با این وجود، فعالان صنایع تاکید دارند، حال که سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی برای ساخت این واحدها شده، اکنون باید با راهکارهایی همچون ارتقای بهره‌وری مصرف آب، بازچرخانی آب، استفاده از پساب‌ها برای صنایع و.... شرایط کنونی را مدیریت کرد. در واقع مدیریت منابع آبی کشور باید بازنگری جدی شود تا شاهد رفع چالش‌های کنونی حاکم بر این بخش باشیم.

معضلات سیاست‌گذاری اشتباه

آنوش رحام، دبیر سندیکای تولیدکنندگان لوله و پروفیل فولادی در گفت‌وگو با صمت و در ارزیابی فعالیت در حوزه صنایع معدنی بر چالش‌های آبی کشور گفت: سیاست‌گذاری اشتباه و تصمیمات غیرکارشناسی را باید مهم‌ترین علت بروز چالش‌های کنونی در مسیر تامین آب پایدار برای کشور و در مصارف مختلف عنوان کرد. این سیاست‌گذاری اشتباه در حوزه‌های گوناگون جریان دارد و زمینه بروز چالش‌های مختلف را فراهم می‌کند. به‌عنوان‌مثال در حال‌حاضر صنایع مادری که بیشترین یارانه و حمایت را از دولت دریافت می‌کنند، آن‌طور که باید و از آنها انتظار می‌رود نسبت به موضوعات آبی مسئول نبوده‌اند.

عموما فعالیت این صنایع به‌منزله وارد آوردن خسارت به اقلیم چند استان است. این واحدها اغلب با دریافت یارانه از سودهای چند هزار میلیاردی بهره‌مند می‌شوند، اما نسبت به مسائل آبی بی‌تفاوت هستند. این درحالی است که از واحدهای یادشده انتظار می‌رود بخشی از سود خود را به بهره‌وری هرچه بیشتر در استفاده از منابع آبی و همچنین شیرین کردن آب دریا و حتی بهره‌مندی هرچه بیشتر از انرژی‌های تجدیدپذیر و پاک اختصاص دهند.

بدون تردید اگر این واحدها ملزم بودند در راستا اجرای تعهدات خود در مسیر ایفای مسئولیت‌های اجتماعی نسبت به محیط‌زیست مسئول باشند، بخشی از چالش‌های آبی کشور برطرف می‌شد. البته این بحران فقط به منابع آب اختصاص ندارد و شاهد محدودیت‌های قابل‌توجهی در سایر عرصه‌های انرژی هم هستیم. در چنین موقعیتی از سیاست‌گذاران انتظار می‌رود به‌جای صدور بخشنامه‌های خلق‌الساعه، فشار مضاعف روی صنایع تکمیلی و حمایت از تولید فولاد خام، به مدیریت درست شرایط و صنایع بپردازند.

این فعال صنعت فولاد درباره احداث صنایع فولادی در مناطق مرکزی و خشک کشور و تاثیر آن بر بحران‌های آبی، گفت: جانمایی اشتباه در احداث صنایع کشور آشکار است. با این وجود باید تاکید کرد بخشی از این جانمایی اشتباه به شرایط ویژه سال‌های احداث صنایع در کشور بازمی‌گردد. در طول دهه ۶۰ کشور درگیر جنگ با عراق بود. در آن فضا، طرح‌های احداث صنایع از نوار جنوبی کشور و همچنین شهرهای حاشیه خلیج‌فارس به استان‌های مرکزی منتقل شدند. این اقدام پس از پایان جنگ ۸ ساله میان ایران و عراق نیز ادامه داشت، اما باید اقرار کرد خطرات ناشی از آسیب‌پذیری نوار جنوبی کشور، در این زمینه اثرگذار بوده است.

چگونگی رفع مشکلات آبی

رحام در ادامه گفت: بخش قابل‌توجهی از چالش‌های کنونی در حوزه آب را باید به سیاست‌گذاری‌های اشتباه نسبت داد اما کشف مقصر، راه‌حلی برای عبور از این شرایط را فراهم نمی‌کند؛ بنابراین انتظار می‌رود با شناسایی راهکارهای مناسب در هر بخش برای رفع این دست معضلات گام برداشت.

وی با اشاره به‌شدت گرفتن بحران و کمبود در سایر حوزه‌ها همچون انرژی افزود: طی ماه‌های گذشته شاهد کمبود قابل‌توجه برق و گاز نیز بوده‌ایم. در حالت کلی می‌توان این‌طور ادعا کرد که ارسال سیگنال فراوانی از سوی دولت به مردم یا بخش‌های مختلف اقتصادی کشور در روند تامین منابع از آب تا انرژی و مواد معدنی، یکی از دلایل بروز چنین مشکلاتی در موقعیت کنونی است. در چنین موقعیتی مدیرت منابع آب در اولویت سیاست‌گذاران نبوده و تنها با نگاهی سودمحور به ذخایر طبیعی نگریسته‌ایم. بر همین اساس نیز شاهد هستیم که سرانه مصرف آب در ایران در مقایسه با کشورهایی که ازلحاظ منابع آب از ما شرایط بهتری دارند، بیشتر است. این کمبود در سایر حوزه‌های انرژی نیز به چشم می‌خورد.

تصمیمات پوپولیستی مانع توجه به چالش‌های جدی در این میان، تصمیمات پوپولیستی در سطح کلان بر شدت گرفتن بحران کمبود منابع، اثرگذار بوده است. با وجودی که از دوران فعالیت دولت‌های نهم و دهم، سرانه مصرف آب کشور به‌شدت بالا رفت اما هیچ سیاست و راهکاری برای رفع این موضوع اندیشیده نشد. علاوه بر این چالش‌های حاکم بر بخش تولید نیز بر شدت این چالش‌ها افزود. به‌عنوان‌مثال به‌جای آنکه دولت روی تولید محصولات نهایی با ارزش‌افزوده بالاتر تمرکز کند، تولید مواد خام را توسعه داد. یا به‌جای آنکه تولید محصولاتی که سرانه مصرف آب کشور را کاهش می‌دهند، در دستور کار قرار دهد، تمام توان خود را روی خام‌فروشی و صادرات منابع کشور با هدف سودآوری کوتاه‌مدت متمرکز کرد.

رحام گفت: در همین حال برای تقویت این سیاست در دوره‌هایی واردات کالاهایی همچون کولر گازی یا ماشین ظرفشویی ممنوع شد. این درحالی است که محصولات یادشده تاثیر بسزایی بر روند کاهش مصرف آب دارند. با این وجود به بهانه لوکس بودن و خروج ارز از کشور، مانع واردات آنها شدند. در همین حال، تلاش مناسبی نیز برای داخلی‌سازی این محصولات شکل نگرفت. مثال‌های یادشده بیانگر عمق فاجعه تصمیم‌گیری در سطح کلان و سیاست‌گذاری هستند. در واقع باید اقرار کرد متولیان امر در وزارت صنعت، معدن و تجارت و تجارت هیچ اطلاعات دقیقی در اختیار ندارند و با همین دانش محدود تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری می‌کنند. بدون تردید در این فضا و با وجود مدیران کم‌دانش و غیرمتخصص سیر تبدیل ایران به بیابان شدت می‌گیرد.

این فعال صنعت فولاد گفت: در دنیای کنونی راهکارهای اساسی برای تامین آب اندیشیده شده است. تامین آب حتی در کشورهایی به مراتب خشک‌تر از ایران نیز در رده بحران نیست، چراکه با راهکارهای گوناگون تلاش کرده‌اند بر این کمبود فائق آیند. در همین حال مدیریت چرخه آب و سرمایه‌گذاری در این بخش اهمیت یافته است. ایران نوار مرزی طولانی در حاشیه دریای عمان و خلیج‌فارس دارد، با این وجود، تلاش و سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی برای احداث آب‌شیرین‌کن در این منطقه انجام‌نشده است.

این درحالی است که سایر کشورهای آن‌سوی این مرزهای آبی روی حوزه آب سرمایه‌گذاری کرده‌اند. اما ایران به‌جای توجه به چنین فعالیت‌های بنیادی هزینه بسیاری را به طرح‌های انتقال آب خلیج‌فارس اختصاص داده که انتقادات بسیاری هم به آن وارد است و انتظار می‌رود طی سال‌های آینده شاهد پیامدهای آن باشیم.

وی در پایان افزود: تامین آب تاثیر بسزایی در حفظ موقعیت‌های شغلی دارد، در همین حال به موضوعی امنیتی بدل شده است. علاوه بر این، آثار غیرقابل‌انکاری در حوزه اجتماعی دارد؛ بنابراین انتظار می‌رود راهکارهایی اساسی و کارشناسی برای رفع معضل آب و مدیریت این منابع در کشور اندیشیده شود.

توسعه اشتباه

نادر سلیمانی، عضو هیات‌مدیره انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران در گفت‌وگو با صمت و درباره مصرف آب واحدهای فولادی در شرایطی که کشور با بحران کم‌آبی روبه‌رو است، گفت: هر بار موضوعاتی همچون کمبود آب، برق و گاز به میان می‌آید، نخستین اتهامات به صنایع به‌ویژه فولادسازان مطرح می‌شود. با این وجود باید تاکید کرد مصرف آب در صنعت فولاد به مراتب پایین‌تر از سایر صنایع برآورد می‌شود. حتی باید اذعان کرد کشاورزی سنتی ایران بیشترین سهم از مصرف آب کشور را در اختیار دارد. سهمی که از سوی مسئولان بارها بیش از ۹۰ درصد کل مصرف کشور برآورد شده است. در چنین شرایطی، ارائه آمار و اطلاعات غلط زمینه سیاست‌گذاری‌های اشتباه را فراهم می‌کند

وی در ادامه افزود: با این وجود، همچنان می‌توان از صنایع فولادی انتظار داشت با بهره‌مندی از فناوری‌های روز دنیا مصرف آب خود را کاهش دهند. هرچند باید اقرار کرد بسیاری از فولادسازان در طول سال‌های گذشته در این مسیر گام برداشته‌اند. اما با توجه به چالش‌های ناشی از خشکسالی و شدت گرفتن هر روزه آن، این صنایع خود را موظف می‌دانند در راستای کاهش هرچه بیشتر مصرف آب با روش‌های گوناگون گام بردارند. سلیمانی در ادامه تاکید کرد: صنایع بزرگ فولادی کشور مانند فولاد مبارکه و ذوب آهن اصفهان در طول سال‌های اخیر بیشترین انرژی خود را روی کاهش مصرف آب متمرکز کرده‌ و توانسته‌اند مصرف خود را حتی به نصف هم کاهش دهند.

وی در ادامه در پاسخ به سوالی مبنی بر ارزیابی احداث واحدهای فولادی در مناطق گرمسیری کشور، گفت: درست یا غلط این واحدها احداث‌شده‌اند. سرمایه قابل‌توجهی برای احداث آنها شده، اشتغالزایی گسترده‌ای را به همراه داشته و نقشی پررنگ در مسیر توسعه اقتصادی آن مناطق را به‌دنبال دارد، بنابراین نمی‌توان به بهانه بحران کم‌آبی زمینه توقف تولید در این واحدها را فراهم کرد. به‌گفته عضو هیات‌مدیره انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران، آنچه اهمیت دارد این است که در این سال‌ها در مناطق خشک کشور همچون کرمان و یزد به اشتباه زنجیره تولید فولاد توسعه‌یافته است. چنانچه از گذشته در این مناطق استخراج و فرآوری سنگ‌آهن یعنی تولید کنسانتره و گندله موردتوجه بود اما احداث واحدهایی برای فولادسازی در این مناطق اشتباه بوده است.

سلیمانی افزود: احداث واحدهای فولادسازی در این مناطق، مصرف آب صنایع را به‌شدت افزایش داده تا جایی‌که واحدهای یادشده برای تامین نیاز خود به آب ناچار شده‌اند آب خلیج‌فارس را به این منطقه منتقل کنند. حال آنچه اهمیت دارد این است که در توسعه‌های آینده صنایع موقعیت و شرایط جغرافیایی صنایع موردتوجه قرار گیرد و بدین‌ترتیب باید از احداث واحدهای فولادی در مناطق خشک کشور به‌شدت اجتناب کرد.

سخن پایانی

معدن و صنایع معدنی در مسیر توسعه اقتصادی کشور از اهمیت ویژه‌ای برخوردار هستند. فعالیت در بخش معدن و صنایع معدنی به الزاماتی نیاز دارد که از جمله مهم‌ترین آنها باید به تامین آب اشاره کرد. با این وجود، ایران کشوری خشک است و کم‌آبی هر سال قوی‌تر از گذشته ما را تهدید می‌کند و نمی‌توان به آسانی از کنار این چالش یا کمبود گذشت. در واقع انتظار می‌رود هر توسعه‌ای در بخش معدن و صنایع وابسته به آن، همگام با تدوین الگوهای مناسب برای مصرف آب و مدیریت پساب‌ها باشد و فرآیند بازیافت آب در واحدهای معدنی بیش از پیش موردتوجه قرار گیرد؛ یعنی بازنگری جدی در روند توسعه صنعتی و اقتصادی کشور ضروری است.