بنا بر آمارهای منتشرشده انجمن ناشران امریکا، ناشران الکترونیک تنها ۱۲ درصد بازار صنعت نشر را در اختیار دارند و ناشران مکتوب توسعه‌دهنده اصلی این صنعت خواهند بود. صمت در این گزارش به تاثیرات مهم فناوری در صنعت نشر پرداخته است.

ثروتی به‌ نام کتاب

بسیاری معتقدند لذت کتابخوانی تنها زمانی برای دوستدارانش معنا می‌شود که واژه‌ها و جملاتی چاپی روی کاغذ حک شده باشد و خوانندگان هنگام مطالعه ورق بزنند و گاهی هم برای درک بهتر محتوا، زیر جملات خط بکشند. همچنین داشتن کتابخانه‌ای غنی به‌نوعی ثروت این افراد به‌حساب می‌آید، به‌گونه‌ای که شاید حاضر نباشند آن را با هر ثروت مادی دیگری تعویض کنند. عموم کتابخوان‌ها در دنیای درون‌گرایانه خود، کتاب‌های جلد فیزیکی و کاغذی برای‌شان معنای دیگری دارد و پذیرفتنی‌تر است، اما شاید بد نباشد که کمی درباره اهمیت کتاب‌های الکترونیک و صوتی که در پلتفرم‌های اینترنتی منتشر می‌شود، مطالبی را ذکر کنیم؛ کتاب‌هایی که با سرعت بسیار بالا در دسترس قرار می‌گیرند و می‌توانند در کنار کتاب‌های کاغذی کمک شایانی به صنعت نشر کنند. E-book و کتاب‌های صوتی به‌خوبی توانسته‌اند با امکانات فناورانه جدید جای خود را در صنعت نشر پیدا کنند و روزبه‌روز بر مخاطبان‌شان افزوده شود.

گفتنی است، در بدو ورود این فناوری به صنعت نشر بیشتر ناشران مکتوب معتقد بودند ناشران الکترونیک هیچ‌گاه نمی‌توانند جای آنان را در فضای کلی صنعت نشر بگیرند. نگاه غالب به فعالان این عرصه آمیخته با یک نگرش قهری و تا حدی برخاسته از ناآشنایی کافی از امکاناتی بود که فناوری به فضای نشر مکتوب می‌دهد، اما 2 سال همه‌گیری کرونا فرصتی پدید آورد تا مزایای نشر الکترونیک در صنعت نشر مشهود شود.

آینده صنعت نشر با نشر الکترونیک گره خورده است

مرتضی زینعلی، کارشناس در زمینه صنعت نشر که سال‌ها مدیریت یک نشر مکتوب را هم برعهده دارد، بااشاره به آینده‌پژوهی در این صنعت و نقش فناوری در این عرصه گفت: تعامل نشر دیجیتال با نشر مکتوب یک اتفاق قطعی است. تشریح آینده‌پژوهی نشر، نیازمند بررسی 2 پارادایم مهم است. نخست باید پیش‌بینی کنیم که صنعت نشر در آینده دستخوش چه تحولاتی خواهد شد؟ در این پارادایم افراد باتوجه به تخصص و دانشی که دارند، پیش‌بینی‌هایی را مطرح می‌کنند، اما پارادایم دوم به آینده‌نگاری اختصاص دارد. یعنی براساس داده‌ها و اطلاعات موجود به احتمالات رخ‌داده در آینده می‌پردازند و براساس سناریوهای مطرح‌شده برنامه‌ریزی می‌کنند و دست‌اندرکاران و عوامل صنعت نشر را برای تحولات آتی آماده می‌کنند.

این ناشر گفت: گاهی ممکن است پیش‌بینی‌ها براساس مستندات علمی بیان نشده باشند، بنابراین اتکایی هم نمی‌توان داشت. اینکه آینده صنعت نشر با نشر الکترونیک گره خورده است، امری واضح است، اما اینکه آیا نشر الکترونیکی بر نشر مکتوب غلبه خواهد کرد یا خیر و اینکه چه زمانی این اتفاق رخ خواهد داد، هنوز کارشناسان و دانشمندان در سراسر دنیا پاسخ مطمئن و روشنی برای آن ندارند و به نتیجه نرسیده‌اند،گرچه به‌استناد مرکز آمار جهانی در دوران همه‌گیری کرونا شاهد رشد کتاب‌های الکترونیک بوده‌ایم.

دوباره کاغذها تعیین‌کننده هستند

کتاب‌های الکترونیک در بدو ورود به دنیای نشر رشد خوبی داشتند، اما پس از گذشت مدت زمانی دوباره رو به افول رفتند، بنابراین نمی‌توان گفت که ناشران الکترونیک بازیگران اصلی صنعت نشر در آینده خواهند بود؛ چرا که در پایان این 2 سال که جهان درگیر همه‌گیری کووید ۱۹ بود، باز شاهد جان گرفتن رشد کتاب‌های کاغذی شدیم و ناشران کتاب‌های کاغذی و مکتوب همچنان گوی سبقت را از ناشران الکترونیک ربودند.

وی افزود: به‌استناد آمارهای انجمن ناشران امریکا، کتاب‌های کاغذی هنوز بر نشر غلبه دارند، براساس آمار انجمن ناشران امریکا تنها ۱۱ تا ۱۲ درصد صنعت نشر جهان به فعالیت نشر الکترونیک و استارت‌آپ‌های این حوزه اختصاص دارد و همچنان نشر مکتوب سهم بزرگی از نشر کتاب را در اختیار دارد. در کل نمی‌توان با اطمینان صرف درباره آینده صنعت نشر جهان صحبت کرد و این نبود اطمینان بر همه کشورها حاکم است.

زینعلی تاکید کرد: ناشران مکتوب همچنان با استفاده از فناوری‌های نوین و کاغذهای تولیدشده با روش‌های جدید، در تلاش هستند که جایگاه خود را حفظ کنند، بنابراین همواره در صنعت نشر میان ناشران الکترونیک و مکتوب جدال بر سر به‌دست گرفتن بازار وجود داشته است، اما هنوز ناشران الکترونیک نتوانسته‌اند که نقش جدی در این رقابت ایفا کنند، اما ناشران مکتوب هم باید بدانند که تحولات جدی و حضور فناوری در نشر یکی از مولفه‌هایی است که نمی‌توان آن را انکار کرد.

سیاست‌گذاری در نشر الکترونیک نداریم

وی بااشاره به نبود سیاست‌های لازم برای توسعه نشر با استفاده از نشر الکترونیک در کشورمان گفت: ضعفی که در کشور ما وجود دارد، به نبود سیاست جدی در این عرصه برمی‌گردد. هنوز سیاست‌گذاران ما به‌صورت جدی وارد این عرصه نشده‌اند، به‌همین دلیل آمار دقیقی هم از میزان فروش کتاب‌های الکترونیک در کشور نداریم و همواره براساس حدس‌ها و گمانه‌زنی‌ها این آمار منتشر شده است،بنابراین نمی‌توانیم به‌طور دقیق از سهم نشر الکترونیک و دانش‌بنیان‌ها در صنعت نشر کشور اطلاعاتی ارائه کنیم. براساس آمارهای جهانی، چین نخستین رتبه را در فروش کتاب‌های الکترونیک دارد و در صدر ایستاده است. امریکا دومین کشوری است که میزان استفاده از کتاب‌های الکترونیک در آن بالا است و فضای بازتری برای ناشران الکترونیک فراهم کرده است.

زینعلی خاطرنشان کرد: به‌همین دلیل بهتر است ناشران مکتوب، فناوری و دانش‌بنیان‌های حوزه نشر را جدی بگیرند، چرا که در عمل فعالیت آنان می‌تواند به سود نشر مکتوب و تقویت آنها بینجامد. از آنجایی که فناوری یک مولفه پویاست و روزبه‌روز در حال تغییر است، می‌تواند نیازهای زیادی از ناشران را مرتفع کند و به توسعه نشر بپردازد.

وی گفت: باتوجه به آنچه پیش‌تر هم اشاره شد، فناوری‌ها و نشر الکترونیک بازوی تقویت‌کننده مهمی برای نشر مکتوب به‌حساب می‌آیند و در بسیاری از موارد می‌توانند به سود صنعت نشر باشند. به‌گفته زینعلی، شاید یکی از عوامل تشدیدکننده بازار کپی‌های غیرمجاز، منتشر نشدن برخی کتاب‌هایی باشد که موردنیاز بازار است. این نبود نشر مجدد که بیشتر در زمینه نشر دانشگاهی اتفاق می‌افتد، باعث می‌شود که کپی‌های غیرمجاز رشد زیادتری داشته باشند، بنابراین انتشار مجدد در قالب E-book می‌تواند تاثیری جدی بر پیشگیری و جلوگیری از تخلف‌های صنعت نشر داشته باشد. به‌اعتقاد من در دل نوآوری‌ها و نشر الکترونیک فرصت‌های زیادی برای بهبود و توسعه نشر مکتوب وجود دارد و می‌تواند برای ناشران مکتوب یک بازوی کمک‌کننده باشد.

روایتی از یک تحول

سید احمد عبدالصالحی، رئیس یک شرکت دانش‌بنیان در زمینه نشر الکترونیک به صمت گفت: باتوجه به تحولات رسانه‌های دیجیتال در عرصه بین‌الملل، باید گفت که امروزه زیرساخت‌های فناوری اطلاعات بیش از هر زمان دیگری به کمک ناشران مکتوب آمده است و ناشران می‌توانند از این بستر به‌نحو احسن برای توسعه محتوای تولیدی خود استفاده کنند. به‌اعتقاد من تحولی که اتفاق افتاده است، این است که می‌توان از نشر الکترونیک در راستای توسعه نشر مکتوب بهره‌برداری بسیار زیادی کرد و با استفاده از رمزارزها، محتواها را با آرشیوها ارتباط داد یا برای مثال می‌توان از متاورس استفاده‌های فراوان در راستای توسعه محتوا کرد.

وی افزود: به‌عبارت دیگر، محتوا وارد رسانه‌هایی می‌شود که تاکنون نقش کمتری داشته‌اند و این به خواننده کمک شایانی می‌کند و می‌تواند در آینده فرآیندهای جدیدتری را ببیند. ما می‌توانیم از گزارش مکتوب و کتاب‌ها به‌عنوان نگارش اولیه استفاده کنیم و به‌سمت دنیای وسیع‌تری برویم. به‌عبارت دیگر، خوراک نخست تحولات، کتاب‌هایی هستند که از سوی ناشران مکتوب تولید می‌شوند اما نشر آن از طریق ابررسانه انجام می‌گیرد و تاثیر خودش را می‌گذارد. با این روند، نویسنده و مولف هم می‌توانند از دیدگاه‌های بهتری برای نگارش خود استفاده کنند. به‌اعتقاد من در این مقطع زمانی، مولفان ما باید با این نوع مدیاها که بر بستر فناوری و داده هستند، آشنا شوند و از فناوری اطلاعات به‌نحو احسن استفاده کنند. مجلات، کتاب‌ها و روزنامه‌ها از این مکانیسم استفاده زیادی را خواهند کرد.

انقلاب فکر با فناوری اطلاعات

عبدالصالحی بااشاره به اهمیت توسعه نشر الکترونیک در فرآیندهای آموزشی گفت: امروز تصمیم‌گیران در مسند آموزش و پرورش متوجه شده‌اند که باید زمینه فعالیت خود را گسترش دهند و از فناوری اطلاعات استفاده کنند. تا پیش از آن ما معتقد بودیم که استفاده از دیوایس‌هایی نظیر موبایل و تبلت برای دانش‌آموزان مجاز نیست، اما پاندمی کرونا باعث شد که این ابزارها به‌کمک فرآیندهای آموزشی بیایند و در این زمینه فعالیت خود را گسترش دهند و اگر ما از این موضوع غفلت کنیم، نمی‌توانیم از آن بهره‌مندی‌ها استفاده کنیم و یک مفهوم را به‌صورت ابررسانه در اختیار جامعه هدف قرار دهیم. امروز فناوری اطلاعات و نشر و محتوای مکتوب همگی در بستری به‌نام فناوری می‌توانند دست‌ به‌ دست هم دهند و رویکرد جدیدی از تولید محتوا را خلق کنند.

حواس‌مان باشد عقب نمانیم

وی گفت: باتوجه به موارد یادشده خوب است ناشران از مدیاهای نوین نهایت بهره را ببرند تا بتوانند در عرصه‌های مختلف مکتوبات خود را عرضه کنند. اتصال محتوا به مدیا، حلقه گمشده توسعه صنعت نشر است و اگر ما نتوانیم در این زمینه موفق عمل کنیم، در صنعت نشر عقب‌مانده خواهیم بود. ما می‌توانیم از این مدیا برای محتواهای جدیدتر بهره بگیریم. به‌عبارت دیگر، وقتی به یک نگارش، احساس شهودی بدهیم، به‌طور طبیعی انتقال مطالب با سرعت بیشتری اتفاق می‌افتد. این شهودی شدن محتوا می‌تواند کمک زیادی به مخاطبان برای درک بهتر از محتوا ارائه بدهد، از این‌رو نباید ما نسبت به آن بی‌توجه باشیم و خوب است با کسانی که در حوزه فناوری اطلاعات فعالیت می‌کنند، ارتباط بیشتری برقرار کنیم. تعامل دوسویه میان نشر مکتوب و دیجیتال یک امر انکارنشدنی است، چرا که اگر این تعامل برقرار نشود، در صنعت نشر راهی از پیش نمی‌بریم. اگر نشر دیجیتال هم خود را به منابع محتوای مکتوب متصل نکند، غفلت کرده است؛ بنابراین نشر مکتوب و دیجیتال، 2 بال پرواز صنعت نشر در آینده خواهند بود.

سخن پایانی

بنا بر موارد یادشده باید گفت: تاثیر و مهم بودن نشر الکترونیک در فضای فعال صنعت نشر امری انکارنشدنی است. مولفه‌ای نظیر فناوری اطلاعات به‌قدری نقش‌آفرین است که ناشران مکتوب راهی جز بهره‌گیری از آن برای توسعه فعالیت خویش ندارند. امروزه تعامل این 2 حوزه می‌تواند صنعت نشری، پویاتر و وسیع‌تر در کشور بسازد؛ بنابراین نه نشر مکتوب به‌تنهایی بازیگر اصلی این میدان است و نه نشر الکترونیک.