تاروپودهایی که به مقصد نمی‌رسند
صمت در این گزارش، ضمن بررسی شرایط فعلی تجارت فرش، در گفت‌وگو با کارشناسان و فعالان صنعت فرش، چالش‌ها و مشکلات این حوزه را زیر ذره‌بین قرار داده است.
«فرش ایرانی» بدون هیچ پسوند و پیشوندی طی دهه ها و حتی سده ها، جزو برندهای مهم و معروف جهانی بود؛ هنر و سلیقه ایرانی با فرش های صادراتی به آن سوی آب ها فرستاده می شد و تولیدات سایر کشورها همه در زیر سایه فرش ایرانی قرار می گرفتند، اما طی چند سال اخیر ورق برگشته و میزان صادرات فرش ایران افت چشمگیری پیدا کرده است.
کارشناسان معتقدند تنها طی ۵ سال اخیر، ایران بازارهای بالقوه و بالفعل صادراتی خود در صنعت فرش را از دست داد و در نهایت میزان صادرات فرش به ۵۰ میلیون دلار در سال افت کرد.
ممنوعیت ورود فرش ایرانی به امریکا
عبدالله بهرامی، مدیرعامل اتحادیه سراسری تعاونی های تولیدکنندگان فرش دستباف ایران در گفت وگو با صمت نسبت به خبر افزایش مدت زمان رفع تعهدات ارزی برای صادرات فرش واکنش نشان داد. او این اتفاق را احتمالی دانسته و درباره آن توضیح داد: افزایش مدت زمان رفع تعهدات ارزی برای صادرکنندگان فرش ایرانی، درخواستی است که از سوی تجار و تولیدکنندگان مطرح شده و هنوز به تصویب نرسیده است. این اقدام و درخواست را می توان به دلیل شکل گیری مشکلات مختلف بر سر راه تجارت فرش عنوان کرد. در سال ۱۳۹۷ زمانی که ترامپ در مقام رئیس جمهوری امریکا، تحریم های ایران را افزایش داد، ابتدا صنایع موشکی و سپس فرش دستباف ایرانی را جزو این ممنوعیت ها قرار داد. امریکا ورود فرش های ایرانی را به این کشور ممنوع کرد و این اتفاق مسئله بسیار مهمی در این زمینه به شمار می رود. وی در ادامه افزود: تاثیر تحریم های امریکا بر تجارت فرش ایران ممنوعیت حدود ۲۵ الی ۳۰ درصد از صادرات فرش ایران، به کشور امریکا بود. با ممنوعیت ورود فرش های ایرانی به این کشور، در عمل ما بازار مهم جهانی را در این مسئله از دست دادیم، هرچند این موضوع را می توان تاثیرگذار بر تجارت فرش ایران معرفی کرد، اما از آنجایی که تا پیش از آن هم محدودیت هایی برای صادرات وجود داشت، تجار روش هایی را برای صادرکردن محصولات و راه های میان بری را برای این مسئله پیدا کرده بودند. مشکل اصلی زمانی ایجاد شد که یک ماه پس از تشدید تحریم ها، دولت قبلی قوانینی را برای رفع تعهدات ارزی صادرکنندگان وضع کرد.
دیربازگشت بودن ارزهای صادراتی
بهرامی در ادامه به تاثیر ایجاد الزام برای رفع تعهدات ارزی بر صادرات فرش اشاره کرد و گفت: دولت در مدت زمان کوتاهی پس از تشدید تحریم های امریکا علیه ایران، اعلام کرد صادرکنندگان باید پس از انجام تجارت، ظرف ۲ الی ۳ ماه ارزهای حاصل از صادرات خود را با نرخ ارز نیمایی به شبکه بانکی کشور تحویل دهند و معادل ریالی آن را دریافت کنند. این روند به طورمستقیم بر صادرات فرش تاثیر گذاشته و باعث شکل گیری بسیاری از مشکلات و چالش ها شد. در گام نخست تجارت فرش، روند خود را داشته و با دیگر دسته های کالایی متفاوت است. در طول ۹ قرن اخیر مراودات رسمی فرش ایرانی، این تفاوت به طور کامل دیده شده و هیچ وقت تجارت آن با سرعت همراه نبود. وی در ادامه تصریح کرد: روند تجارت فرش به این صورت نیست که فرش صادر و فروخته و مبلغ آن در همان لحظه کسب شود. تجارت فرش طی قرن ها براساس اعتماد میان طرفین معامله بوده و در این روند فرش دست به دست شده تا به دست خریدار نهایی برسد. به دلیل وجود این رویه، بازگشت درآمدهای حاصل از صادرات فرش طولانی است و ظرف مدت چند ماه امکان پذیر نیست، بنابراین تجاری که در سال ۱۳۹۷ صادرات فرش انجام داده بودند، به دلیل ناتوانی در انجام رفع تعهدات ارزی طی مدت زمان معلوم، درگیر مشکلات قضایی شدند. این تنش ها سبب شد تا تجار رغبتی برای ادامه صادرات فرش نداشته باشند.
افزایش موانع صادرات
مدیرعامل اتحادیه سراسری تعاونی های تولیدکنندگان فرش دستباف ایران، کاهش صادرات فرش را نتیجه اصلی فشار برای رفع تعهدات ارزی عنوان کرد و گفت: در 2 دهه اخیر، متوسط میزان صادرات فرش دستباف ایران، یک میلیارد دلار تا یک میلیارد و نیم دلار بود، حتی در شرایطی که سخت ترین تحریم ها علیه ایران اعمال شده بود، حدود ۵۰۰ میلیون دلار صادرات فرش داشتیم، اما از سال ۹۷ به بعد، صادرات فرش ایران افت شدیدی داشت و در حال حاضر تنها نزدیک به ۵۰ میلیون دلار صادرات برای این کالا داریم. این اتفاق را می توان عقبگرد جدی ایران از بازارهای صادراتی برای حوزه فرش عنوان کرد که به هیچ وجه به نفع اقتصاد کشور نیست. بهرامی ادامه داد: در پی کاهش شدید صادرات فرش و شکل گیری دست اندازهای جدی برای تجار، جلسات متعددی با معاون اول دولت قبلی برگزار شد و خواستار بهبود شرایط شدیم. در این جلسات اهمیت تجارت فرش خاطرنشان شد ممنوعیت صادرات فرش پس از تحریم صنایع موشکی کشور، به آن معنا است که فرش کالایی استراتژیک برای ایران بوده و این اهمیت به طورکامل برای کشورهای جهان به ویژه امریکا مشخص شده، اما متاسفانه هنوز این اهمیت و ارزش در نگاه مدیریتی کشور روشن نشده است. این فعال صنعت فرش افزود: صنعت فرش اشتغالزایی و درآمدزایی های جدی برای کشور دارد و اقشار مختلفی به طورمستقیم و غیرمستقیم در این صنعت فعال هستند. مقررات غیرکارشناسی و محدودیت های صادراتی وضع شده از سوی دولت، طی چند سال اخیر، باعث کاهش ۹۰۰ درصدی صادرات فرش شد. به عبارتی، رویکرد 2 دولت اخیر نسبت به تجارت فرش، باعث شد تا تحریم های امریکا بر صادرات فرش، بیش از حد تصور تاثیرگذار باشد.
چرخ لنگان تولید
بهرامی در ادامه صحبت های خود، کاهش تولید را یکی از نتایج محدودیت های صادراتی عنوان کرد و گفت: به دلیل از دست دادن بازارهای فروش، تولید فرش دستباف نیز افول کرده و در چند سال اخیر فعالیت کارگاه های تولیدی محدود شد. از سویی دیگر، معضلاتی همچون افزایش هزینه تمام شده تولید، نبود تسهیلات مالی برای تولیدکنندگان، حذف بیمه قالیبافان و سایر موارد مالی این چنینی، ضربه های شدیدی به بدنه صنعت فرش ایران وارد کرد. در پی تمامی این مشکلات، ایران جایگاه نخست خود را در بازارهای جهانی فرش پس از قرن ها از دست داد و برای نخستین بار کشورهای رقیب به سادگی توانستند جای ایران را پر کنند. وی خاطرنشان کرد: فرش ایران قرن ها در رتبه نخست تجارت جهانی قرار داشت و این موضوع، میراثی بود که از اجداد ما به ما رسیده بود. چند هزار سال بازاریابی و تلاش برای کسب سهم های بین المللی، باعث شد تا فرش ایرانی به عنوان یک نماد و برند جهانی شناخته شود. این جایگاه را تنها در چند سال از دست دادیم و بدتر شدن شرایط نیز پیش بینی می شود. نرخ نهایی تولیدات طی چند وقت اخیر افزایش و حضور تاجران نیز در نمایشگاه های بین المللی به شدت کاهش یافته است. این موارد سبب شده تا ایران رتبه نخست خود را در جهان برای تجارت فرش از دست بدهد.
از دست رفتن بازارهای جهانی
مدیرعامل اتحادیه سراسری تعاونی های تولیدکنندگان فرش دستباف ایران درباره قطع شدن بیمه قالیبافان تصریح کرد: در سال ۱۳۸۸ مصوب شد تا مدت زمان بیمه قالیبافان ۱۰ ساله شده و ۲۰ درصد از حق بیمه این قشر، از سوی دولت پرداخته شود، اما از سال ۱۳۹۲ تا به امروز بنا بر دلایلی مانند کمبود بودجه دولتی، بیمه قالیبافان از برنامه های دولت حذف و بیمه ۲۲۰ هزار فعال حوزه تولید فرش، قطع شد. تورم، افزایش نرخ تمام شده تولید، از دست دادن بازارهای صادراتی و در نهایت حذف شدن بیمه قالیبافان، از جمله دلایل مهمی است که سبب شده امروزه صنعتگران و طراحان بزرگی در حوزه فرش، به کشورهای همسایه مهاجرت کنند. بهرامی تاکید کرد: کشورهای همسایه قالیبافان و طراحان حرفه ای ایرانی را با دستمزد و شرایط عالی استخدام کرده و در نهایت تولیداتی که به بازار جهانی عرضه می کنند، از فرش های ایرانی از جنبه های مختلف به ویژه قیمت محصول بهتر خواهد بود، در چنین شرایطی، بدیهی است ایران جایگاه جهانی خود را در صادرات فرش از دست بدهد.
آثار تصمیمات مبهم و غیرکارشناسی
بهرامی در ادامه به اعلام خبر واردات خودرو در ازای صادرات فرش واکنش نشان داد و گفت: خبری مبنی بر اجازه واردات خودرو در برابر صادرات فرش منتشر شده که این موضوع را از چند جهت می توان نقد کرد؛ نخست آنکه اعلام شده افرادی که بالای ۷۰ میلیون دلار صادرات فرش داشته باشند، مجاز به واردات خودرو هستند. این رقم در حالی مطرح شده که رقم کل تجارت خارجی فرش ایران، در حال حاضر ۵۰ میلیون دلار است. معلوم نیست چه افرادی می توانند به تنهایی ۷۰ میلیون دلار صادرات فرش داشته باشند و خودرو وارد کنند. وی افزود: از سویی دیگر سازکار این نوع تصمیم گیری ها نه تنها مشخص نیست، بلکه با اتحادیه های فعال در صنعت فرش نیز همفکری نشده است، همچنین مشکلات صادرات فرش همچنان پابرجا بوده و در چنین شرایطی انتظار نمی رود طرح های این چنینی، تحولی را برای تجارت ایران رقم بزنند. توجه نداشتن به مشکلات ریشه ای تجارت فرش و تدوین این نوع طرح ها تنها می تواند تب وتابی مقطعی را در بازار به راه بیندازد.
نقش نمایشگاه های بین المللی در توسعه صادرات
مهدی پرده شناس، فعال صنعت فرش و رئیس سابق اتحادیه صنف تولیدکنندگان فرش دستباف مشهد در گفت وگو با صمت به تشریح فرصت های توسعه تجارت فرش ایران اشاره کرد. او معتقد است: توجه به نمایشگاه های بین المللی، می تواند یکی از فرصت های ویژه برای بهبود صادرات در این حوزه باشد. پرده شناس در این باره توضیح داد: یکی از فرصت های مهم برای توسعه اقتصاد فرش را می توان برپایی نمایشگاه های داخلی و بین المللی معرفی کرد، اما در چند سال اخیر متاسفانه از ظرفیت نمایشگاه ها برای توسعه تجارت بهره نگرفته ایم. ماهیت برگزاری نمایشگاه، معرفی دستاوردها و کارهای جدید تولیدکنندگان و تاجران است، اما این دیدگاه به ویژه در نمایشگاه های داخلی دیده نمی شود. در نمایشگاه های داخلی، استراتژی های مناسب بازاریابی و معرفی تولیدات وجود نداشته و محوریت اصلی تولیدکنندگان، افزایش فروش است، بنابراین در نمایشگاه ها شاهد معرفی دستاوردهای جدید صنعت فرش و بازاریابی داخلی و خارجی برای این بخش نیستیم. وی ادامه داد: حضور در نمایشگاه های جهانی نیز قواعد مختص به خود را می طلبد. متاسفانه کم کیفیت بودن حضور تولیدکنندگان فرش در نمایشگاه های داخلی، به نمایشگاه های خارجی نیز تسری پیدا کرده و در ابعاد بین المللی نیز شاهد فعالیت های حرفه ای نیستیم. مهم ترین لازمه توسعه اقتصاد صنعت فرش در سطوح بین المللی، رعایت کردن قواعد و استانداردهای جهانی است، بدین منظور تنها تدوین برنامه و راهکارهای مناسب برای استفاده مناسب از ظرفیت بازارهای جهانی می تواند صنعت فرش ایران را به عنوان یکی از مهم ترین صنایع دستی کشور ارتقا بخشد.
لزوم شناسایی دقیق بازارهای هدف
پرده شناس در ادامه صحبت های خود به اهمیت اجرای چارچوب های جهانی در امر تجارت تاکید کرد. او معتقد است: شناسایی بازارهای هدف و عمل براساس موقعیت هر کشور مقصد صادرات، از ضرورت های توسعه تجارت است. این فعال صنعت فرش توضیح داد: همان طور که پیش تر عنوان شد، مهم ترین پیامد حضور در نمایشگاه های بین المللی، آشنا شدن با قواعد تخصصی جهانی در مسائل تجاری است، بنابراین نمی توان تاثیر حضور تجار در نمایشگاه های بین المللی فرش را نادیده گرفت. ایران از نظر تولید فرش، جزو کشورهای مهم و قدرتمند و طی سال ها در جایگاه نخست جهان ایستاده بود، اما نبود برنامه های مناسب برای توسعه فعالیت های تجاری، بازاریابی تخصصی و همچنین شناسایی کشورهای هدف، از کمبودهای فعلی صنعت فرش ایران محسوب می شود و مجموع این عوامل سبب شد تا جایگاه خود را در تجارت جهانی فرش از دست دهیم. وی ادامه داد: بی توجهی به مقتضیات بازارهای هدف و نبود نگرش مناسب نسبت به ارائه محصولات ایرانی، باعث شد تا در چند سال اخیر مشکلات جدی در بازارهای هدف شکل گیرند. آشنایی با بازارهای جدید، برقراری ارتباط با کشورهای هدف و در نهایت سودهای اقتصادی که عاید خواهند شد، از مهم ترین مزیت های توسعه اصولی ارتباطات جهانی است. تنها با رعایت کردن این قواعد، ایران می تواند جایگاه نخست تجارت فرش را باز پس گیرد.
سخن پایانی
کارشناسان و فعالان صنعت فرش بر این باور هستند که روزگار تاریک صادرات فرش ایران، با همکاری دولت و تسهیل در روندهای تجاری، پایان یابد، از این رو آنها پیشنهاد افزایش مدت زمان رفع تعهدات ارزی را به دولت ارائه داده و امیدوار هستند تا دولت سیزدهم، اعتبار را به صنعت و تجارت فرش بازگرداند.
