شهر را نمی‌توان با روش‌های ۱۶ سال پیش اداره کرد

علاوه بر هوای آلوده، وضعیت زباله‌ها و کثیفی برخی از نقاط شهر، چهره پایتخت را زشت کرده است. ریختن زباله در خیابان‌ها و بزرگراه‌ها سبب شده از گوشه و کنار شهر، بوهای نامطبوعی به مشام برسد. در بسیاری از محلات تهران، سطل‌های زباله‌ای را مشاهده می‌کنیم که مملو از زباله‌ بوده و بوی نامطبوع آن در تمام محله پیچیده است و رهگذران را آزار می‌دهد. زباله‌ها نه‌تنها باعث بیماری، تعفن و زشتی چهره شهر می‌شوند، بلکه می‌توانند به‌وسیله آلوده کردن خاک و آب‌وهوا، زیان‌های فراوانی به بار آورند. صمت در این گزارش به بررسی وضعیت مدیریت پسماندهای شهری پرداخته است.

یک مشکل اساسی در شهرهای بزرگ

یکی از مشکلات اساسی در شهرهای بزرگ و پرجمعیت، تولید زباله در حجم بالاست. سطل‌های زباله علاوه بر کمک به بازیافت مواد زائد، مزایای دیگری مانند جلوگیری از تخریب زمین توسط انسان و آگاه‌سازی خانواده‌ها در تفکیک زباله‌ها را به‌دنبال دارند، اما اکنون در شهر تهران شاهد آن نیستیم. در تهران به‌دلیل کم‌کاری برخی نیروهای خدمات شهری، گاهی زباله‌ها به‌صورت اصولی جمع‌آوری نمی‌شوند و مخازن زباله دیگر جایی برای زباله جدید ندارند و شهروندان مجبورند پسماند خود را در کنار سطل‌ آشغال‌ها رها کنند که همین امر سبب راه افتادن شیرابه می‌شود. تعویض سطل‌های زباله فرسوده به‌ندرت انجام می‌شود و آنچه از ظاهر امر مشخص است، شست‌وشوی آنها با تاخیر انجام می‌شود. گاهی به‌دلیل بارش باران و ماندن بیش از اندازه زباله‌ها درون مخازن، شاهد راه افتادن شیرابه هستیم که به‌نوعی حامل بیماری است. شیرابه، جریان فاضلابی است که بر اثر نفوذ آب باران به زباله‌ها، فعالیت‌های میکروبی در سلول‌های ضایعات و رطوبت ذاتی زباله‌ها تولید می‌شود. گاهی بر اثر بارش باران، جریان آب‌سیاهی از زیر سطل‌های زباله وارد خیابان می‌شود. این آب‌های سیاه که با بوی بسیار بدی همراه است، شیرابه نام دارد. طبق نظر کارشناسان محیط‌زیست، ۲۰۰ ترکیب خطرناک در شیرابه‌ها شناسایی شده است. مقدار آلایندگی موجود در یک تن شیرابه معادل آلایندگی ۱۰۰ تن زباله جامد شهری است. بیشتر آلاینده‌های موجود در شیرابه، تجمع‌پذیر هستند و آثار خطرناک و زیانباری در رشد ارگانیسم‌های آبی و زنجیره‌های غذایی دارند و منجر به ایجاد مشکلات زیادی در سلامت عمومی مانند سرطان‌زایی، مسمومیت‌های ژنتیکی و... می‌شوند. سطل‌های زباله بر اثر شست‌وشوی نادرست، حاوی شیرابه‌های بسیار زیادی هستند که سلامت شهروندان را به خطر می‌اندازد.

تاریخچه مدیریت پسماند

سیستم مدیریت پسماند شهری به‌معنای امروزی آن، در دهه ۱۹۳۰ در کشورهای صنعتی پدید آمد. تا دهه ۱۹۷۰ به پسماند به‌عنوان «دورریز» نگاه می‌شد و در این شیوه‌ها معایب متعدد بهداشتی، محیط‌زیستی، اقتصادی و زیبایی‌شناختی وجود داشت.  در سایه تحولات تکنولوژی و افزایش آگاهی‌های عمومی، سیستم‌های جدید مدیریت پسماند در کشورهای صنعتی و سایر کشورهای جهان به‌تدریج توسعه یافت. در این دگرگونی‌ها، توجه به مسائل ‌محیط‌زیستی و شرایط سیاسی و اقتصادی آن، مسائلی مانند صرفه‌جویی در مصرف مواد و انرژی و بازیافت آنها از پسماند شهری به‌طور جدی موردتوجه قرار گرفت و به‌مرور زمان، فرآیند پردازش و بازیافت پسماند، جایگاه کلیدی‌تری در مدیریت پسماند یافت.  در دهه 80 و 90 میلادی، مسئله توسعه پایدار مطرح شد و صاحب‌نظران به این نتیجه رسیدند که بدون لحاظ کردن ۳ جنبه اقتصادی، محیط‌زیستی و اجتماعی، نمی‌توان امید داشت منابع محدود کره زمین پاسخگوی نیاز نسل‌های بعد باشد. شروع مدیریت پسماند در ایران را می‌توان همزمان با تاسیس نخستین شهرداری در کشور در سال ۱۲۹۰ دانست. بدیهی است که در آن زمان در ایران نیز همانند سایر نقاط جهان، پسماند ماده‌ای زائد تلقی می‌شد که تنها لازم بود از محیط زندگی انسان‌ها دور شود؛ بنابراین در نقاط پرجمعیت ایران مشکلاتی مشابه آنچه ذکر شد به وضوح مشاهده می‌شد. از اوایل دهه ۱۳۶۰ با فعالیت‌هایی که شهرداری‌ها در شهرهای بزرگ برای گسترش و توسعه خدمات شهری آغاز کردند، نشانه‌هایی از تحول در سیستم مدیریت پسماند در ایران مشاهده شد. پس از آن و تا به امروز، گرچه تلاش‌های فراوانی برای ارتقای شیوه‌های مدیریتی و تشکیلاتی و سازماندهی انجام شده و پیشرفت‌های مشهودی در همه زمینه‌ها مشاهده می‌شود، اما هنوز با سیستم‌های مدیریت پسماند در کشورهای صنعتی فاصله قابل‌توجهی وجود دارد.

تفاوت گفته مسئولان با واقعیت

شادی مالکی، معاون امور مناطق سازمان پسماند در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: در تکمیل اقدامات مناطق بیست‌و‌دوگانه در اجرای ارتقای کیفیت نگهداشت شهر و به‌منظور پشتیبانی، افزایش خدمت‌رسانی و نظافت ویژه پایتخت، سازمان پسماند با برنامه‌ریزی منسجم از مرداد امسال نسبت به رفع معضلات نظافتی تهران با اعزام کارگران خدمات شهری و تلاشگران این حوزه اقدام کرده است.

مالکی با اشاره به اولویت‌بندی مناطق در ارسال نیرو و تجهیزات این سازمان با توجه به مشکلات موجود در نگهداشت شهر، بیان کرد: روزانه ۱۰۰ نیروی انسانی خدمات شهری با تجهیزات و لوازم لازم به پاک‌سازی و نظافت معابر به‌ویژه محل‌های حساس اقدام می‌کنند.

مالکی در توضیح «مناطق حساس» در تعابیر شهری گفت: منطقه حساس به منطقه‌ای گفته می‌شود که از نظر تراکم، جمعیت بالایی دارد و قطعا با توجه به این قضیه، تولید زباله بیشتری خواهد داشت.

معاون امور مناطق سازمان پسماند اظهار کرد: عوامل خدمات شهرداری سازمان امور مناطق پسماند، به‌منظور پاکیزگی و نظافت فضاهای شهری و کاهش آلودگی‌های محیطی و بهداشت، در محلاتی که بیشترین پیام را روی سامانه ۱۳۷ شهرداری تهران می‌گذارند، وارد عمل شده و در کل این بخش، مسئول نظافت محلات، شست‌وشوی جدول‌ها و همچنین لایروبی جوی‌های آب است.

این ادعای معاون امور مناطق سازمان پسماند، با واقعیت فاصله زیادی دارد و طبق شواهد موجود، مخازن زباله به‌ندرت نظافت می‌شوند و شاهد انباشت زباله در کنار بسیاری از سطل‌های زباله هستیم و بیشتر تماس‌هایی که شهروندان با شماره ۱۳۷ شهرداری تهران می‌گیرند، پیگیری نمی‌شود.

۹ شب زباله‌ها را در مخازن بیندازید

مالکی با بیان اینکه ۳۰ درصد شهروندان در هر ساعتی از شبانه‌روز، زباله‌های‌شان را در مخازن زباله شهرداری می‌گذارند، گفت: درست است اغلب مردم زباله‌هایشان را شب‌ها بیرون می‌گذارند، اما این همکاری سر ساعت ۹ شب انجام نمی‌شود. شواهد نشان می‌دهد بیشتر شهروندان زباله‌های خود را غروب در مخازن زباله قرار می‌دهند.

معاون امور مناطق سازمان پسماند افزود: در این میان، برخی افراد شاغل، شب‌ها زباله‌های خود را بیرون نمی‌گذارند و این کار را در ساعات ابتدایی صبح انجام می‌دهند که باعث می‌شوند زباله تا نوبت تخلیه ظهر در این مخازن بماند و شیرابه آن در کوچه و خیابان بوی تعفن ایجاد کند.

مالکی با بیان اینکه اگر شهروندان رأس ساعت ۹ شب زباله را مقابل درب منزل بگذارند، زباله سر ساعت توسط نیروهای شهرداری جمع‌آوری خواهد شد، گفت: این کار با خودروهای مکانیزه انجام می‌شود که این خودروها برای جمع‌آوری زباله‌ها به مناطق شهر اعزام می‌شوند.

این اظهارات در حالی عنوان می‌شود که براساس شواهد شهر و گفته‌های شهروندان، در بسیاری از مواقع خودروهای جمع‌آوری پسماند در ساعات پایانی شب برای جمع‌آوری زباله به مناطق اعزام می‌شوند و همین امر مشکلاتی را برای شهروندان ایجاد می‌کند.

معاون امور مناطق سازمان پسماند از وجود ۵۳ هزار مخزن زباله در سطح شهر خبر داد و گفت: جانمایی این مخازن در شهر براساس تراکم جمعیتی محله‌ها و با ضوابط و شرایط خاص انجام شده است. در محله‌هایی که تراکم جمعیتی بالایی دارند، تعداد سطل‌های زباله بیشتر است. در نظر داشته باشید جانمایی آنها پروژه راحتی نیست، زیرا با محدودیت‌هایی همچون، تنگی معابر، طویل بودن کوچه‌ها و همچنین نارضایتی شهروندانی که دوست ندارند مخزن زباله مقابل منزل آنها قرار گیرد روبه رو هستیم. مالکی ادامه داد: این مخازن گنجایش ۲۰۰ تا ۲۵۰ کیلوگرم زباله را دارند، اما در صورتی‌که زباله‌ها به‌صورت فشرده داخل مخازن قرار گیرد، گنجایش آنها به ۵۰۰ کیلوگرم هم می‌رسد. متاسفانه به‌دلیل آنکه زباله تر و خشک به‌صورت یکجا داخل مخازن ریخته می‌شود، استفاده بهینه‌ای از این مخازن نمی‌شود؛ بنابراین از شهروندان درخواست داریم در تفکیک زباله و همچنین قرار دادن زباله‌ها در ساعات مقرر دقت لازم را داشته باشند. وی افزود: براساس برنامه‌ریزی‌ها، قرار است تا ۳ ماه آینده، ۳ هزار مخزن جدید جمع‌آوری زباله به مخازن سطح شهر اضافه شود.

مدیریت پسماند در تهران رها شده است

ناصر امانی، عضو شورای شهر تهران در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: به نظر می‌رسد وضعیت پسماند در تهران رها شده، در حالی‌که یکی از مهم‌ترین موضوعات شهری در تهران، مدیریت پسماند است. به این دلیل که هم چهره شهر را زشت می‌کند و هم نشان‌دهنده بی‌نظمی در شهر است. علاوه بر این، باعث جذب حیوانات موذی و بروز بیماری می‌شود.

امانی گفت: مخازن زباله، وضعیت نامناسبی دارد و شهرداران مناطق باید نسبت به این موضوع حساسیت داشته باشند و بازدیدهای روزانه‌ از نحوه مدیریت پسماند در تهران انجام دهند.

وی با بیان اینکه معاونت خدمات شهری، طرح مدیریت پسماند را در این دوره تفکیک از مبدأ عنوان کرده، اظهار کرد: این در حالی است که در شهری مانند تهران، فرهنگ‌سازی مدیریت پسماند و تفکیک زباله زمان‌بر است و مدت زیادی طول می‌کشد تا تمام شهروندان طرح تفکیک از مبدأ را رعایت کنند، اما این وضع دیگر برای مردم قابل‌تحمل نیست و شهروندان از بوی زباله‌ها احساس نارضایتی دارند.

عضو شورای شهر تهران با اشاره به اینکه معاونت خدمات شهری، رسیدگی به وضعیت جمع‌آوری زباله‌ها را از وظایف شهرداری‌های مناطق و نواحی می‌داند، گفت: سازمان پسماند و معاونت خدمات شهری ناظر بر بحث جمع‌آوری پسماند هستند و باید از شهرداران مناطق بخواهند تا پیمانکاران را رصد و بر نحوه انجام کار آنها رسیدگی کنند.

ناصر امانی ادامه داد: مخازن زباله توسط شورای شهر تهران آورده شد و نسبت به گذشته یک‌قدم بزرگ و روبه‌جلو بود، اما حدود ۱۶ سال از این روش جمع‌آوری زباله در شهر می‌گذرد، در حالی که این موضوع نیاز به نوآوری و فناوری دارد. شرایط نشان می‌دهد نگهداشت شهر را نمی‌توانیم با روش‌های ۱۶ سال قبل، پیش ببریم. با گذشت ۲ ساعت بعد از جمع‌آوری زباله، شاهدیم که مخازن زباله مجدد پر شده و حتی اطراف آن هم زباله گذاشته‌اند.

ناصر امانی در پاسخ به این سوال که آیا در دوره مدیریت ششم شورای شهر تهران، این بحران حل خواهد شد؟ گفت: امیدوار نیستم، چون فعلا حساسیتی در این زمینه وجود ندارد. البته اعضای کمیسیون خدمات شهری شورای شهر اعلام کرده‌اند که به این موضوع ورود خواهند کرد.

امانی افزود: به‌عنوان عضو شورای شهر تهران نمی‌دانم این طرح جامع مدیریت پسماند که در دوره پنجم آن‌قدر بابت آن هزینه شده، در چه مرحله‌ای قرار دارد و چه میزان مشکلات پسماند را برطرف کرده است؟

سخن پایانی

در کوچه‌ها و خیابان‌های شهر تهران، مخازن زباله‌ای را می‌بینیم که لب‌به‌لب پر و حتی در گوشه‌وکنار این مخازن هم زباله‌های زیادی رها شده است. با کمی دقت متوجه خواهید شد که شاید حدود ۲۴ ساعت از انباشت این زباله‌ها می‌گذرد، اما هنوز اقدام به جمع‌آوری آنها نکرده‌اند. در بسیاری از کوچه‌ها، بوی نامطبوع مخازن زباله آن‌قدر زیاد است که می‌شود در تمام کوچه آن را حس کرد. این بوی نامطبوع حکایت از آن دارد که نیروهای خدمات شهری در شست‌وشو مخازن زباله کوتاهی می‌کنند. با این حال، می‌شود گفت شهروندان هم سهم قابل‌توجهی در کثیفی شهر دارند. رهاسازی زباله از پنجره خودرو در سطح خیابان یا قرار دادن زباله در کنار مخازن هم  در این وضعیت بی‌تاثیر نیستند.