مصرف‌کنندگان خانگی یارانه پنهان می‌گیرند
شرکت ملی گاز ایران درحالی برای رویارویی با فصول سرد سال آماده می‌شود که براساس پیش‌بینی‌ها، ناترازی تولید و مصرف گاز که چندی است وزارت نفت را با چالش‌های جدی در تامین سوخت زمستانی به‌ویژه در بخش‌های صنعتی و نیروگاه‌ها مواجه کرده، امسال نیز با شکاف بیشتری روبه‌رو خواهد شد.
براساس آمار در فصل سرد سال، مصرف خانگی از روزانه ۲۵۰ میلیون مترمکعب به ۶۵۰ میلیون مترمکعب افزایش پیدا می کند و این موضوع باعث می شود، بیش از ۲۰۰ میلیون مترمکعب در روز ناترازی داشته باشیم. درحال حاضر ایران سومین کشور تولیدکننده گاز در جهان و دومین کشور از حیث ذخایر است. مصرف گاز در ایران به اندازه ۲ برابر اتحادیه اروپا است. این آمار حکایت از بروز مشکلاتی دارد که برای رفع آنها راهی جز بهینه سازی مصرف انرژی و اصلاح مدیریت نداریم. صمت در گفت وگو با کارشناسان به آمار تولید و مصرف گاز پرداخته و مشکلات ناترازی گاز در ایران را بررسی کرده است.
مدیریت مصرف گاز با تعرفه گذاری پلکانی
طبق داده های مربوط به مصرف گاز، از مجموع تولید ۸۷۰ میلیون مترمکعبی گاز در فصول سرد سال، بیش از ۸۰ درصد از کل تولید گاز کشور در بخش خانگی و تجاری مورداستفاده قرار می گیرد. نکته بسیار مهم در این زمینه، مصرف بسیار بالای مشترکان خارج از الگوی بهینه مصرف است که باوجود اینکه تنها ۱۱ درصد مشترکان، پرمصرف به شمار می آیند، اما این مشترکان علاوه بر اخذ حداکثری یارانه ها، حدود ۴ تا ۵ برابر مشترکان عادی نیز مصرف دارند که همین موضوع سبب شده است بخش بزرگی از ناترازی گاز بر دوش همین عده کم، اما پرمصرف جامعه باشد. بنابراین، بهترین سیاست در مقابله با این افراد استفاده از مکانیسم و اصلاحات قیمتی بدون فشار به ۸۹ درصد مردم است. سیاست تعرفه گذاری پلکانی موثر مشترکان پرمصرف به طوردقیق همان مدلی است که موجب خواهد شد که این افراد به سمت اصلاح رویه بروند. فاز اول این مدل تعرفه گذاری موثر و پلکانی، در آذر ۱۴۰۰ بعد از روی کار آمدن دولت سیزدهم اجرایی شد که نتیجه آن تنها با اجرا در ۴ ماه پایانی سال، به کاهش روزانه ۲۵ میلیون مترمکعبی میزان مصرف مشترکان پرمصرف به نسبت مدت مشابه در سال ۱۳۹۹ ، منجر شد. این در حالی است که تامین مالی سالانه موردنیاز برای افزایش این میزان گاز در سال، برابر با ۳ میلیارد دلار خواهد بود. بنابراین، سیاست مدیریت مصرف از طریق اعمال تعرفه گذاری پلکانی موثر پرمصرف ها، در کنار سرمایه گذاری در تولید بهینه گاز، موجب خواهد شد که نه تنها از ناترازی گاز عبور کنیم، بلکه به یکی از صادرکنندگان گاز در منطقه نیز تبدیل شویم و درآمد ارزی بالایی نیز از این محل به دست بیاوریم. صمت در این گزارش بهینه سازی مصرف گاز را در آستانه فصل سرد بررسی کرده است.
سهم بخش خانگی و تجاری
فریدون اسعدی، کارشناس انرژی: براساس کل سهم بخش خانگی و تجاری در مصرف نهایی کشور از گاز ۴۰ درصد است، یعنی بیشترین میزان مصرف گاز در همین بخش هاست. همچنین طبق آمار، سهم نیروگاه ها در دریافت یارانه پنهان گاز طبیعی ۴۳ درصد، خانگی ۳۰ درصد وصنعت ۲۱ درصد است. از ۱۸۶ میلیارد متر مکعب گازی که در سال ۹۷ در کشور مصرف شده است سهم نیروگاه ها ۳۶ درصد، صنعت ۳۰ و بخش خانگی ۲۷ درصد و تجاری ۲ درصد از گاز طبیعی کشور را استفاده کرده اند. این مسئله یکی از نکالت کلیدی است که باید در حوزه گاز خانگی به آن توجه کنیم. براساس سیاست های اعمالی برای محاسبه نرخ گاز، ۴ الی ۵ اقلیم و حدود ۱۲ پله مصرف وجود دارد . بر مبنای داده های سال ۹۷ در حدود ۵۱ درصد از مصرف گاز کشور در گروه کم مصرف است، ۳۶ درصد در گروه مصرف متوسط است و ۱۳ درصد هم در گروه پر مصرف قرار می گیرد. اگر بخواهیم سیاستی را برای جلوگیری از هدر رفت گاز اتخاذ کنیم باید روی همین ۱۳ درصد پر مصرف ها متمرکز شویم. با توجه به اینکه در اجرای تعرفه گذاری پلکانی گاز خانگی نمی توانیم روی ۵۱ درصد گروه کم مصرف سیاست قیمتی اتخاذ کنیم، عملا باید روی ۴۹ درصد مصرف کننده های دیگر که مصرف کمتری نسبت به سایرین دارند، یک سری سیاست های قیمتی بر اساس تعرفه گذاری پلکانی گاز خانگی اتخاذ کنیم.
اتخاذ و یا پیشنهاد اجرای تعرفه گذاری پلکانی گاز خانگی برای نتیجه گرفتن در این شرایط، آن هم برای کل خانوارها می تواند منجر به نارضایتی در کشور شود. بنابراین بهترین راه حل برای برون رفت از وضعیت کنونی حداقل برای زمستان امسال اجرای تعرفه گذاری پلکانی گاز خانگی است. در فصول سرد سال حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد گاز کشور در بخش خانگی مصرف می شود. در این شرایط یا باید روی ۱۳ درصد گروه پر مصرف و یا اینکه روی ۳۶ درصد مصرف متوسط و ۱۳ درصد پر مصرف متمرکز کنیم. در همین دو گروه مصرف عملا سیاست قیمتی برای کاهش مصرف اتخاذ کنیم. متوسط نرخ گاز خانگی هر متر مکعب ۱۰۰ تومان است و این نرخ عددی نیست که مصرف کننده را وادار به صرفه جویی در مصرف گاز کند. با این عدد ۱۰۰ تومان دیگر هیچی چیزی نمی توان خرید. متوسط فروش گاز ۵۰۰ تومان و متوسط صادرات برای هر متر مکعب ۱۰ هزار تومان است. به این ترتیب می توان گفت ما ثروت کشورمان را با این نرخ کم به فروش می رسانیم. با اعمال این سیاست های ناکارآمد هزینه آن را پرداخت می کنیم. اخیرا هم شنیده ایم یک مصوبه ای از سوی وزارت نفت برای دولت و شورای اقتصاد آمده و تصمیم بر این است که بخاری های گرید B و c را جایگزین بخاری های فعلی مورد استفاده مردم کنند که ما را با مشکلات دیگری مواجه خواهد کرد.
ضرورت بهینه سازی مصرف انرژی
محمدعلی خطیبی، کارشناس انرژی: در رابطه با علت ناترازی تولید و مصرف گاز در کشور باید به چند نکته کلیدی توجه داشت. نکته اول این است که به دلیل شرایط خاص کشور، تحریم ها اجاره نمی دهد که درآمدهایی که در حوزه انرژی هدف گذاری شده اند، به دست آید. درحال حاضر بسیاری از پروژهای نفتی و گازی کشور به دلیل شرایط نابسامان اقتصادی به سرانجام نمی رسد، چرا که سرمایه گذاران اشتیاقی برای سرمایه گذاری در این حوزه ندارند و این موضوع برپایه نیازهای کشور پیش نمی رود. بنابراین، اگر سرمایه گذاری ها برطبق پیش بینی ها و برنامه های اقتصادی هدف گذاری می شد، به طبع تولید نفت و گاز کشور افزایش چشمگیری پیدا می کرد و صادرات انرژی نیز مسیر مناسب تری را در پیش می گرفت. خلأ سرمایه گذاری ها باعث درجا زدن تولیدات گازی کشور شده و روزبه روز از آنچه انتظار می رفت، فاصله گرفته است؛ موضوعی که به تازگی وزیر نفت در مجلس شورای اسلامی به طورعلنی به آن پرداخت و اظهار کرد: باوجود اینکه در برنامه ششم توسعه مقرر شده بود، روزانه معادل یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون مترمکعب تولید گاز خام داشته باشیم، اکنون تولید روزانه ما ۸۵۰ میلیون مترمکعب است. سرمایه گذاری نکردن در توسعه میادین گازی سبب این عقب ماندگی در تحقق برنامه ششم شده است. نکته دومی که باید برای آن برنامه ریزی کرد، این است که ایران سومین کشور تولیدکننده گاز در جهان و دومین کشور از حیث ذخایر بوده و مصرف گاز در ایران به اندازه ۲ برابر اتحادیه اروپا است. تفاوت حجم تولید و مصرف، بسیار نزدیک به یکدیگر بوده و فقط ۰ . ۴ درصد است، از این رو بهینه سازی مصرف گاز بسیار مهم و حیاتی است تا بتوانیم ناترازی را کنترل کنیم. برای رفع این مشکلات باید بهینه سازی مصرف انرژی به درستی اجرا شود. متولی بهینه سازی مصرف انرژی یک نهاد یا سازمان نیست، بلکه مجموعه ای از ارگان ها و سازمان های مربوطه باید برای این موضوع برنامه ریزی کنند تا از مصرف بی رویه جلوگیری شود. این موضوعات به تنهایی از عهده وزارت نفت برنمی آید، بلکه باید سایر سازمان ها برای بهینه سازی مصرف انرژی به میدان بیایند. بهینه سازی مصرف انرژی بر همه جنبه های زندگی انسان تاثیر مستقیم دارد، از منابع طبیعی گرفته تا منابع انسانی و انرژی های تجدیدناپذیر و فرآیند گرمایش زمین و آلودگی هوا و مواردی از این دست که به طور مستقیم دستخوش تغییرات می شوند، از این رو در کلانشهری مانند تهران بهینه سازی انرژی، می تواند اهمیت زیادی برای کنترل آلودگی هوا داشته باشد.
احتمال ناترازی گاز در سال های آینده
حبیب الله ظفریان، کارشناس انرژی: ایران درحال حاضر چهارمین مصرف کننده بزرگ گاز در دنیا است و به همین دلیل است که عمده سبد انرژی در کشور را گاز تشکیل می دهد. از طرفی تاکنون کشور توانسته که با افزایش تولید، به افزایش تقاضا پاسخ بدهد، اما باتوجه به اینکه ۷۰ درصد تولید گاز کشور را میدان پارس جنوبی تامین می کند و تولید پارس جنوبی نیز به حد بیشینه خود رسیده است، برآوردها نشان می دهد که در سال های آینده با ناترازی گاز روبه رو خواهیم بود. وی در ادامه گفت: باید ناترازی گاز را در ۲ حالت بررسی کرد؛ یکی اینکه سالانه میزان تولید از تقاضا کمتر است و دومین حالت، در مقطع زمانی خاص و در ایام پیک، مصرف گاز از تولید پیشی می گیرد که کشور هم اکنون نیز با حالت دوم درگیر است.
صنایع، پاسوز اماکن مسکونی می شوند
بنابراین در زمستان، کشور با قطعی گاز صنایع، تزریق منابع نفتی و همچنین کاهش صادرات گاز مواجه می شود و علت این موارد نیز تامین گاز خانگی، تجاری و عمومی است. قاعدتا ۲ دسته راهکار کلی برای ناترازی گاز وجود دارد؛ این مسئله باید از طریق افزایش تولید حل شود یا کاهش مصرف انجام بگیرد. درباره ناترازی در پیک نیز راهکارهای مدیریت مصرف از جمله راهکارهایی است که باید به آن توجه کرد و این راهکارها به طورعمده بر مقوله ذخیره سازی گاز متمرکز است. مهم ترین راهبردی که باید در راستای ناترازی گاز انجام پذیرد، بهینه سازی مصرف گاز و کاهش مصرف است. در این حوزه نیز باید رویکردهایی مانند اجرای پروژه های پیچیده توسط دولت را کنار گذاشت و به سمت رویکردهایی رفت که امکان تحول جدی در این حوزه را ایجاد می کند. شاخص شدت انرژی در کشور ما حداقل ۲ برابر جهان و حداقل ۳ تا ۴ برابر کشورهای توسعه یافته است. همچنین، در صورتی که متوسط شدت انرژی در جهان در حال کاهش است، اما نمودار مصرف در کشور، همچنان افزایشی است. اگر ۵۰ درصد کاهش مصرف انرژی را نیز ایده آل بدانیم، حداقل می توان به نصف این میزان یعنی ۲۵ درصد کاهش مصرف انرژی دست یابیم که خود این عدد نیز عدد بسیار بزرگی است. وی در حوزه غیرقیمتی نیز سیاست هایی مدنظر است که ناظر به قانون اصلاح الگوی مصرف و اقدامات فنی مانند اصلاح شیوه ساختمان سازی و مدیریت صنعتی است، اما مهم ترین راهبرد در این زمینه، ایجاد بازار بهینه سازی انرژی و محیط زیست است. بر این اساس، ناظر به تفاوت نرخ بخش خانگی، تجاری و نیروگاهی، با نرخ خوراک پتروشیمی ها یا نرخ صادرات گاز، این اختلاف نرخ را می توان مبنای اقتصادی شدن انجام پروژه های بهینه سازی مصرف توسط بخش خصوصی قرار داد.
سخن پایانی
در گزارش سالانه شرکت بریتیش پترولیوم با عنوان «مرور آماری انرژی جهان ۲۰۲۲ »، میزان تولید و مصرف گاز در کشورهای گوناگون بررسی شده است. بر اساس این گزارش سهم ایران در حوزه تولید گاز دنیا، ۶ . ۴ درصد و در حوزه مصرف، ۶ درصد است. بنابراین می توان گفت که تفاوت حجم تولید و مصرف، بسیار نزدیک به یکدیگر بوده و فقط ۰ . ۴ درصد است. در میان کشورهای مطرح تولیدکننده و مصرف کننده گاز، تنها کشور چین مصرف بیشتری نسبت به تولید گاز خود داشته است. البته در این زمینه باید به جمعیت این کشور توجه شود. همچنین کشورهایی مانند امریکا و روسیه نسبت به ایران جمعیت بیشتری دارند؛ بنابراین شاخص تولید به مصرف آنها در مقایسه با ایران وضعیت بهتری دارد. همچنین طبق بررسی آمارهای شرکت بریتیش پترولیوم نرخ رشد مصرف طی سال های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۱ نیز بیانگر این است که مصرف گاز ایران نسبت به امریکا و روسیه، در ۱۰ سال اخیر، بیشتر بوده است. به گفته کارشناسان بازار انرژی، درباره نسبت بین میزان تولید و مصرف گاز باید به جمعیت کشورها توجه شود. در بین کشورهای دارای بیشترین تولید و مصرف گاز، چین با حدود ۱ میلیارد و ۴۰۰ میلیون نفر رتبه اول جمعیت، امریکا با حدود ۳۳۳ میلیون نفر رتبه سوم جمعیت، روسیه با حدود ۱۴۲ میلیون نفر رتبه نهم جمعیت و ایران با حدود ۸۵ میلیون نفر رتبه هفدهم جمعیت جهان را دارا است. اگر شاخص جمعیتی را ملاک قرار دهیم، مصرف گاز ایران از چین، بسیار بالاتر و از امریکا نیز کمی بیشتر است؛ اما از روسیه کمتر است. بنابراین روسیه، ایران، امریکا و چین در رتبه های اول تا چهارم قرار می گیرند و ایران در مصرف گاز، رتبه دوم را کسب می کند. در نهایت اینکه طبق آمار و به گفته کارشناسان سرانه مصرف گاز در ایران بیش از ۳ برابر اروپا است و این مهم ترین نکته قابل تامل است.
