نفوذ به قلعه تخلفات معدنی
مسئول فنی معادن، نقشی مهم و اساسی در ایجاد فضای امن در معدن و انجام عملیات معدنکاری براساس اصول ایمنی برعهده دارد، در واقع این فرد به‌عنوان نماینده سازمان نظام‌مهندسی معدن، وظیفه دارد ارتباط درستی میان بهره‌بردار و دولت برقرار کند، بنابراین باید به‌تمامی امور محوله مسلط باشد.
به تازگی دستورالعملی از سوی سازمان نظام مهندسی معدن ایران صادر و ابلاغ شده است که براساس آن، معدنکاران ملزم هستند در واحدهای کانه آرایی، فرآوری و صنایع معدنی مسئول فنی را به کار گمارند.
برای بررسی بیشتر اهمیت این موضوع و نگاهی به کم و کیف و روش اجرای دستورالعمل بکارگیری مسئول فنی در واحدهای معدنی، نظر کارشناسان و معدنکاران را در این زمینه جویا شدیم.
در گزارش صمت، اظهارات مهدی لطفی اصل و مهدی رستمی معز را بخوانید.
نظارت بر حسن انجام کار
مهدی لطفی اصل ـ کارشناس و فعال معدن: طبق مواد ۱۰۱ تا ۱۰۴ آیین نامه اجرایی قانون معادن، دارندگان مجوزهای معدنی و صنایع معدنی موظف هستند از خدمات اشخاص دارای مجوز صلاحیت نظام مهندسی معدن در انجام امور فنی و حرفه ای فعالیت های معدنی (براساس ماده ۴ قانون نظام مهندسی معدن، مصوب ۱۳۷۹ ) استفاده کنند.
براساس این الزامات قانونی، مسئولان فنی معادن و صنایع معدنی مکلف هستند بر حسن اجرای عملیات معدنی و صنایع معدنی مطابق با مفاد مجوزهای قانونی صادره و طرح های معدنی مصوب، نظارت کنند، همچنین کنترل وضعیت ایمنی و بهداشت برای معادن دارای کمتر از ۲۵ نفر کارکنان برعهده مسئول فنی است و در صورتی که کارکنان معدن بیش از ۲۵ نفر باشند، دارنده مجوز باید طبق مفاد قانونی اشاره شده نسبت به عقد قرارداد با یک نفر مسئول ایمنی و یک نفر مسئول بهداشت اقدام کند و مسئولیت حسن نظارت بر این موارد علاوه بر مسئول فنی، برعهده مسئول بهداشت و ایمنی است.
قانونی که مغفول مانده بود
همان طور که اشاره شد، طبق ماده ۱۰۲ آیین نامه اجرایی قانون معادن، دارندگان صنایع معدنی ملزم هستند مسئولان فنی را در عملیات معدنی (واحدهای کانه آرایی و فرآوری) به کارگیرند، اما متاسفانه طی سال های گذشته اجرای این بند قانونی مغفول مانده بود. درنهایت، با ابلاغ دفتر صنایع معدنی وزارت صمت، اجرای این بند قانونی مهم که بر بحث نظارت بر صنایع معدنی استوار است، الزامی شده. طبق مفاد دستورالعمل صادره در این باره، مسئولان فنی واحدهای صنایع معدنی که بالاترین مقام مسئول در امور فنی واحد هستند، باید بر حسن اجرای عملیات منطبق با طرح های مصوب و توسعه ای نظارت کنند.
مسئولیت مسئولان فنی
وظایف مسئول فنی به شرح ذیل ابلاغ شده است: نظارت بر بهره برداری بهینه از مواد اولیه مورداستفاده، نظارت بر حسن اجرای تعهدات کارفرما، اجرای قوانین، مقررات، ضوابط فنی و استانداردها، بررسی برنامه تولید یا توسعه ای واحد منطبق با قوانین و مقررات، پیگیری بهینه سازی مصرف انرژی واحد، نظارت بر ایمنی تجهیزات و عوامل تولید واحد، نظارت بر استفاده مطلوب از منابع موجود، ارائه پیشنهاد برای رشد ارزش افزوده و مطلوبیت استفاده از مواد معدنی، ارائه پیشنهاد بکارگیری فناوری نوین و در نهایت نظارت بر رعایت اخلاق حرفه ای و مهندسی در واحد.
همچنین طبق قانون معادن و آیین نامه اجرایی آن، مسئولان فنی معادن و صنایع معدنی به عنوان نمایندگان وزارت صمت در واحدهای معدنی و صنایع معدنی شناخته می شوند و همان گونه که ذکر شد، موظف هستند بر حسن اجرای عملیات معدنی در واحدهای مربوطه نظارت کنند و در صورت بروز هرگونه مشکل و حادثه و رعایت نشدن ضوابط ایمنی، بهداشت و ضوابط زیست محیطی از سوی دارندگان مجوز، مراتب را منطبق با قوانین و مقررات به وزارت صمت گزارش دهند.
اهمیت و کارکرد
با الزامی شدن بکارگیری مسئولان فنی در واحدهای معدنی، کمابیش تمامی بخش های معدنی دارای ناظر می شوند و در صورت نظارت جدی و کارآمد آنها در حیطه وظایف و مسئولیت های شان، شاهد آن خواهیم بود که علاوه بر اجرای بهینه عملیات معدنی، حوادث ناشی از اجرای انواع عملیات معدنی نیز کاهش خواهد یافت.
ربات های فرم نویس
مهدی رستمی معز، کارشناس و فعال معدن: برابر مقررات و دستورالعمل ها وظایف مسئولان فنی به طورکامل مشخص است، اما نکته حائزاهمیت آن است که آیا این مقررات توانسته اهداف مدنظر دستگاه های اجرایی و قانون گذاری را محقق کند یا خیر؟
پرواضح است که اصلی ترین هدف از وجود مسئول فنی، کمک به حفظ و صیانت از منابع ملی و پیشبرد اقتصاد بخش معدن و روشن است که برای رسیدن به این هدف، باید دست مسئول فنی را در انجام وظایفش باز گذاشت، اما متاسفانه چند ایراد مانع تحقق این هدف می شوند.
ایراد اول این است که با ایجاد محدودیت و حصارچینی برای مسئول فنی، نمی توان از وی انتظار داشت مسئولیت هایش را به نحو شایسته ای به انجام برساند، زیرا ابتکار عمل از وی گرفته می شود و به رباتی فرم نویس تنزل پیدا می کند که به شکل مکانیکی اقدام به انتشار گزارش می کند.
اما درباره ایراد دیگر؛ وظیفه مسئول فنی در راستای خدمت به اقتصاد معدن است، اما گاهی منافع معدنکار با منافع اقتصاد کلان بخش معدن مغایر است و زمینه لغزش معدنکاران را فراهم می آورد.
به عنوان مثال، گاهی معدنکار بی توجه به وجود مواد معدنی با عیار پایین تر و امکان بهره برداری از آنها، تنها برای دستیابی به سود بیشتر، آن مواد را جزو باطله ها قرار می دهد و موجب اتلاف ماده معدنی می شود. علاوه بر این، گاهی با دپوی نامناسب، معدن را کور می کند و مانع فعالیت قابل توجیه معدن می شود. در چنین مواری، نقش مهندس متخصص در فرآوری، بسیار بیشتر و پررنگ تر جلوه می کند. یکی از اصلی ترین وظایف مسئول فنی فرآوری، جلوگیری از اتلاف مواد معدنی کم عیار است. وی می تواند با طرح مسئله، تذکر به معدندار و ارائه راه حل، جلوی چنین اتفاقی را بگیرد و مانع گلچین شدن منابع معدنی از سوی برخی معدنکاران شود، زیرا چنین اقدامی دست اندازی به منابع خدادادی چند صد میلیون ساله است که گاه جبران آن امکان پذیر نیست.
بنابراین بکارگیری مسئول فنی یکی از الزامات قانونی بسیار پراهمیت است که متاسفانه تاکنون زمین مانده بود و جای شکر دارد که اینک به اجرا درآمده است.
درباره اهمیت این بخش، همین بس که اگر بهترین معادن را استخراج کنیم، اما توانایی استحصال ماده معدنی را نداشته باشیم، در عمل کاری جز اتلاف منابع انجام نداده ایم. در جایی خواندم که ممالک مترقی یا در حال توسعه را براساس همین شاخص، تقسیم بندی کرده اند و کشورهایی که بیش از 90 درصد منابع معدنی خود اعم از نفت، گاز، فلزات و سایر مواد معدنی را خام فروشی می کنند، در دسته کشورهای جهان سوم قرار می دهند، در واقع هم، همین طور است و تنها کشورهایی اقدام به خام فروشی می کنند که زیرساخت های صنعتی و به ویژه فرآوری مواد معدنی را ندارند و به این ترتیب نمی توانند منابع معدنی خود را با ارزش افزوده صادر کنند.
چالش ها و آسیب ها
همان طور که ذکر شد، مسئول فنی کسی است که وظیفه نظارت بر اجرای فعالیت معدنی را برعهده گرفته است، بنابراین چنین فردی در درجه اول باید مهارت و تسلط کافی بر این حوزه داشته باشد و مهم تر اینکه فردی مسئولیت پذیر باشد.
البته با کمال تاسف، می توان موارد متعددی را ذکر کرد که افرادی بدون تسلط و مهارت کافی و بدون احساس مسئولیت، وظیفه مسئول فنی در حوزه اکتشاف و استخراج را برعهده گرفته و مشکلات متعددی را در این زمینه ایجاد کرده اند.
علاوه بر این، اشتراک منافع یا وجود روابط دوستانه میان معدنکار و مسئول فنی، مانع بی طرفی می شود و تعهد و اجرای وظایف را دستخوش آسیب می کند.
آسیب دیگر، تطابق نداشتن دستمزد مسئول فنی با حجم وظایف و مسئولیت های وی است که زمینه کم توجهی یا بی تفاوتی نسبت به کار و در نتیجه ایجاد اختلال در عملکرد بهینه مسئول فنی را فراهم می آورد.
و در نهایت یکی از جدی ترین آسیب ها در این حوزه از آنجا ناشی می شود که گاه بهره بردار و صاحب صنعت که وادار به پرداخت این هزینه تحمیلی شده، در برابر انجام وظیفه مسئول فنی جبهه گیری و در کار وی اخلال ایجاد می کند.
فعالیت برای تولید ثروت
چه بخواهیم، چه نخواهیم واقعیت این است که علم مهندسی، علمی اقتصادی و در راستای تولید ثروت است و به تبع آن شاغلان در این حوزه نیز به دنبال منافع خود هستند.
در انتخاب نوع فعالیت، انگیزه های خیرخواهانه هم دخیل است، اما انتظار نمی رود، فردی دانش و توانایی خود را در طبق اخلاص بگذارد و هیچ عایدی و دستاوردی نداشته باشد و در مقابل مسئولیتی سنگین، دستمزدی اندک حاصل کند.
پس باید مشوق هایی در نظر گرفت که فعالان این حوزه از ثمره زحمات و خلاقیت خود بهره ببرند. به عنوان مثال، اگر با طرح یک مهندس، راندمان فعالیت سیر صعودی پیدا کند و بازدهی افزایش یابد، منصفانه است اگر درصدی از منابع سود به مهندس یا گروه مهندسی تعلق بگیرد.
وضعیت شترگاوپلنگی
این موضوع که مسئول فنی منتخب کیست، به یکی دیگر از معضلات بخش معدن تبدیل شده است. در این باره شاهد وضعیت «شترگاوپلنگی» هستیم، زیرا هرکدام از طرف ها قصد دارند به نوعی وزنه را به سمت خود سنگین تر کنند.
از یک سو، اگر وزارت صمت مسئولان فنی واحدها را انتخاب کند، به طورمعمول سیلی از سوءتفاهم ها به راه می افتد و اعتراضاتی ایجاد می شود که برای مثال «فلان واحد به فلان شخص که ارتباط بیشتر داشته، واگذار شده است».
از طرف دیگر، وقتی انتخاب با بهره بردار و صاحبان صنایع است، خواسته های نابجا و گاه ناحقی به عنوان پیش شرط انعقاد قرارداد مطرح می شود و بدتر اینکه انتخاب مسئول فنی را به نوعی «خریدوفروش مهندس» می دانند.
نمونه های متعددی وجود دارد که یک مسئول فنی به علت خوش خدمتی به یک بهره بردار، موردتوجه وی واقع می شود و به کمک همدیگر چنان قلعه مستحکمی برپا می کنند که هیچ واقعیتی از آن مجموعه به بیرون درز پیدا نخواهد کرد.
به نظر من، برای جلوگیری از این آسیب باید مدت زمان مشخصی برای تمدید قرارداد یک مسئول فنی با یک معدن و صنایع معدنی تعریف شود و افراد به صورت دوره ای جابه جا شوند یا حداقل اختیاراتی به معاونت معدنی صمت استان ها و سایر نهادهای ذی ربط داده شود که امکان دخل و تصرف در قبول یا رد مسئول فنی در معادن و صنایع را داشته باشد تا مانع تکرار چنین اتفاقاتی شود.
تدبیر دیگر این است که سیستمی طراحی شود تا ارجاع کار به صورت هوشمندانه اتفاق بیفتد یا ارتباط مالی مسئولان فنی و بهره برداران و صاحبان صنایع به طورکامل قطع شود و انتخاب های مغرضانه یا دوستانه حذف شوند.
جای خالی ناظران
مسئولان فنی همان طور که در دستورالعمل نظام مهندسی معدن آمده در رشته ها و تخصص های فراوانی تقسیم بندی می شوند که متاسفانه در حال حاضر، قسمت اعظم این موارد همچنان مغفول مانده است.
هرچه مسئولان فنی بیشتر به کار تیمی و حرفه ای رو بیاورند و وظایف محوله را به جای انفرادی به صورت تیمی انجام دهند، شاهد هم افزایی و دقت بیشتر و راندمان بالاتری خواهیم
بود.
اما نکته دیگری که در اینجا باید به آن توجه داشت، تداخل وظایف مسئول فنی فرآوری مواد معدنی با مسئول کنترل کیفیت اداره استاندارد و تحقیقات صنعتی (در واحدهایی که دارای استاندارد اجباری هستند) و مسئولان ایمنی و HSE مستقر در واحدها است. در چنین مواردی، ممکن است موازی کاری هایی انجام گیرد که برای حل آن باید تفاهمنامه هایی تهیه شود تا فعالیت ها در راستای هم افزایی باشند و موجب تقویت همدیگر شوند.
سخن پایانی
از آنجایی که بکارگیری مسئول فنی در واحدهای کانه آرایی، فرآوری و صنایع معدنی می تواند موجب حفظ منابع ملی و افزایش بهره وری صنایع معدنی و ارزش افزوده شود، امید است با رفع موانع و چالش های موجود و نظارت بر اجرای درست این قانون، بستری مناسب برای رشد و توسعه حوزه معدن فراهم شود.
