ارزش ریال و رکود حاکم بر بازار صادراتی فولاد و همچنین افزایش نرخ برق سبب شده که تولیدکنندگان با مشکلات متعددی روبه‌رو شوند. صمت برای بررسی مشکلات پیش‌روی این صنعت، با ایوب آقاجری یکی از کارشناسان صنعت فولاد به گفت‌وگو نشسته است که در ادامه می‌خوانید.
صادرات فولاد ایران در چه وضعیتی قرار دارد؟
وضعیت کنونی صادرات فولاد کشور بستگی به چند عامل دارد، از جمله نرخ فلزات، تقاضای بازارهای جهانی و رقابت با سایر کشورها در صادرات فولاد. باتوجه به این عوامل، وضعیت کنونی صادرات فولاد کشور می‌تواند متغیر باشد، اما در کل، باید گفت که صادرات فولاد کشور در سال‌های اخیر به‌دلیل تحریم‌های اقتصادی و تحریم‌های انرژی کاهش، همچنین، رقابت با کشورهای دیگر در صادرات فولاد نیز افزایش یافته است و این موضوع می‌تواند روی وضعیت صادرات تاثیر بگذارد. با این حال، بازارهای جهانی به‌تدریج در حال توسعه و بازارهای جدیدی نیز در حال شکل‌گیری هستند. با بررسی روند صادرات صنایع کشور درمی‌یابیم که صادرات حوزه فولاد ایران در سال گذشته، قریب به ۱۵ درصد کاهش داشته است و نسبت به سالیان گذشته روندی نزولی را در این حوزه تجربه کرده‌ایم. باوجود اینکه ایران توانسته جایگاه دهمین تولیدکننده فولاد جهان را کسب کند، اما آن‌طور که بایدوشاید در عرصه صادرات این محصول عملکرد مناسبی از خود به‌جای نگذاشته است و نتوانسته سهمی چشمگیر در عرصه بین‌المللی صادرات فولاد را از آن خود کند. راهکارهای بسیاری برای تقویت این حوزه وجود دارد، اما به‌دلیل تشدید تحریم‌ها و شرایط خاصی که بر کشور ما حاکم است، شرکت‌هایی که در این صنعت فعالیت دارند، نمی‌توانند آن‌طور که بایدوشاید از این راهکارها بهره جویند. در واقع، تولیدکنندگان و صادرکنندگان ما نمی‌توانند براساس عرف بازاریابی و به‌صورت‌حرفه‌ای در بازارهای بین‌المللی حضور یابند. شرکای تجاری ایران محدود هستند و متاسفانه با گذر زمان و تشدید تحریم‌ها محدودتر نیز می‌شوند. بدیهی است که اگر اتفاقی برای حوزه‌های هدف کنونی ایران رخ دهد، حوزه صادرات کشور در معرض آسیب‌پذیری بیشتری قرار می‌گیرد. برای مثال، در سال ۱۴۰۱، چین به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین بازارهای هدف فولاد ایران، با بحران‌های مالی بسیاری روبه‌رو شد و حجم واردات خود را کاهش داد. این امر به‌صورت‌مستقیم بر حوزه صادرات فولاد ایران اثر گذاشت. موارد دیگری نیز مانند ورود روسیه به بازارهای هدف ایران، اخذ سیاست‌گذاری‌های غیرکارشناسانه و... نیز بر روند نزولی صادرات فولاد کشور موثر بوده و هستند. با این شرایط، بهترین راهکار این است که دولت دخالت‌های مستقیم خود را در حوزه صادرات صنایع کشور کاهش دهد و در اخذ سیاست‌های مرتبط با این حوزه از نظرات کارشناسان و فعالان این عرصه بهره‌مند شود. همچنین، در نظر گرفتن مشوق‌های صادراتی، معافیت‌های مالیاتی، سرمایه‌گذاری‌های مناسب در راستای شناخت بازارهای هدف، تحقیقات بازار حرفه‌ای، اجرای سیاست تولید رقابتی و سیاست‌هایی از این دست می‌تواند به رفع موانع حوزه صادراتی کشور کمک‌های شایانی کند. دولت می‌تواند با اخذ این تدابیر از صادرکنندگان و تولیدکنندگان خود حمایت‌های لازم را انجام دهد تا بازارهای هدف کشور حفظ شوند و افزایش یابند.
فناوری استخراج معادن کشور در چه وضعیتی است؟
صنعت استخراج معادن یکی از صنایع مهم و حیاتی کشور ما است و تاثیر بسیاری بر اقتصاد کشور دارد. درحال‌حاضر، فناوری‌های مختلفی برای استخراج معادن در کشور ما به کار گرفته می‌شود که در بعضی از حوزه‌ها پیشرفت‌هایی نیز شده است. به‌عنوان‌مثال، در حوزه استخراج زغال‌سنگ، فناوری‌های جدیدی برای بهبود عملکرد و کاهش آلودگی هوا ابداع شده است. همچنین، در حوزه استخراج مواد معدنی مانند، مس، آلومینیوم، آهن و سنگ‌های زینتی، فناوری‌های مکانیزه و استفاده از نرم‌افزارهای پیشرفته برای ایجاد محاسبات دقیق و بهینه‌سازی فرآیندها به کار گرفته می‌شود. همچنین، برای کاهش آسیب به محیط‌زیست، فناوری‌هایی مانند استفاده از مواد شیمیایی غیررسمی، بازیافت مواد معدنی و کنترل آلاینده‌ها در فرآیند استخراج معادن به کار رفته است. با این حال، همچنان زمینه برای بهبود فناوری‌های استخراج معادن وجود دارد و باید در این حوزه بیشتر تلاش کرد تا با استفاده از فناوری‌های پیشرفته‌تر، بهبود عملکرد و کاهش هزینه‌های استخراج معادن را به‌دست آورد.
فناوری استخراج و بهره‌برداری معادن ما با استانداردهای جهانی فاصله بسیار دارد و عدم‌سرمایه‌گذاری لازم در حوزه فناوری را می‌توان علت اصلی این فاصله دانست. از طرف دیگر، دولت بزرگ‌ترین معدندار کشور ما محسوب می‌شود و معادن کوچک‌مقیاس ما از بهره‌وری لازم در این زمینه برخوردار نیستند. از همین‌رو، این دست از معادن ما از دانش روز مانند هوشمندسازی، مکانیزه بودن، علوم ماهواره‌ای در اکتشافات، استفاده از هوش‌مصنوعی و.... بهره‌مند نیستند. در مجموع، ۲ عامل دسترسی نداشتن به دانش روز و نبود سرمایه کافی سبب عقب‌ماندگی ما در حوزه فناوری استخراج و بهره‌برداری معادن شده است.
آیا دولت سیزدهم در زمینه حمایت از صنعت فولاد موفق بوده است؟
دولت سیزدهم در حوزه صنعت فولاد تلاش کرده است تا با اجرای سیاست‌های مناسب، به توسعه این صنعت و افزایش رقابت‌پذیری آن کمک کند. از جمله اقداماتی که در این زمینه انجام‌شده است می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: افزایش صادرات فولاد به کشورهایی مانند چین، هند، امارات‌متحده‌عربی و ترکیه، پیشرفت در فناوری‌های تولید فولاد و بهینه‌سازی فرآیندهای تولید، توسعه سازمان‌های تولیدکننده فولاد از جمله آهن اصفهان، خراسان و مبارکه، افزایش تولید و برنامه‌ریزی برای توسعه صنعت فولاد به‌منظور ایجاد اشتغال و ایجاد ارزش‌افزوده؛ با این حال، در برخی موارد، مشکلاتی همچون کاهش نرخ فلزات و تحریم‌های اقتصادی تاثیر منفی بر بخش صنعت فولاد کشور داشته‌اند. همچنین، برخی مشکلات دیگر اعم از مشکلات بنیه صنعت فولاد و نیز مشکلات مربوط به اعتبار و رویه‌های دولتی نیز هنوز به‌صورت کامل حل نشده‌اند. بنابراین، برای عارضه‌یابی و بررسی عملکرد یک بنگاه باید به شناخت و بررسی شاخص‌های موثر در حوزه سنجش عملکرد پرداخت. به‌عبارت‌دیگر، باید برای بررسی عملکرد دولت شاخصی خط‌کش‌مانند در دست داشته باشیم تا بتوانیم به نتیجه درستی دست یابیم. سال‌ها است که برنامه‌ای جامع برای صنعت فولاد تدوین و در چشم‌انداز ۱۴۰۴ دستیابی به ظرفیت تولید ۵۵ میلیون تن فولاد مدنظر قرار داده شده است. برنامه توسعه و چشم‌انداز ۱۴۰۴ صنعت فولاد با جزییات تمام تدوین شده و عملکرد تمامی صنایع در این زمینه سالانه با دقت در وزارتخانه موردبررسی قرار می‌گیرد. به‌همین‌دلیل می‌توان گفت ما در حوزه سیاست‌گذاری و چشم‌انداز موفق عمل کرده‌ایم، اما نکته اصلی دیگری وجود دارد که ما باید آن را موردبررسی قرار دهیم و از خاطر نبریم و آن این است که هنگام پایش و بررسی عملکرد صنعت فولاد باید موانع و خلأها را به‌خوبی شناسایی کنیم تا بتوانیم با اخذ تدابیر لازم آنها را برطرف سازیم. برای مثال، یکی از خلأهایی که در سال‌های گذشته نمایان شده، این است که سرمایه‌گذاری‌های لازم برای زیرساخت این صنعت انجام نمی‌شود.
یعنی وزارت صمت در این زمینه ضعیف عمل کرده است؟
نه، نمی‌توان به‌صورت قطعی گفت که این موارد ضعف‌های وزارت صمت هستند، چراکه این موارد تنها بخشی از فعالیت‌های وزارت صمت در حوزه صنعت فولاد هستند و باید نگاهی جامع‌تر به کلیت فعالیت‌های این وزارتخانه داشت. همچنین، باید توجه داشت که بخش صنعت فولاد در کشور ما با چالش‌های زیادی مواجه است که شامل مواردی از جمله تحریم‌های اقتصادی، کاهش نرخ فلزات، کمبود منابع و مواد اولیه و همچنین مشکلات بنیه صنعتی است. بنابراین، اگرچه می‌توان در برخی موارد به بهبود عملکرد وزارت صمت در حوزه صنعت فولاد اشاره کرد، اما برای ارزیابی جامع‌تر وضعیت و عملکرد این وزارتخانه، نیاز به بررسی گسترده‌تر و جامع‌تری از تلاش‌ها و موفقیت‌ها و نواقص و مشکلات در حوزه‌های مختلف داریم.
اما می‌توان بیان کرد که بزرگ‌ترین ضعف وزارت صمت در این سال‌ها این بوده که تنها به سیاست‌گذاری و ارائه پروانه‌های مختلف و مازاد بر ظرفیت پرداخته و موانع را آن‌طور که بایدوشاید موردبررسی قرار نداده و در راستای رفع آنها، اقدامات لازم را انجام نداده است. گذر زمان در این سال‌ها به ما نشان داده که کشور ما به‌لحاظ منابع موردنیاز سنگ‌آهن، گاز، قدرت رقابت‌پذیری و بازاریابی در عرصه صادرات از توانمندی‌های لازم برخوردار نیست و این موارد، موانعی هستند که باید به آنها توجه بیشتری نشان داد و بازنگری جدی درباره آنها انجام شود. در مجموع دولت یا باید براساس ظرفیت‌های کنونی کشور سیاست‌گذاری‌های لازم را انجام دهد یا اگر چشم‌اندازی فراتر از ظرفیت موجود کشور در نظر دارد، موانعی را که در مسیر تحقق آن وجود دارند، از میان بردارد. سیاست‌گذاری خام نمی‌تواند بدون فراهم ساختن زیرساخت‌های لازم مربوطه موفق باشد و چشم‌انداز مدنظر را تحقق بخشد. به‌طورکلی، در حوزه سیاست‌گذاری، اقتصادهای مختلف در دنیا رویکردهای متفاوتی دارند. کشورهایی که مبنای سیاست‌گذاری خود را اقتصاد آزاد قرار داده‌اند با حداقل دخالت دولت مواجهند و شاهد بیشترین سطح سرمایه‌گذاری توسط بخش خصوصی هستند. در نقطه مقابل، کشورهایی با اقتصاد کمونیستی وجود دارند که با بیشترین سطح دخالت دولت‌ها روبه‌رو هستند و کمترین سطح فعالیت بخش خصوصی را دارند. حال باید دید کشور ما در کدام‌یک از دسته‌بندی‌ها قرار می‌گیرد و تفکرات سیاست‌گذاران کشور ما در حوزه فولاد کدام روش را می‌پسندد و دولتمردان چه نگاهی به اقتصاد و حوزه فولاد دارند؟
نقش بخش خصوصی در صنعت فولاد در چه وضعیتی است؟
در طول سالیان اخیر، بخش خصوصی توانسته است با ایجاد و بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته، بهبود عملکرد و کاهش هزینه‌ها به تولید چشمگیر دست یابد. از جمله مواردی که می‌توان به‌عنوان موفقیت‌های بخش خصوصی در صنعت فولاد اشاره کرد، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: افزایش تولید و بهبود کیفیت محصولات فولادی از طریق بهره‌گیری از فناوری‌های نوین در فرآیندهای تولید، ایجاد و توسعه شرکت‌های خصوصی در بخش صنعت فولاد و همچنین رقابت با شرکت‌های دولتی در این حوزه، برنامه‌ریزی برای افزایش تولید و بهره‌وری در مجتمع‌های فولادی خصوصی مانند فولادمبارکه، فولادخراسان و فولاداصفهان. به‌طورکلی، می‌توان گفت که بخش خصوصی در صنعت فولاد کشور ما توانسته است با ایجاد رقابت و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، به توسعه و رشد این صنعت کمک کند. بااین‌حال، همچنان مشکلاتی مانند کمبود منابع و مواد اولیه، تحریم‌های اقتصادی و مشکلات داخلی صنعت فولاد، مانعی برای توسعه بیشتر این صنعت است و باید برای حل آنها تلاش بیشتری انجام بگیرد. از آنجا که بخش خصوصی کشور ما در قسمتی از صنعت فولاد این سرزمین فعالیت دارد، نحوه تولید آنها از نظر مقیاس تولید با شرکت‌هایی که زیر نظر موسسات دولتی فعالیت می‌کنند، بسیار متفاوت است. بنابراین، بسیار ضروری است که نگاه دولتمردان ما نسبت به فعالیت بخش خصوصی در حوزه فولاد مشخص باشد. باید دید که آیا دولت از حضور و استمرار فعالیت این بخش در این حوزه استقبال می‌کند یا قصد دارد این فعالیت را محدود کند.
چند سالی است که باید محصولات فولادی از گذرگاه بورس کالا عرضه شود، به‌اعتقاد شما بورس کالا بستر مناسبی برای عرضه فولاد به بازار است؟
درحال‌حاضر بورس کالا به‌عنوان یکی از کانال‌های عرضه محصولات فلزی از جمله محصولات فولادی در کشور ما فعالیت می‌کند. گرچه به‌نظر می‌رسد که بازار بورس کالا در حوزه فلزات و به‌ویژه فولاد هنوز به‌شکل کاملی توسعه پیدا نکرده است، اما باتوجه به اینکه این بازار قابلیت ارائه خدمات متنوعی ازجمله امکان خرید و فروش به‌صورت آنلاین، تامین نیاز بازار و همچنین تبدیل به یک بازار شفاف و قابل‌اعتماد را دارد، می‌تواند یک بستر مناسب برای عرضه محصولات فولادی به بازار باشد. بااین‌حال، برای جلب اعتماد بازار به بورس کالا و همچنین توسعه این بازار در حوزه فلزات و فولاد، نیاز به اتخاذ برخی اقدامات و سیاست‌ها است. به‌عنوان‌مثال، ایجاد شفافیت بیشتر در قیمت‌گذاری و عرضه محصولات، افزایش رویکرد به بازارهای خارجی و توانایی رقابت با آنها و همچنین توسعه نظام حمایتی از تولیدکنندگان و بازار فولاد، می‌توانند از جمله اقدامات موثر در این زمینه باشند. به‌عبارت‌بهتر، بورس کالا می‌تواند بستری مناسب برای شفاف‌سازی قیمت، عرضه و تقاضا باشد، اما از طرف دیگر، در دوره‌های گذشته ما شاهد مهندسی عرضه بوده‌ایم. در واقع، مهندسی‌های پشت‌پرده‌ای در این بازار وجود دارد، زیرا شرکت‌ها در این بستر می‌توانند خریدار محصول خود باشند و با اعلامیه میزان عرضه خود، می‌توانند بازار را دستخوش تغییرات بسیار کنند. هرچند، این موارد به‌لحاظ فنی برای بورس کالا قابل نظارت و بررسی است و می‌تواند مانع وقوع این دست از اتفاقات باشد. به‌طورکلی، اگر تدابیر لازم در این زمینه اخذ شود، بورس کالا می‌تواند بازاری برای شفاف‌سازی قیمت‌ها باشد. امید می‌رود بورس کالا باتوجه به اینکه روابط خوبی با شرکت‌ها دارد، بتواند این مشکلات را حل کند و بیش‌ازپیش بستری مناسب برای معاملات فولادی و سایر صنایع فراهم سازد.
به‌نظر شما، بورس کالا از سیاست قیمت‌گذاری دستوری پیروی می‌کند؟
به‌طور قطعی نمی‌توان گفت که بورس کالا در قیمت‌گذاری محصولات خود از سیاست قیمت‌گذاری دستوری استفاده می‌کند. باتوجه به اینکه بازار بورس کالا به‌عنوان یک بازار شفاف و قابل‌اعتماد شناخته می‌شود، تلاش برای حفظ شفافیت در قیمت‌گذاری و عرضه محصولات از جمله سیاست‌های این بازار است. به‌عنوان‌مثال، در بازار فولاد بورس کالا، نرخ محصولات باتوجه به قیمت‌های بازار و در نظر گرفتن فاکتورهایی مانند تقاضا و عرضه، شرایط بازار و هزینه‌های تولید تعیین می‌شود. بنابراین، بورس کالا به‌عنوان یک بازار شفاف و با اعتماد، تلاش می‌کند تا با حفظ شفافیت در قیمت‌گذاری و عرضه محصولات، به بهبود عملکرد بازار و جلب اعتماد بازاریان کمک کند. اما نکته مهم آن است که همواره تعارض منافع بین بخش‌های مختلف زنجیره فولاد وجود داشته است. با فرض اینکه دولت تمایل دارد از سیاست‌های اقتصاد کمونیستی پیروی کند و با کنترل بیشتر در ریزترین موضوعات قیمت‌گذاری و سیاست‌گذاری ورود کند، نیازمند این هستیم که نگاه دولت نسبت به فعالیت بخش خصوصی بسیار شفاف و مشخص بیان شود. در غیر این صورت، با تقویت بخشی از فعالان حوزه صنعت مواجه خواهیم بود. این موضوع موجب نارضایتی و خروج سرمایه‌گذاران بخش‌های دیگر به‌ویژه بخش خصوصی از این حوزه خواهد شد. به‌طورکلی، بهتر است که سیاست‌گذاری دستوری به حداقل ممکن برسد و دولت تلاش کند با تعیین رهنمودهای کلان فقط شرایط بازار را جهت‌دهی کند؛ نه اینکه در کوچک‌ترین مسائل مربوط به صادرات یا قیمت‌گذاری دخالت داشته باشد.
چشم‌انداز صنعت فولاد را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
صنعت فولاد در کشور ما یکی از صنایع پر رشد و توسعه‌یافته است که در سطح جهانی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. با این حال، همچنان مشکلاتی مانند کمبود منابع و مواد اولیه، تحریم‌های اقتصادی و مشکلات داخلی صنعت فولاد، مانعی برای توسعه بیشتر این صنعت است. در این شرایط، ارزیابی دورنمای صنعت فولاد باید باتوجه به عوامل مختلفی صورت گیرد. از جمله عواملی که باید در ارزیابی دورنمای صنعت فولاد موردتوجه قرار گیرند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: توانایی تولید و بهره‌وری، وضعیت صادرات و واردات و در نهایت، تولید محصولات نوین و با ارزش‌افزوده بالا. بنابراین، باتوجه به این موارد، می‌توان گفت که دورنمای صنعت فولاد در کشور ما همچنان به توسعه و رشد نیاز دارد و باید برای حل مشکلات موجود، تلاش بیشتری انجام بگیرد.
اما ناگفته نماند شکی نیست که تا اینجای کار صنعت فولاد ایران توانسته است موفقیت‌های بی‌شماری به‌دست آورد، اما ادامه حیات و حرکت در مسیر تحول در محیط بسیار متغیر کنونی اقتصاد بین‌الملل جز با نظر به ترندهای روز صنعت و نیازهای جدید مشتریان امکان‌پذیر نیست. به‌منظور تحقق اهداف عالیه کشور، صنعت فولاد ایران می‌تواند یکی از نمادهای تولید کشور باشد. حرکت در مسیر توسعه تولید ارقام با ارزش‌افزوده بالا در مقطع کنونی نه یک انتخاب که ضرورتی است حیاتی برای تداوم مسیر رشد. از آنجا که این تحول می‌تواند گاهی درآمد و ارزآوری صنعت فولاد را تا ۱۰برابر ارقام کنونی به‌دست‌آمده، برای صادرات شمش فولاد عاید کشور کند، لازم است سیاست‌گذاران به‌خوبی از وضعیت کنونی صنعت فولاد و دامنه متنوع محصولات این بخش اطلاع کافی داشته باشند.
