بازچرخانی و استفاده مجدد از آب، تجربه موفق اغلب کشورهای توسعه‌یافته برای کاهش میزان مصرف آب و مقابله با تنش‌های آبی است. در کشورمان هم نسبت به استفاده از پساب‌های گوناگون تاکیداتی شده، اما مسئله هزینه و فروش آن یکی از موضوعات جدی است که در آینده وضعیت مبهمی را در کشور ایجاد می‌کند و بسیاری از کارشناسان محیط‌زیست نگران این هستند که فروش پساب چه پیامدهایی برای کلانشهرهای بزرگ نظیر تهران خواهد داشت؟ چندی پیش، معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی شرکت مهندسی آبفا کشور، فروش پساب را راهکار رفع چالش مالی صنعت آب و فاضلاب دانست و بااشاره به اینکه کارخانه‌های صنعتی نباید از آب متعارف استفاده کنند، گفت: از مدیران می‌خواهیم با شناسایی صنایع عمده و بازتخصیص پساب با آب شرب، زمینه فروش پساب به بخش تولید صنعتی را فراهم کنند. از سوی دیگر، رئیس کمیسیون محیط‌زیست شورای شهر تهران خاطرنشان کرد، اگر مباحث محیط‌زیستی در بحث فروش پساب دیده نشود، صرف فروش پساب یا بازاری که پساب را در آن عرضه کنند؛ یک خطای استراتژیک است. حال این پرسش مطرح می‌شود که آیا پساب‌ها به قصد رفع کمبود بودجه به‌فروش می‌رسند یا این کار تنها اقدامی برای حل بحران آب است؟ در گزارش امروز، صمت با رویکرد زیست‌محیطی به سازکار استاندارد مدیریت پساب‌ها در کشور و اهمیت اقتصادی آن پرداخته است.

چگونه باید از پساب‌ها استفاده کنیم؟

عباسقلی جهانی، عضو سابق شورای جهانی حکام آب: بازچرخانی آب به‌منظور استفاده مجدد از آب‌های مصرف‌شده و غیرمتعارف یکی از مولفه‌های اصلی و مهم در پایداری عرضه و تقاضای آب در دنیا محسوب می‌شود و اغلب دولتمردان و کارشناسان در اجلاس‌های بین‌المللی به توسعه این فرآیند تاکید می‌کنند، همچنین در مکان‌هایی که با تنش آبی دست و پنجه نرم می‌کنند، این روش یکی از مهم‌ترین اقداماتی است که می‌توان برای مقابله با بحران آب، آن را به‌کار گرفت. بنابراین استفاده از پساب‌های تصفیه‌شده در ماهیت خود، امری درست است، اما مسئله مهم این است که چگونه باید از این پساب‌ها استفاده کنیم تا به‌طورواقعی به ناترازی عرضه و تقاضای آب کمک کند. پساب‌ها منشأهای گوناگونی دارند که این امر می‌تواند حاصل مصارف آب شهری، کارخانجات صنعتی و کشاورزی هم باشد. به‌عبارت‌روشن‌تر، هر آبی که بعد از مصرف؛ چه در بخش کشاورزی، چه در صنعت و چه در مصارف خانگی و شرب به‌دست بیاید، پساب است و استفاده مجدد آن، نیازمند سازکار مدیریتی است تا مصرف دوباره آن، فاقد هرگونه آسیب زیست‌محیطی باشد.

مهم کیفیت آب است

در اینجا مولفه اصلی، کیفیت آب و هدف، یکسان کردن کفه عرضه و تقاضای آب است. بنابراین استفاده استاندارد از پساب‌ها نیازمند برنامه مشخص نظارتی است. حال اگر نتوانیم سازکار مدون و مشخصی را برای آن تعیین کنیم، این پدید و روند به ضد خود تبدیل می‌شود، به‌گونه‌ای‌که نه‌تنها معضل آب را حل نمی‌کند، بلکه موجب بروز آسیب‌های زیست‌محیطی به‌ویژه برای انسان نیز می‌شود.

درآمدزایی ممنوع

فروش پساب به قصد درآمدزایی برای سازمان‌ها، نه‌تنها کمکی به بهبود وضعیت عرضه و تقاضای آب نمی‌کند، حتی ممکن است تبدیل به معضلی شود که به‌عنوان یک عامل تهدیدکننده برای سلامت جامعه شناخته شود؛ در نتیجه فروش پساب بدون نظارت، هیچ توجیه منطقی به‌منظور بهبود شرایط بحران آب ندارد. در بحث فروش پساب، باید این پرسش مطرح شود که آیا پساب‌های تصفیه‌شده، سلامت جانداران و انسان‌ها را به اشکال مختلف تهدید نمی‌کند؟ به‌اعتقاد من، نباید بازار غیررسمی ایجاد شود که در نهایت، منجر به مرگ خاموش جانداران و انسان‌ها شود. در گام نخست باید مشخص شود که پسابی که قرار است به چرخه مصرف بازگردد، در چه بخشی و کجا مورداستفاده قرار می‌گیرد؛ تا متناسب مصرف، پساب تصفیه شود. این امر کمک زیادی به صرفه‌جویی در هزینه‌ها می‌کند. گام دوم، مشخص کردن ضوابط، چارچوب‌ها و بعد ایجاد یک روند نظارتی دقیق است.

چرخه را به‌پایان برسانیم

نباید به‌عنوان یک منبع درآمدی به فروش پساب نگاه کرد؛ همچنین باید به این نکته هم توجه کنیم که درآمد حاصل از فروش پساب در ‌کجا مصرف می‌شود. متاسفانه، برخی شرکت‌های آب و فاضلاب در کشور که اغلب زیانده نیز هستند، در برخی موارد، می‌خواهند با فروش پساب به حل معضلات کمبود بودجه سازمانی بپردازد. درآمد حاصل از فروش پساب در کشورهایی که تجارب موفقی دارند، به این چرخه کمک می‌کند؛ نه اینکه منجر به رفع کمبود نقدینگی سازمان‌های مربوطه از جمله شرکت‌های آب و فاضلاب شود. به‌عبارت دیگر، باید درآمد حاصل از فروش پساب، صرف بهره‌برداری از پساب سالم شود، در غیر این صورت منجر به ناپایداری شرایط عرضه و تقاضا می‌شود.

به‌لحاظ فناوری، معضلی در فرآیند تصفیه احساس نمی‌شود، چراکه در سطح قابل‌قبولی در کشور وجود دارد. به‌اعتقاد من، در صورت عملیاتی کردن ۲ گام گفته‌شده، می‌توانیم فناوری‌های لازم را برای تصفیه بهتر به‌کار بگیریم. مهم این است چرخه پساب را با کیفیت بالا به انتها برسانیم نه آنکه بدون نظارت، زمینه بروز معضلات دیگری را فراهم کنیم. گفتنی است، می‌توان از فناوری‌های روز دنیا هم استفاده کرد. خوشبختانه فناوری‌های موردنیازاین بخش در لیست تحریم‌ها نیست و می‌توان از طریق نهادهای بین‌المللی برای واردات آن اقدام کرد.

نظارت را نباید به بخش خصوصی واگذار کرد

بخش خصوصی می‌تواند نقش جدی داشته باشد، مشروط بر اینکه یک روابط و نظام مشخصی در این چرخه ایجاد کنیم، نه اینکه بخش خصوصی هم پساب را بخرد و هم نظارت کند و باید نظارت مستقل از این بخش وجود داشته باشد، بنابراین به‌شرط وجود یک نظام و شاخص می‌توان چارچوب‌ها را پایش کرد و متوجه انحرافات شد.

لزوم بازچرخانی پساب‌های صنعتی

مجید عباسپور، عضو هیات‌امنای پژوهشکده فناوری‌های آب و محیط‌زیست دانشگاه شریف: بازجرخانی آب، جزو آن دسته از اقداماتی است که در اغلب کشورها به‌ویژه توسعه‌یافته‌ها، توجه زیادی به آن شده و جزو پروژه‌های موفق آنها بوده است. در بحث فروش پساب ابتدا باید به این موضوع پرداخت که فروش پساب با چه منشائی یا بازچرخانی کدام پساب می‌تواند منجر به بروز چالش‌های زیست‌محیطی شود یا معضلات مالی صنعت آب و فاضلاب را حل کند؟ گفتنی است، هرکدام از پساب‌های صنعتی، خانگی و کشاورزی برای فرآیند تصفیه، دارای سازکار مشخصی هستند. به‌طورکلی ۲ موضوع در بحث بازچرخانی پساب وجود دارد؛ یک مولفه مربوط به فناوری‌ها و ابزارهایی است که باید برای بازچرخانی پساب مورداستفاده قرار بگیرند؛ بحث دیگر مربوط به مدیریت و فرآیندهای مدیریتی است که هر پساب، سازکار متفاوتی دارد. برای مثال، اگر در صنعت کشاورزی از فناوری‌های نوین آبیاری استفاده می‌کنیم؛ نظیر آبیاری قطره‌ای، موضوع بازچرخانی در حوزه کشاورزی تقریبا منتفی می‌شود. به‌عبارت دیگر، اگر زمین‌های کشاورزی در کشور به‌صورت قطره‌ای و با فناوری‌های نوین آبیاری شوند، پساب بسیار کمتری باقی می‌ماند. در کشت‌های گلخانه‌ای هم می‌توان با فناوری‌های نوین و هوشمند از تولید پساب جلوگیری کرد. بنابراین نیاز آبی در حدی است که به مصرف گیاه و زمین می‌رسد و پسابی ایجاد نمی‌شود. اما در پساب‌های صنعتی و کارخانه‌ای، باید سیاست‌هایی به‌کار گرفته شود که آب استفاده‌شده در استانداردترین حالت ممکن، بازچرخانی شود. متاسفانه در کشورمان به‌ویژه در کارخانجات صنایع فولاد و آلومینیوم که جزو صنایع آب‌بر هم هستند، آبی که مصرف می‌شود، معمولا به مرحله بازچرخانی نمی‌رسد و بازگردانده هم نمی‌شود. بنابراین در چنین موردی اگر سیاست‌هایی به‌کار گرفته شود که در نهایت منجر به تدوین الزاماتی برای بازچرخانی آب شود، باتوجه به کمبود منابع آب در کشور تا حدی در مسیر حل چالش‌های مالی صنعت آب قرار گرفته‌ایم.

فناوری، مهم در بازچرخانی آب

بخشی از موفقیت در بازچرخانی آب و استفاده از پساب هم به کاربرد ابزارهای فناورانه‌ای برمی‌گردد که باید در جریان بازچرخانی آب حتما به‌کار گرفته شود. برای اینکه این الزام ایجاد شود، نیازمند تدوین مقررات زیست‌محیطی هستیم، همچنین با سیاست‌هایی نظیر قیمت‌های پلکانی، می‌توان استفاده مجدد از آب مصرف‌شده را برای صنایع تبدیل به امری سودبخش کرد. حتی می‌تواند ارزش‌افزوده برای صاحبان صنایع به‌همراه و سود بیشتری برای آنها به‌دنبال داشته باشد.

در بسیاری از نقاط کشور، آب‌های زیرزمینی لب‌شور است که این آب‌ها را می‌توان برای مصرف صنعت و فرآیندهای صنعتی در نظر گرفت، در واقع می‌توان با فناوری‌های نوین، آب لب‌شور را برای صنعت به‌کار گرفت؛ بنابراین اینکه چه سیاستی در مدیریت آب به‌کار می‌گیریم، در بحث فروش پساب مهم است. در بحث پساب‌های خانگی، چاه‌های جذبی پساب‌ها را دریافت می‌کنند که منتهی به آب‌های زیرزمینی می‌شوند یا مورداستفاده مصارف شهرداری قرار می‌گیرند. متاسفانه این دست از پساب‌ها در چرخه استفاده مجدد قرار نمی‌گیرند و اصلا تصفیه نمی‌شوند. بخشی هم تنها بعد از انتقال به مراکز تصفیه با یک تصفیه حداقلی به چرخه مصرف بازمی‌گردد. بنابراین سیاستی که تاکنون در کلانشهر بزرگی نظیر تهران به‌کار گرفته شده، اشتباه بوده است. باید در برخی نقاط تهران، سیستم‌های جمع‌آوری پساب وجود داشته باشد که در همین نقاط فرآیند تصفیه، آن هم با استانداردهای روز و با تکنولوژی‌های پیشرفته انجام شود. گفتنی است، بعد از این مرحله برای نیاز موجود در بخش‌های مختلف، می‌توان پساب تصفیه‌شده را انتقال داد.ناگفته نماند که تزریق آب به داخل زمین و چاه‌های جذبی، منجر به پیشگیری از وقوع پدیده فرونشست می‌شود. به‌عبارت‌روشن‌تر، می‌توانیم با آب تزریق‌شده، لایه‌های زمین را که خالی شده‌اند، پر کنیم. در بحث تصفیه پساب‌های صنعتی نظیر صنعت فولاد و آلومینیوم یا باید این پساب‌ها را در چاه‌هایی دفن کنند یا نباید اجازه دهند که این آب از فرآیند صنعتی خارج شود. در واقع باید سیستمی در همین نقاط نصب شود که آب را تصفیه کند و دوباره به چرخه مصرف همان کارخانه برساند، بنابراین با روش دوم مقدار زیادی از آب ذخیره و صرفه‌جویی می‌شود و روش آب مصرفی به‌میزان قابل‌توجهی کاهش پیدا می‌کند.

هنوز فناوری‌ها در مرحله پایلوت هستند

باتوجه به سهم زیاد کشاورزی از مصرف آب در کشور که بیشتر از ۸۰ درصد است، باید این بحث مطرح شود که مدیریت آب در بحث کشاورزی می‌تواند به‌شدت سازنده و کارآمد باشد. در واقع با کاهش میزان مصرف آب در کشاورزی می‌توانیم تصمیمات دیگری را در بحث پساب و فروش یا بازچرخانی آن بگیریم. در بعضی روش‌ها باید گفت فناوری‌ها و روش‌های گوناگونی برای این امر وجود دارد، خوشبختانه به فناوری‌های نوین دسترسی پیدا کرده‌ایم، اما هنوز در مرحله پایلوت هستند و انبوه‌سازی نشده‌اند که باتوجه به شرایط موجود، پیش‌بینی می‌شود که انبوه‌سازی آن چندان طول نمی‌کشد، همچنین فناوری‌های پیشرفته‌تری هم، در دانشگاه‌ها تحت مطالعه و پژوهش هستند.

سخن پایانی

یکی از روش‌های استفاده بهینه از آب، استفاده مجدد از پساب خانگی برای مصارف کشاورزی است. امروزه باتوجه به گسترش فعالیت‌های کشاورزی و وقوع خشکسالی‌های پیاپی، استفاده از پساب‌های شهری برای مصارف کشاورزی، راه‌حلی مناسب و اقتصادی است. کشور ایران با متوسط بارندگی سالانه حدود ۲۶۰ میلیمتر که یک‌سوم میزان جهانی است، در منطقه کم‌باران نیمکره شمالی قرار گرفته است. از مجموع بارندگی نیز، بخش اعظم آن تبخیر یا به دریاچه‌های آب شور و دریاها منتهی می‌شود و غیرقابل‌استفاده می‌شوند. افزایش جمعیت بسیار زیاد و توسعه صنعتی، طی سال‌های گذشته، علاوه بر اینکه مشکلات موجود در زمینه تامین آب را به مراحل بحرانی رسانده، باعث شده است که پساب‌های خانگی، صنعتی و کشاورزی، آب‌های سطحی موجود را نیز آلوده و علاوه بر خسارت‌های زیست‌محیطی، منابع آبی موجود را نیز غیرقابل‌استفاده کند