آثار فرونشست زمین در دشت‌های بام ایران نمایان شده و با وجود ممنوع شدن برداشت آب در ۴ دشت چهارمحال و بختیاری، اما افت سطح منابع زیرزمینی همچنان ادامه دارد. تخلیه منابع آب زیرزمینی موجب ایجاد پدیده فرونشست شده است و می‌توان آن را زلزله خاموش نامید، ناقوس فرونشست در دشت‌های چهارمحال و بختیاری به صدا درآمده است، اما به نظر می‌رسد این موضوع بسیار مهم هنوز در اولویت مسئولان قرار ندارد. در بسیاری از نقاط کشور آثار پدیده شوم فرونشست زمین مشهود شده است، در کسری از ثانیه فروچاله‌ای بزرگ در یک قسمت از زمین ایجاد می‌شود و باید این انتظار را داشته باشیم که در یک لحظه زیر پای‌مان خالی شود.

خانمیرزا، دشت بحرانی‌

استادیار بخش تحقیقات حفاظت آب و خاک مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع‌طبیعی چهارمحال و بختیاری با اشاره به اینکه فرونشست زمین در مناطق خشک و نیمه خشک دنیا با رشد انقلاب صنعتی و حرکت به سمت توسعه کشاورزی افزایش پیدا کرده است، اظهار کرد: درحال‌حاضر به موضوع فرونشست زمین به‌عنوان یک بحران جدی نگاه می‌شود.

صالح یوسفی با بیان اینکه فرونشست زمین یک بحران برگشت‌ناپذیر است، توضیح داد: وقتی لایه‌های زمین برهم می‌خورد و متراکم شدن خاک سال‌های زیادی طول می‌کشد.

وی با اشاره به اینکه چهارمحال و بختیاری یک استان کوهستانی و دارای منابع آبی شناخته می‌شود، خاطرنشان کرد: دیدگاه زمین‌شناسان و فعالان حوزه آب و خاک این است که این استان با موضوع فرونشست روبه‌رو نیست، اما این مسئله توسط بخش تحقیقات حفاظت آب و خاک مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان بررسی شد و نتایج آن در یک مقاله علمی در سال ۲۰۲۰ در یک مجله بین‌المللی چاپ شد.

استادیار بخش تحقیقات حفاظت آب و خاک مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع‌طبیعی چهارمحال و بختیاری افزود: دشت شهرکرد، خانمیرزا، جونقان و آلونی در این تحقیق علمی مورد بررسی قرار گرفتند و تغییرات آنها ثبت شد، همچنین خطرپذیری این دشت‌ها در خصوص مسئله فرونشست بررسی شد، گفتنی است، ۱۱ عامل در حوزه فرونشست در این دشت‌ها از جمله برداشت بی‌رویه آب زیرزمینی، تغییر کاربری اراضی، تراکم جمعیت، شیب منطقه، بارش و.... در چند مدل بررسی شد. به گفته وی، در این تحقیق علمی مشخص شد که خطر فرونشست زمین در ۱۴ درصد مساحت دشت‌های مورد مطالعه در چهارمحال و بختیاری بسیار بالا است. وی بیان کرد: بیشترین فاکتورهای تاثیرگذار در موضوع فرونشست در دشت‌های شهرکرد، خانمیرزا، جونقان و آلونی بحث برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و تغییر کاربری اراضی بود.

یوسفی با تاکید بر اینکه به مسئله فرونشست زمین بحران خاموش می‌گویند، گفت: این بحران از لایه‌های زیرین زمین آغاز می‌شود و بنابراین تا زمانی‌که علائم ظاهری آن مانند فروچاله، شکستن لوله‌های انتقال آب، گاز و.... و ترک خوردگی تاسیسات مشخص نشود، نمی‌توان به آن پی برد.

استادیار بخش تحقیقات حفاظت آب و خاک مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع‌طبیعی چهارمحال و بختیاری با بیان اینکه برای جلوگیری از فرونشست زمین در این استان باید بر روی برداشت از منابع آب زیرزمینی و تغییر کاربری اراضی تمرکز کرد: در تحقیق علمی انجام گرفته در استان برای مسئله فرونشست، تغییرات ۶هزار و ۳۴۲ چاه از دهه ۶۰ تا ۹۸ مورد بررسی قرار گرفت.

افت شدید آب‌های زیر زمینی

وی افزود: سطح آب‌های زیرزمینی در چاه‌های بررسی شده در چهارمحال و بختیاری در دهه ۶۰ تا ۷۰ به‌طور متوسط ۱۶ متر بود، اما در دهه ۹۰ میانگین سطح آب به ۵متر رسیده است که با افت ۱۰ متری سطح آب‌های زیرزمینی در ۴ دشت مورد مطالعه در استان روبه‌رو هستیم.

یوسفی با بیان اینکه در افت سطح آب‌های زیرزمینی در

چهارمحال و بختیاری موضوعاتی مانند خشکسالی، تغییر اقلیم و برداشت بی‌رویه دخیل است، خاطرنشان کرد: برای توسعه کشاورزی برداشت از آب‌های زیرزمینی در استان افزایش داشته است.

استادیار بخش تحقیقات حفاظت آب و خاک مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع‌طبیعی چهارمحال و بختیاری بیان کرد: طبق استانداردهای جهانی برای برداشت از آب‌های زیرزمینی تنها باید ۲۰ درصد از آب تغذیه شده در سال مورد استفاده قرار بگیرد، اما در این برداشت بالای ۸۰ درصد است و گاهی برداشت به بالای ۱۰۰ درصد نیز می‌رسد که پیامد آن فرونشست زمین است.

وی با تاکید بر اینکه بیش‌ترین فرونشست زمین در

چهارمحال و بختیاری در دشت خانمیرزا اتفاق افتاده است، گفت: میزان فرونشست در این دشت به ۴۰ سانتی‌متر رسیده و مساحت این دشت ۹ هزار هکتار است.

یوسفی با اشاره به اینکه در برخی مناطق کشور فرونشست زمین تا ۱.۵ متر هم گزارش شده است، خاطرنشان کرد: در ابتدا فرونشست به کندی آغاز می‌شود، امکان دارد در مدت چند سال میزان فرونشست ۴۰ سانتی‌متر باشد، اما یکباره و در مدت یک‌سال ۲ برابر شود، این مسئله به زیرساخت‌ها و تاسیسات آسیب میزند.

استادیار بخش تحقیقات حفاظت آب و خاک مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع‌طبیعی چهارمحال و بختیاری ادامه داد: در دشت شهرکرد جمعیت زیادی ساکن هستند و تاسیسات و زیرساخت‌های زیادی نیز وجود دارد، سالانه ۱۳ سانتیمتر فرونشست زمین در این دشت رخ می‌دهد که خیلی محسوس نیست، اما فروچاله بزرگ مشاهده نشده است، اما باید مراقب باشیم، زیرا فرآیند آن آغاز شده است.

وی تاکید کرد: مدیریت برداشت از آب‌های زیرزمینی و تغییر الگوی کشت برای جلوگیری از فرونشست زمین باید در دستور کار قرار بگیرد.

برداشت‌های بی‌رویه آب در دشت‌های شهرکرد

سرپرست معاونت آبخیزداری اداره‌کل منابع‌طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری در گفت‌وگو با مهر با اشاره به دلایل وقوع فرونشست زمین، اظهار کرد: عوامل طبیعی و انسانی در این مسئله دخیل است، فرآیندهای طبیعی مانند ذوب شدن یخچال‌های طبیعی و تراکم لایه‌های آبرفتی موجب انحلال لایه‌های زیرین خاک می‌شود.

روح‌الله کریمیان افزود: مهم‌ترین عامل انسانی در تشدید پدیده فرونشست زمین برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی است، استخراج نفت و مواد معدنی نیز می‌تواند تاثیرگذار باشد، اما تاثیر کمی دارد.

وی با بیان اینکه پدیده فرونشست زمین آسیب‌های بسیاری در پی دارد، گفت: برهم خوردن ارتفاع شیب رودخانه‌ها و آبراهه‌ها، بیرون‌زدگی لوله‌های انتقال آب کشاورزی، ایجاد فروچاله و کاهش نفوذپذیری آب در خاک به‌علت تراکم لایه‌های خاک از تبعات این پدیده است.

سرپرست معاونت آبخیزداری اداره کل منابع‌طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری یادآور شد: در دشت شهرکرد، بروجن و خانمیرزا شاهد برداشت‌های بی‌رویه منابع آب زیرزمینی هستیم و فرونشست زمین در این دشت‌ها رخ داده است. در دشت شهرکرد، بروجن و خانمیرزا شاهد برداشت‌های بی‌رویه منابع آب زیرزمینی هستیم و فرونشست زمین در این دشت‌ها رخ داده است

وی با بیان اینکه در فرونشست زمین در دشت‌های استان تهران، خراسان رضوی و اصفهان بسیار بالا است، گفت: متوسط نرخ جهانی فرونشست زمین در جهان ۴ میلیمتر است، اما این عدد در کشور ایران بسیار بالا است.

کریمیان بیان کرد: سالانه ۶ میلیارد متر مکعب اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی کشور وجود دارد که این برداشت‌های بی‌رویه از عوامل اصلی فرونشست زمین محسوب می‌شود، اگر برداشت آب از منابع زیرزمینی مدیریت شود، می‌توان از تشدید فرونشست جلوگیری کرد، در گام بعدی باید تغذیه آبخوان‌ها در دستور کار قرار بگیرد که این مسئله نیازمند اقدامات آبخیزداری است.

سرپرست معاونت آبخیزداری اداره کل منابع‌طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری افزود: در آبخیزداری نفوذ آب به لایه‌های زیرین خاک و منابع آب زیرزمینی صورت می‌گیرد، سازه‌های آبخیزداری در زمان بارش آب را ذخیره و منابع آب زیرزمینی را تغذیه می‌کنند، همچنین از وقوع روان‌آب و فرسایش خاک جلوگیری می‌کند، پوشش گیاهی نیز می‌تواند به نفوذ آب به آبخوان و جلوگیری از فرسایش خاک کمک کند.

وی با اشاره اینکه کاهش کیفیت آب از پیامدهای پدیده فرونشست زمین است، گفت: در چهارمحال و بختیاری ۱۲ دشت وجود دارد که از این تعداد ۸ دشت ممنوعه و ۴ دشت ممنوعه بحرانی بوده، دشت‌های بحرانی استان شامل شهرکرد، سفیددشت، بروجن و خانمیرزا است، همچنین طبق آمار ارائه شده میزان کسری مخازن آب‌های زیرزمینی دشت‌های استان بیش از ۷۰۰ میلیون متر مکعب است.

کریمیان با تاکید بر اینکه دشت خانمیرزا دارای بیشترین میزان فرونشست در بین دشت‌های چهارمحال و بختیاری است، توضیح داد: میزان فرونشست در این دشت به ۷۰ سانتیمتر در برخی نقاط می‌رسد، این عدد در دشت شهرکرد ۵۶ سانتیمتر است.

سخن پایانی

تمامی دشت‌های چهارمحال و بختیاری ممنوعه و ممنوعه بحرانی هستند و نباید از این دشت‌ها برداشت آب صورت بگیرد، اما برداشت از منابع آب زیرزمینی این دشت‌ها با قوت ادامه دارد و حتی شاهدیم که مجوز حفر چاه جدید در دشت‌های ممنوعه بحرانی استان مانند دشت شهرکرد صادر می‌شود. مرگ آبخوان‌های چهارمحال و بختیاری همانند یک تراژدی است، اگر اکنون به فکر احیای دشت‌های این استان نباشیم، قطعا پدیده فرونشست زمین در این دشت‌ها نمود بیشتری پیدا خواهد کرد و دیگر فرصتی برای جبران تبعات ناگوار آن نخواهیم داشت. اولویت اصلی در جلوگیری از پدیده فرونشست زمین، مدیریت برداشت از آب‌های زیرزمینی است، امروز بی‌محابا شیره جان دشت‌های چهارمحال‌و‌بختیاری را می‌کشیم، اما روزی خواهد رسید که دیگر قطره‌ای آب برای برداشت نخواهیم داشت و هرگونه اقدامی مصداق ضرب‌المثل «نوش‌دارو بعد از مرگ سهراب» خواهد بود.