براساس آمار در فصل سرد سال، مصرف خانگی از روزانه ۲۵۰ میلیون مترمکعب به ۶۵۰ میلیون مترمکعب افزایش پیدا می‌کند و این موضوع باعث می‌شود، بیش از ۲۰۰ میلیون مترمکعب در روز ناترازی داشته باشیم. درحال‌حاضر ایران سومین کشور تولیدکننده گاز در جهان و دومین کشور از حیث ذخایر است. مصرف گاز در ایران به اندازه ۲برابر اتحادیه اروپا است. این آمار حکایت از بروز مشکلاتی دارد که برای رفع آنها راهی جز بهینه‌سازی مصرف انرژی و اصلاح مدیریت نداریم. صمت در گفت‌وگو با کارشناسان به آمار تولید و مصرف گاز پرداخته و مشکلات ناترازی گاز در ایران را بررسی کرده است.

مدیریت مصرف گاز با تعرفه‌گذاری پلکانی

طبق داده‌های مربوط به مصرف گاز، از مجموع تولید ۸۷۰ میلیون مترمکعبی گاز در فصول سرد سال، بیش از ۸۰ درصد از کل تولید گاز کشور در بخش خانگی و تجاری مورداستفاده قرار می‌گیرد. نکته بسیار مهم در این زمینه، مصرف بسیار بالای مشترکان خارج از الگوی بهینه مصرف است که باوجود اینکه تنها ۱۱ درصد مشترکان، پرمصرف به‌شمار می‌آیند، اما این مشترکان علاوه بر اخذ حداکثری یارانه‌ها، حدود ۴ تا ۵ برابر مشترکان عادی نیز مصرف دارند که همین موضوع سبب شده است بخش بزرگی از ناترازی گاز بر دوش همین عده کم، اما پرمصرف جامعه باشد. بنابراین، بهترین سیاست در مقابله با این افراد استفاده از مکانیسم و اصلاحات قیمتی بدون فشار به ۸۹ درصد مردم است. سیاست تعرفه‌گذاری پلکانی موثر مشترکان پرمصرف به‌طوردقیق همان مدلی است که موجب خواهد شد که این افراد به‌سمت اصلاح رویه بروند. فاز اول این مدل تعرفه‌گذاری موثر و پلکانی، در آذر ۱۴۰۰ بعد از روی کار آمدن دولت سیزدهم اجرایی شد که نتیجه آن تنها با اجرا در ۴ ماه پایانی سال، به کاهش روزانه ۲۵ میلیون مترمکعبی میزان مصرف مشترکان پرمصرف به‌نسبت مدت مشابه در سال ۱۳۹۹، منجر شد. این در حالی است که تامین مالی سالانه موردنیاز برای افزایش این میزان گاز در سال، برابر با ۳ میلیارد دلار خواهد بود.  بنابراین، سیاست مدیریت مصرف از طریق اعمال تعرفه‌گذاری پلکانی موثر پرمصرف‌ها، در کنار سرمایه‌گذاری در تولید بهینه گاز، موجب خواهد شد که نه‌تنها از ناترازی گاز عبور کنیم، بلکه به یکی از صادرکنندگان گاز در منطقه نیز تبدیل شویم و درآمد ارزی بالایی نیز از این محل به‌دست بیاوریم. صمت در این گزارش بهینه‌سازی مصرف گاز را در آستانه فصل سرد بررسی کرده است.

سهم بخش خانگی و تجاری

فریدون اسعدی، کارشناس انرژی:  براساس کل سهم بخش خانگی و تجاری در مصرف نهایی کشور از گاز ۴۰ درصد است، یعنی بیشترین میزان مصرف گاز در همین بخش‌هاست. همچنین طبق آمار، سهم نیروگاه‌ها در دریافت یارانه پنهان گاز طبیعی ۴۳ درصد، خانگی ۳۰ درصد وصنعت ۲۱ درصد است. از ۱۸۶ میلیارد متر مکعب گازی که در سال ۹۷ در کشور مصرف شده است سهم نیروگاه‌ها ۳۶ درصد، صنعت ۳۰ و بخش خانگی ۲۷ درصد و تجاری ۲ درصد از گاز طبیعی کشور را استفاده کرده‌اند. این مسئله یکی از نکالت کلیدی است که باید در حوزه گاز خانگی به آن توجه کنیم. براساس سیاست‌های اعمالی برای محاسبه نرخ گاز، ۴ الی ۵ اقلیم و حدود ۱۲ پله مصرف وجود دارد . بر مبنای داده‌های سال ۹۷ در حدود ۵۱ درصد از مصرف گاز کشور در گروه کم مصرف است، ۳۶ درصد در گروه مصرف متوسط است و ۱۳ درصد هم در گروه پر مصرف قرار می‌گیرد. اگر بخواهیم سیاستی را برای جلوگیری از هدر رفت گاز اتخاذ کنیم باید روی همین ۱۳ درصد پر مصرف‌ها متمرکز شویم. با توجه به اینکه در اجرای تعرفه‌گذاری پلکانی گاز خانگی نمی‌توانیم روی ۵۱ درصد گروه کم مصرف سیاست قیمتی اتخاذ کنیم، عملا باید روی ۴۹ درصد مصرف کننده‌های دیگر که مصرف کمتری نسبت به سایرین دارند، یک سری سیاست‌های قیمتی بر اساس تعرفه‌گذاری پلکانی گاز خانگی اتخاذ کنیم.

 اتخاذ و یا پیشنهاد اجرای تعرفه‌گذاری پلکانی گاز خانگی برای نتیجه گرفتن در این شرایط، آن هم برای کل خانوارها می‌تواند منجر به نارضایتی در کشور شود. بنابراین بهترین راه‌حل برای برون رفت از وضعیت کنونی حداقل برای زمستان امسال اجرای تعرفه‌گذاری پلکانی گاز خانگی است. در فصول سرد سال حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد گاز کشور در بخش خانگی مصرف می‌شود. در این شرایط یا باید روی ۱۳ درصد گروه پر مصرف و یا اینکه روی ۳۶ درصد مصرف متوسط و ۱۳ درصد پر مصرف متمرکز کنیم. در همین دو گروه مصرف عملا سیاست قیمتی برای کاهش مصرف اتخاذ کنیم. متوسط نرخ گاز خانگی هر متر مکعب ۱۰۰ تومان است و این نرخ عددی نیست که مصرف‌کننده را وادار به صرفه جویی در مصرف گاز کند. با این عدد ۱۰۰ تومان دیگر هیچی چیزی نمی‌توان خرید. متوسط فروش گاز ۵۰۰ تومان و متوسط صادرات برای هر متر مکعب ۱۰ هزار تومان است. به این ترتیب می‌توان گفت ما ثروت کشورمان را با این نرخ کم به فروش می‌رسانیم. با اعمال این سیاست‌های ناکارآمد هزینه آن را پرداخت می‌کنیم. اخیرا هم شنیده‌ایم یک مصوبه‌ای از سوی وزارت نفت برای دولت و شورای اقتصاد آمده و تصمیم بر این است که بخاری‌های گرید B و c را جایگزین بخاری‌های فعلی مورد استفاده مردم کنند که ما را با مشکلات دیگری مواجه خواهد کرد.

 ضرورت بهینه‌سازی مصرف انرژی

محمدعلی خطیبی، کارشناس انرژی:  در رابطه با علت ناترازی تولید و مصرف گاز در کشور باید به چند نکته کلیدی توجه داشت. نکته اول این است که به‌دلیل شرایط خاص کشور، تحریم‌ها اجاره نمی‌دهد که درآمدهایی که در حوزه انرژی هدف‌گذاری شده‌اند، به‌دست آید. درحال‌حاضر بسیاری از پروژهای نفتی و گازی کشور به‌دلیل شرایط نابسامان اقتصادی به‌سرانجام نمی‌رسد، چرا که سرمایه‌گذاران اشتیاقی برای سرمایه‌گذاری در این حوزه ندارند و این موضوع برپایه نیازهای کشور پیش نمی‌رود. بنابراین، اگر سرمایه‌گذاری‌ها برطبق پیش‌بینی‌ها و برنامه‌های اقتصادی هدف‌گذاری می‌شد، به‌طبع تولید نفت و گاز کشور افزایش چشمگیری پیدا می‌کرد و صادرات انرژی نیز مسیر مناسب‌تری را در پیش می‌گرفت. خلأ سرمایه‌گذاری‌ها باعث درجا زدن تولیدات گازی کشور شده و روزبه‌روز از آنچه انتظار می‌رفت، فاصله گرفته است؛ موضوعی که به‌تازگی وزیر نفت در مجلس شورای اسلامی به‌طورعلنی به آن پرداخت و اظهار کرد: باوجود اینکه در برنامه ششم توسعه مقرر شده بود، روزانه معادل یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون مترمکعب تولید گاز خام داشته باشیم، اکنون تولید روزانه ما ۸۵۰ میلیون مترمکعب است. سرمایه‌گذاری نکردن در توسعه میادین گازی سبب این عقب‌ماندگی در تحقق برنامه ششم شده است.   نکته دومی که باید برای آن برنامه‌ریزی کرد، این است که ایران سومین کشور تولیدکننده گاز در جهان و دومین کشور از حیث ذخایر بوده و مصرف گاز در ایران به اندازه ۲ برابر اتحادیه اروپا است. تفاوت حجم تولید و مصرف، بسیار نزدیک به یکدیگر بوده و فقط ۰.۴ درصد است، از این‌رو بهینه‌سازی مصرف گاز بسیار مهم و حیاتی است تا بتوانیم ناترازی را کنترل کنیم. برای رفع این مشکلات باید بهینه‌سازی مصرف انرژی به درستی اجرا شود. متولی بهینه‌سازی مصرف انرژی یک نهاد یا سازمان نیست، بلکه مجموعه‌ای از ارگان‌ها و سازمان‌های مربوطه باید برای این موضوع برنامه‌ریزی کنند تا از مصرف بی‌رویه جلوگیری شود. این موضوعات به‌تنهایی از عهده وزارت نفت برنمی‌آید، بلکه باید سایر سازمان‌ها برای بهینه‌سازی مصرف انرژی به‌میدان بیایند. بهینه‌سازی مصرف انرژی بر همه جنبه‌های زندگی انسان تاثیر مستقیم دارد، از منابع طبیعی گرفته تا منابع انسانی و انرژی‌های تجدیدناپذیر و فرآیند گرمایش زمین و آلودگی هوا و مواردی از این دست که به‌طور مستقیم دستخوش تغییرات می‌شوند، از این‌رو در کلانشهری مانند تهران بهینه‌سازی انرژی، می‌تواند اهمیت زیادی برای کنترل آلودگی هوا داشته باشد.

احتمال ناترازی گاز در سال‌های آینده

حبیب‌الله ظفریان، کارشناس انرژی:   ایران درحال‌حاضر چهارمین مصرف‌کننده بزرگ گاز در دنیا است و به‌همین دلیل است که عمده سبد انرژی در کشور را گاز تشکیل می‌دهد. از طرفی تاکنون کشور توانسته که با افزایش تولید، به افزایش تقاضا پاسخ بدهد، اما باتوجه به اینکه ۷۰ درصد تولید گاز کشور را میدان پارس‌جنوبی تامین می‌کند و تولید پارس‌جنوبی نیز به حد بیشینه خود رسیده است، برآوردها نشان می‌دهد که در سال‌های آینده با ناترازی گاز روبه‌رو خواهیم بود. وی در ادامه گفت: باید ناترازی گاز را در ۲ حالت بررسی کرد؛ یکی اینکه سالانه میزان تولید از تقاضا کمتر است و دومین حالت، در مقطع زمانی خاص و در ایام پیک، مصرف گاز از تولید پیشی می‌گیرد که کشور هم‌اکنون نیز با حالت دوم درگیر است.

صنایع، پاسوز اماکن مسکونی می‌شوند

بنابراین در زمستان، کشور با قطعی گاز صنایع، تزریق منابع نفتی و همچنین کاهش صادرات گاز مواجه می‌شود و علت این موارد نیز تامین گاز خانگی، تجاری و عمومی است. قاعدتا ۲ دسته راهکار کلی برای ناترازی گاز وجود دارد؛ این مسئله باید از طریق افزایش تولید حل شود یا کاهش مصرف انجام بگیرد. درباره ناترازی در پیک نیز راهکارهای مدیریت مصرف از جمله راهکارهایی است که باید به آن توجه کرد و این راهکارها به‌طورعمده بر مقوله ذخیره‌سازی گاز متمرکز است. مهم‌ترین راهبردی که باید در راستای ناترازی گاز انجام پذیرد، بهینه‌سازی مصرف گاز و کاهش مصرف است. در این حوزه نیز باید رویکردهایی مانند اجرای پروژه‌های پیچیده توسط دولت را کنار گذاشت و به‌سمت رویکردهایی رفت که امکان تحول جدی در این حوزه را ایجاد می‌کند.  شاخص شدت انرژی در کشور ما حداقل ۲ برابر جهان و حداقل ۳ تا ۴ برابر کشورهای توسعه‌یافته است. همچنین، در صورتی که متوسط شدت انرژی در جهان در حال کاهش است، اما نمودار مصرف در کشور، همچنان افزایشی است. اگر ۵۰ درصد کاهش مصرف انرژی را نیز ایده‌آل بدانیم، حداقل می‌توان به نصف این میزان یعنی ۲۵ درصد کاهش مصرف انرژی دست یابیم که خود این عدد نیز عدد بسیار بزرگی است. وی  در حوزه غیرقیمتی نیز سیاست‌هایی مدنظر است که ناظر به قانون اصلاح الگوی مصرف و اقدامات فنی مانند اصلاح شیوه ساختمان‌سازی و مدیریت صنعتی است، اما مهم‌ترین راهبرد در این زمینه، ایجاد بازار بهینه‌سازی انرژی و محیط‌زیست است.  بر این اساس، ناظر به تفاوت نرخ بخش خانگی، تجاری و نیروگاهی، با نرخ خوراک پتروشیمی‌ها یا نرخ صادرات گاز، این اختلاف نرخ را می‌توان مبنای اقتصادی شدن انجام پروژه‌های بهینه‌سازی مصرف توسط بخش خصوصی قرار داد.

سخن پایانی

در گزارش سالانه شرکت بریتیش پترولیوم با عنوان «مرور آماری انرژی جهان ۲۰۲۲»، میزان تولید و مصرف گاز در کشورهای گوناگون بررسی شده است. بر اساس این گزارش سهم ایران در حوزه تولید گاز دنیا، ۶.۴ درصد و در حوزه مصرف، ۶ درصد است. بنابراین می‌توان گفت که تفاوت حجم تولید و مصرف، بسیار نزدیک به یکدیگر بوده و فقط ۰.۴ درصد است. در میان کشورهای مطرح تولیدکننده و مصرف‌کننده گاز، تنها کشور چین مصرف بیشتری نسبت به تولید گاز خود داشته است. البته در این زمینه باید به جمعیت این کشور توجه شود. همچنین کشورهایی مانند امریکا و روسیه نسبت به ایران جمعیت بیشتری دارند؛ بنابراین شاخص تولید به مصرف آنها در مقایسه با ایران وضعیت بهتری دارد. همچنین طبق بررسی آمارهای شرکت بریتیش پترولیوم نرخ رشد مصرف طی سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۱ نیز بیانگر این است که مصرف گاز ایران نسبت به امریکا و روسیه، در ۱۰ سال اخیر، بیشتر بوده است. به گفته کارشناسان بازار انرژی، درباره نسبت بین میزان تولید و مصرف گاز باید به جمعیت کشورها توجه شود. در بین کشورهای دارای بیشترین تولید و مصرف گاز، چین با حدود ۱ میلیارد و ۴۰۰ میلیون نفر رتبه اول جمعیت، امریکا با حدود ۳۳۳ میلیون نفر رتبه سوم جمعیت، روسیه با حدود ۱۴۲ میلیون نفر رتبه نهم جمعیت و ایران با حدود ۸۵ میلیون نفر رتبه هفدهم جمعیت جهان را دارا است. اگر شاخص جمعیتی را ملاک قرار دهیم، مصرف گاز ایران از چین، بسیار بالاتر و از امریکا نیز کمی بیشتر است؛ اما از روسیه کمتر است. بنابراین روسیه، ایران، امریکا و چین در رتبه‌های اول تا چهارم قرار می‌گیرند و ایران در مصرف گاز، رتبه دوم را کسب می‌کند. در نهایت اینکه طبق آمار و به گفته کارشناسان  سرانه مصرف گاز در ایران بیش از ۳ برابر اروپا است و این مهم‌ترین نکته قابل تامل است.