پاییز و زمستان اوج آلودگی هوا به‌ویژه برای کلانشهرها است. این شرایط موجب شده است تا نهادها و سازمان‌ها یکدیگر را مقصر بدانند، اگرچه سال‌های گذشته بعضی دلیل این امر را استفاده از بنزین نامناسب می‌دانستند، اما ابتدای آذر امسال، جعفر سالاری‌نسب، مدیرعامل شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی در رابطه با این موضوع گفت: بنزین و گازوئیل توزیع‌شده در تهران همه با استاندارد یورو ۴ و عدد اکتان بنزین تهران ۹۲ است، حتی گازوئیل مورداستفاده در نیروگاه‌های تهران نیز استاندارد یورو و میزان گوگرد آن کمتر از ۱۰ ppm است.دست‌کم بیش از نیم قرن است که کارشناسان محیط‌زیستی نگران هوای آلوده‌ای هستند که شهروندان تنفس می‌کنند. مسلما یکی از مهم‌ترین مسائل زیست‌محیطی امروز که با آن مواجهیم، آلودگی هوا است. دلیل اصلی این موضوع، انتشار گازهای گلخانه‌ای است که از احتراق سوخت‌های فسیلی حاصل می‌شود. دی‌اکسیدکربن ناشی از احتراق این سوخت‌ها با بیشترین سهم میان سایر گازهای گلخانه‌ای بیش از تمام آلاینده‌ها مسئول آلوده شدن هوا است. آلودگی هوا و تغییرات آب‌وهوایی بسیاری از مسائل و مشکلات زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی را به‌وجود می‌آورد.

ساختمان‌های بلند و تنفس سخت

براساس آمار رسمی، در بازه پنج‌ساله ۷۵ هزار نفر بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست داده‌اند. این در شرایطی است که طبق پژوهش‌های انجام‌شده در تهران تراکم ساختمانی یکی از عوامل تعیین‌کننده در ایجاد آلودگی هوا بوده و پایه‌گذار این بلندمرتبه‌سازی، انحصار زمین و عدم گسترش محدوده شهری است. در نهایت، آخرین گزینه مربوط به آلودگی هوا، فرسودگی ناوگان حمل‌ونقل عمومی بوده که در این‌باره آمار و ارقام ضد و نقیضی ارائه می‌شود. در سال ۹۸، عیسی کلانتری، رئیس پیشین سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور اظهار کرده بود که براساس آخرین گزارش رسمی فرمانده نیروی انتظامی که برای وزارت کشور و سازمان حفاظت محیط‌زیست ارسال شد، ۸۷ درصد مینی‌بوس‌ها، ۸۱ درصد موتورسیکلت‌ها، ۷۳ درصد اتوبوس‌های درون‌شهری، ۶۰ درصد کامیون‌ها، ۵۸ درصد تاکسی‌ها، ۴۴ درصد اتوبوس‌های برون‌شهری، ۲۷ درصد وانت‌ها و ۴ درصد سواری‌های کشور اسقاطی و ۸۰ درصد خود این سواری‌ها هم غیراستاندارد هستند. با این حجم از وسایل نقلیه اسقاطی طبیعی است هوای سالم نداشته باشیم. در هیچ جای جهان، شما چنین آماری نمی‌بینید. این آمار نشان از یک فاجعه برای هوای پاک کشور دارد. این ناوگان فرسوده اگر بهترین بنزین‌های جهان را هم مصرف کند، باز هم آلایندگی بالایی دارد. ۴ درصد سواری‌ها اسقاطی هستند، اما حداقل ۸۰ درصد خودروهای سواری از استاندارد لازم برخوردار نیستند. اینکه گفته می‌شود ۶۱ درصد ذرات معلق برای منابع متحرک و ۸۳ درصد گازهای آلاینده برای صنایع متحرک است، در واقع این خودروها نفس مردم ایران را بریده‌اند. متاسفانه صنعت خودرو لوس بار آمده و بازار را به‌شکل انحصاری در اختیار دارد. واردات خودرو ممنوع است و هر محصول با هر سطح استاندارد و کیفیتی تولید شود، بازار فروش دارد. جایگزینی هم به‌دلیل تحریم‌ها و محدودیت‌های ارزی وجود ندارد. به‌عنوان‌مثال، ۸۱ درصد موتورسیکلت‌ها باید جایگزین شوند یعنی از ۱۱ میلیون، ۹ میلیون و ۵۰۰ هزار موتورسیکلت فرسوده و اسقاطی هستند. از سوی دیگر، هر موتورسیکلت فرسوده کاربراتوری به‌اندازه ۸ خودرو سواری آلودگی ایجاد می‌کند. وقتی این میزان آلودگی موتورسیکلت مورد محاسبه قرار گیرد، عدد بزرگی می‌شود.

آلودگی هوا در کلانشهرها تشدید شد

حمیدرضا سهرابی، کارشناس انرژی و عضو هیات‌مدیره انجمن صنفی CNG هم در این زمینه گفته بود، آلایندگی هوا و منابع آلاینده در تمامی فصول وجود دارد، اما در فصول سرد با تغییرات جوی و بحث وارونگی هوا شاهد تشدید آلودگی هوا در کلانشهرها هستیم. در ایران نیز، موضوع آلایندگی کلانشهرها بحران جدی در ۲ دهه اخیر بوده و سال به سال هم تشدید می‌شود، ضمن آنکه منابع آلاینده شامل صنایع، نیروگاه‌ها، مصارف خانگی و حمل‌و نقل هستند، اما سهم هر بخش در آلایندگی هوا، سهمی متفاوت است.به‌گفته این کارشناس انرژی، سهم مصارف خانگی باتوجه به مصرف گاز در خانه‌ها در مقایسه با دیگر بخش‌ها در آلایندگی هوا، سهمی ناچیز است، زیرا صنایع و نیروگاه‌ها نیز در طول سال از سوخت گاز برای فعالیت بهره می‌برند، اما باتوجه به ناترازی گاز در فصول سرد، مصرف گازوئیل و مازوت، با بخشی از مصرف گاز آنها جایگزین می‌شود که بسته به میزان گوگرد و کیفیت آنها، آلایندگی‌های محلی ایجاد می‌کنند. با این‌حال، اگر سهم آلایندگی منابع مختلف را در سطح کلان و نه به‌صورت محلی، بررسی کنیم، بیشترین سهم آلایندگی هوا مربوط به بخش حمل‌ونقل است که این سهم بیش از ۷۰ درصد است و تنها حدود ۳۰ درصد از آلایندگی هوا به بخش‌های غیر حمل‌ونقل مثل نیروگاه‌ها، صنایع و مصارف خانگی و... بازمی‌گردد.

نیروگاه‌های پایتخت از مازوت استفاده نمی‌کنند

در همین حال، استفاده از مازوت مسئله دیگری است که به آن زیاد پرداخته می‌شود و بسیاری آن را علت اصلی این ماجرا می‌دانند. ناصر اسکندری؛ معاون راهبری تولید شرکت مادر تخصصی برق حرارتی پیش‌تر در این‌باره گفته بود: استاندارد ملی ابلاغ‌شده برای سوخت با مازوت زیر ۰.۸ است، در حالی که سوخت تحویلی به نیروگاه‌ها بیش از ۳ تا ۴ درصد مازوت دارد. از سوی دیگر، مدیرعامل شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی اعلام کرده بود: در استان تهران و البرز مصرف مازوت در نیروگاه‌ها انجام نمی‌شود؛ ضمن اینکه بنزین و گازوئیل توزیعی با استاندارد یورو است. اسکندری اضافه کرد کیفیت این سوخت‌ها را سازمان ملی استاندارد در پالایشگاه‌ها و جایگاه‌های سوخت مورد بررسی قرار می‌دهد و بنابراین استانداردها رعایت می‌شوند. مدیرعامل شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی در حالی مدعی چنین موضوعی شده که سازمان ملی استاندارد چند سالی است که استاندارد بنزین و گازوئیل ارائه نکرده است.

وی بیان کرد: با کاهش دما و افزایش مصرف گاز در بخش خانگی همواره کارخانه‌های بزرگ و صنایع و حتی نیروگاه‌ها برای جلوگیری از تعطیلی ناگزیر از استفاده از سوخت‌های مایع یعنی گازوئیل و مازوت هستند. چند روزی است که هوای تهران ناسالم است و حتی مدرسه‌ها نیز تعطیل شده‌اند، این در حالی است که شرکت پخش فرآورده‌های نفتی، مازوت‌سوزی در تهران را رد می‌کند. آلودگی هوا پیش از اوج سرما (۱۵ آذر _۱۵ دی) به‌حدی رسید که معاون استاندار تهران اعلام کرد «به‌دلیل آلودگی هوا، کارکنان دستگاه‌های دولتی دارای بیماری‌های قلبی و عروقی، بیماری‌های زمینه‌ای، تنفسی، خودایمنی و خانم‌های باردار در صورت موافقت دستگاه می‌توانند روز دوشنبه از ظرفیت دورکاری استفاده کنند.»

ناوگان حمل‌ونقل عمومی وضعیت بغرنجی دارند

در ادامه این موضوع باید به سخنان داریوش گل علیزاده، رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست اشاره کرد که اواخر شهریور عنوان کرد، تاکنون در کشور ۲۶ میلیون خودرو شماره‌گذاری شده‌ که از این تعداد، حدود ۷ میلیون خودرو به سن فرسودگی رسیده‌اند، همچنین ۱۲.۵ میلیون موتورسیکلت شماره‌گذاری شده که حدود ۱۰ میلیون از آنها فرسوده‌اند و عموما نیز کاربراتوری هستند، سن فرسودگی موتورسیکلت ۶ سال تعیین و سن فرسودگی خودرو هم نیز متفاوت است، برای مثال، سواری ۲۰ سال و عمومی ۱۰ سال در نظر گرفته شده است.

به‌گفته گل علیزاده، شرایط خودروهای ناوگان حمل‌ونقل عمومی وضعیت بغرنجی دارند، زیرا بیش از ۸۶ درصد آنها به سن فرسودگی رسیده‌اند که ضمن آلایندگی بالاتر نسبت به خودروهای نو، سوخت بیشتری هم مصرف می‌کنند.

وی تاکید کرد، سهم خودروها به‌عنوان منابع متحرک در انتشار آلاینده‌ها از لحاظ ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون در تهران حدود ۶۰ درصد است، از این منابع متحرک خودروهای دیزلی شامل اتوبوس، کامیون و مینی‌بوس، بیش از ۳۰ درصد از سهم منابع متحرک را به خودشان اختصاص می‌دهند. براساس آنالیزی که انجام شد، بیش از ۷۰ درصد ذرات معلقی که در هوا منتشر می‌شود، از جنس دوده است که نشان می‌دهد میزان گوگرد سوخت نفت و گاز بالا است و در هوا به ذرات معلق دوده تبدیل می‌شود که شاخص آلودگی در کلانشهرها را تشکیل می‌دهد.باتوجه به شرایط پیش‌رو به‌نظر می‌رسد که دولت باید راهکار جدیدی را در نظر بگیرد تا هر یک از ارگان‌ها دیگری را متهم به آلودگی و افزایش انتشار ذرات معلق در هوا نکنند. مهم‌ترین راه می‌تواند استفاده کمتر از مازوت، آن هم در شرایط اضطرار و خروج خودروهای فرسوده از حمل‌ونقل عمومی و جایگزینی خودروهای جدید باشد. حال باید دید راهکار دولت برای برون‌رفت از این وضعیت چیست و توپ آلودگی هوا همچنان از زمینی به زمین دیگر پاسکاری می‌شود؟

در برابر محیط‌زیست احساس مسئولیت کنیم

علی‌اکبر رجایی، کارشناس انرژی درباره آلودگی هوای کشور به صمت توضیح داد: باید توجه کرد که آلودگی هوای کشور در شرایط گوناگون متفاوت است. برای مثال، اکنون ریزگردها در مناطق مرزی کشور دائم در حال پیشروی هستند و ممکن است تا تهران هم بیایند و این موضوع یکی از اصلی‌ترین دلایل آلودگی هوای کشور است.

وی در ادامه افزود: اینکه به‌طوردائم مازوت‌سوزی را مقصر آلودگی هوا بدانیم، درست نیست، چراکه درحال‌حاضر، در فصل گرما این اتفاق رخ نمی‌دهد و این موضوع بیشتر به فصل سرما برمی‌گردد که ناترازی گاز به اوج می‌رسد. ما باید قبول کنیم که بنزین ما استاندارد نیست. طبق آمارهای موجود، تنها ۲۰ درصد از بنزین تولیدشده در داخل استاندارد است. اگر با کارشناسان سازمان محیط‌زیست صحبت کنید، اعداد و ارقام عجیبی در رابطه با این موضوع ارائه می‌دهند که قابل‌تامل است.

رجایی خاطرنشان کرد: متاسفانه انرژی به‌علت فراوانی در کشور ما ارزان است و همین موضوع باعث شده تا استفاده از خودروهای شخصی برای سفرهای درون و برون‌شهری بیشتر از کشورهای دیگر باشد. از طرفی، سیستم حمل‌ونقل عمومی همراه با افزایش جمعیت کلانشهرها رشد نداشته که این موضوع نیز بر تعداد خودروهای تک‌سرنشین افزوده است.

رفع مشکل آلودگی نیاز به فرهنگ‌سازی دارد

وی گفت: قبل از هر اقدام و سیاست‌گذاری برای حل مشکل آلودگی هوا، باید فرهنگ‌سازی نیز شکل بگیرد تا هر فردی و نهادی به‌نوبه خود نسبت به مصرف انرژی و حفاظت از محیط‌زیست احساس مسئولیت کند. اینکه برنامه‌ریزی درستی از سوی مسئولان برای حفاظت از محیط‌زیست شکل نمی‌گیرد، کاملا درست است و نیاز به همفکری دارد، اما تا زمانی که برای حفاظت از محیط‌زیست و کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی همکاری نشود، نمی‌توانیم به آینده پاک امیدوار باشیم.

سخن پایانی

آلودگی هوای تهران، جزو بزرگ‌ترین مشکلات شهری است که مدت زمان زیادی است، در حال دست‌وپنجه نرم کردن با این معضل اساسی هستیم. آلودگی ناشی از دود خودروها، بنزین بی‌کیفیت و همچنین مازوت‌سوزی، بلای جان شهروندان پایتخت شده است و سالانه جان بسیاری را می‌گیرد. آلودگی فقط مربوط به تهران نیست، بلکه در بسیاری از کلانشهرها چنین مشکلی وجود دارد.با گذشت بیش از ۶ سال از اجرای قانون هوای پاک هنوز دستگاه‌های دولتی در اجرای آن کوتاهی می‌کنند و با یک تخمین ساده می‌توان درک کرد که خسارت‌های ناشی از آلودگی‌های هوا در بخش‌های مختلف بیشتر از بودجه‌ای است که می‌تواند برای اجرای قانون هوای پاک صرف شود.

با اقداماتی همچون نوسازی و نصب فیلتر برای آلاینده‌ها، نوسازی حمل‌ونقل و همچنین بهسازی فعالیت نیروگاه‌ها... می‌توان این خسارت‌ها را کاهش داد، اما آنچه باید بیشتر به آن توجه کرد، بحث مدیریت مصرف گاز در فصل سرد سال است که اگر خوب به آن توجه نشود، به‌اجبار نیروگاه‌های ما باید از سوخت‌های آلوده مانند مازوت استفاده کنند، بنابراین باید این فرهنگ‌سازی از خود مسئولان شروع شود. در حوزه مصرف گاز، وقتی به آمارها نگاه می‌کنیم، مصرف گاز در کشور ما حدود ۶ تا ۷ برابر سرانه جهانی است و ۳ برابر کل اتحادیه اروپا مصرف گاز داریم، در سایر حوزه‌های انرژی هم همین وضعیت وجود دارد. متاسفانه در حوزه‌های مختلف شاهد آن هستیم که منابع طبیعی خدادادی به‌هدر می‌روند و باعث آلودگی زیست‌محیطی به‌ویژه هوا می‌شوند که نیاز است در این حوزه اقداماتی اساسی انجام پذیرد.