صنــعت در تله اقتصاد پنهان
ضعف‌هایی مانند فساد، عدم‌امنیت، بار مقرراتی بالا، کیفیت نامناسب خدمات، عدم‌پاسخگویی دولت و ناکارآمدی سیستم مالیاتی، سبب گسترش نوعی از اقتصاد به‌نام اقتصاد پنهان می‌شود که پیامدهای منفی بسیاری در تمام ابعاد اقتصاد رسمی مانند تولید و صنعت خواهد داشت.
ضعف هایی مانند فساد، عدم امنیت، بار مقرراتی بالا، کیفیت نامناسب خدمات، عدم پاسخگویی دولت و ناکارآمدی سیستم مالیاتی، سبب گسترش نوعی از اقتصاد به نام اقتصاد پنهان می شود که پیامدهای منفی بسیاری در تمام ابعاد اقتصاد رسمی مانند تولید و صنعت خواهد داشت. صمت در این گزارش به تاثیر اقتصاد پنهان بر صنعت و نمودهای آن پرداخته است. با صمت همراه باشید.
حمیدرضا قاسمی، کارشناس اقتصاد درباره نمودهای اقتصاد پنهان به صمت گفت: وقتی اقتصاد کشوری با بی عدالتی در توزیع، نوسانات قیمتی و تغییر روزانه متغیرهای کلیدی مانند نرخ ارز، طلا، مسکن و... مواجه است، طبیعتا بخشی از این اقتصاد از سمت مولد به بخش نامولد می رود و به عبارتی با غلبه امور نامولد روبه رو خواهیم شد.
بخش اعظم اقتصاد نامولد به صورت پنهان و زیرزمینی خود را نشان می دهد، چون در واقع اقتصاد از حالت رقابتی خارج است. وقتی این اتفاق می افتد، عده ای به ناچار و برخی هم برای سوءاستفاده و کسب منفعت، جذب آن می شوند.
قاسمی افزود: در این میان، چون نظام مالیاتی جامعی نداریم، بحث فرار مالیاتی عمدتا در گروه های توانمند و فرادست مطرح است و در مقابل، کارمندان و کسانی که به طور شفاف کار می کنند، دچار بی عدالتی در پرداخت مالیات می شوند و طبیعتا این روند نادرست، بخشی از اقتصاد پنهان را تقویت می کند.
این کارشناس اقتصاد ادامه دارد: موضوع دیگر اینکه در بسیاری از زمینه ها، دچار بروکراسی های پیچیده و بسیار زیادی هستیم که قاچاق را هم در حوزه واردات و هم صادرات تقویت می کند. به همین دلیل، قیمت برخی کالاهای وارداتی از کشور مبدأ، گران تر از کشور مقصد است که نشان از پولشویی، قاچاق و رویکرد پنهان در اقتصاد دارد.
وی اظهار کرد: از سویی هم، سرمایه گذار حقیقی در هر زمینه ای که ورود می کند، با شوک درمانی ارزی، مشکلات مربوط به حامل های انرژی و.. مواجه می شود که منجر به کاهش اعتماد او خواهد شد و طبیعتا وقتی شفافیت کم شود، حجم زیادی از امور مولد به سمت اقتصاد نامولد می رود که فرار مالیاتی، بیش اظهاری و کم اظهاری در صادرات، قاچاق و... را تقویت می کند.
قاسمی درباره آسیب هایی که اقتصاد پنهان به تولید و صنعت کشور وارد می کند، گفت: تولید در فضای رقابتی معنا می یابد و می تواند رشد و نمو پیدا کند.
در این فضا، مشوق ها برای تولید است، اما اگر این مشوق ها به سمت امور نامولد سوق داده شوند و سرمایه گذار حقیقی، با انواع موانع مانند بروکراسی اداری، قیمت گذاری دستوری و... روبه رو شود، طبیعتا اقبال به انجام سرمایه گذاری مولد کمتر خواهد شد و حتی در برخی موارد، استهلاک سرمایه از سرمایه پیشی می گیرد. طبیعتا سرمایه گذار وقتی با نااطمینانی مداوم و بحران گسترده در اقتصاد مواجه می شود، در بخش مولد کمتر سرمایه گذاری کرده و تلاش می کند سرمایه خود را به بخشی منتقل کند که سیالیت بیشتر و به عبارتی قدرت نقدشوندگی بالاتری دارد.
این کارشناس اقتصاد درباره راهکارهای کاهش تاثیرات اقتصاد پنهان، اظهار کرد: بهترین راهکار، ثبات بخشی به اقتصاد است. این نخستین راهکاری است که تاثیر قطعی بر کمرنگ شدن فعالیت های مخرب در اقتصاد پنهان خواهد داشت.
البته در کشور علاوه بر اقتصاد، باید در زمینه های گوناگون دیگر مانند سیاست، فرهنگ، اجتماع و... نیز ثبات حاکم باشد. در این مسیر، نخست باید بخش مولد را تشویق و ترغیب کنیم تا قعالیت واقعی و در سایه قانون داشته باشد و در کنار آن، نظارت ها را افزایش دهیم.
در شرایط کنونی این روند که با سرمایه گذاری روی طلا یا ارز می توان سود یک ساله بخش تولید را در یک ماه به دست آورد، هشداری است که نشان می دهد بخش زیادی از سرمایه ها به سمت اقتصاد نامولد در حرکت هستند که بخش مولد نه تنها نصیبی از آنها نمی برد، بلکه تحت تاثیر پیامدهای مخرب آن هم قرار می گیرد. وی افزود: موضوع دیگری که در این بخش می توان به آن اشاره کرد این است که حمایت ها از تولید و صنعت، مشخص، مدت دار و هدفمند نیست و اینکه برنامه های میان مدت نداریم. نبود برنامه های میان مدت باعث شده مسیر برای سرمایه گذار مشخص نباشد.
واقعیت این است که در اغلب موارد، برنامه های اقتصادی ما، فهرستی از آمال و آرزوها و تقویت کننده بخش نامولد هستند که نه تنها راهگشا نیستند که در برخی موارد شکاف هایی هم ایجاد می کنند.
قاسمی در پایان گفت: ثبات بخشی به اقتصاد، تقویت و افزایش نظارت ها و انجام حمایت های مشخص و مدت دار برای تقویت بخش مولد می تواند آثار اقتصاد پنهان را بر بخش واقعی اقتصاد، کمرنگ کند و رونق بخش فعالیت های مولد باشد.
عرضه بالا و تقاضای پایین، تقویت کننده اقتصاد زیرزمینی
امید رضایی، فعال حوزه صنعت نیز درباره اقتصاد پنهان و نمودهای آن به صمت گفت: واقعیت این است که بخشی از اقتصاد کشور با این موضوع درگیر است که فعالیت زیرزمینی، فرار مالیاتی، کم اظهاری و... از نمودهای بارز آن هستند. البته نسبت به گذشته کمتر شاهد این گونه مشکلات اقتصادی هستیم. شاید در گذشته این گونه فعالیت های آسیب رسان بیشتر بود که باعث ایجاد مزیت رقابتی کاذبی می شد و چالش هایی را برای بخش تولید و صنعت کشور ایجاد می کرد.
رضایی ادامه داد: در حال حاضر با وجود قوانین و مقررات سختگیرانه، ضوابط مربوط به اداره دارایی، تامین اجتماعی و وزارت کار و... این گونه فعالیت های پنهان و مخرب بسیار کم شده، اما همچنان وجود دارد.
به هر حال در هر سطحی از فعالیت صنعتی که با این پدیده منفی مواجه باشیم، آسیب هایی دارد و از آنجایی که بخش تولید بسیار حساس است و به سرعت از مولفه های گوناگون اقتصادی تاثیر می پذیرد، آسیب اصلی فعالیت های پنهان اقتصادی هم به بخش تولید وارد می شود و جایگاه واقعی تولیدکننده را تحت الشعاع قرار می دهد.
این فعال حوزه صنعت اظهار کرد: این شرایط در برخی صنایع کمتر بروز و ظهور دارد. به عنوان نمونه در صنعت قطعه کمتر با چنین پدیده ای مواجه هستیم. در این گونه صنایع، فعال صنعتی در ابتدای فعالیت از فیلترهای بسیار سختی می گذرد، باید مجوز و پروانه بهره برداری داشته باشد، ضوابط تامین اجتماعی و استانداردهای کیفی را رعایت کند و...در نهایت هم در پروژه های کوچک به کار گرفته می شود و براساس توانمندی که دارد، اجازه توسعه فعالیت به او داده می شود که در این فرآیند گزینشی هم توانمندی فنی و تولیدی و هم توانایی اقتصادی و مالی، تاثیرگذار
است. وی افزود: وقتی تقاضا بالاست و عرضه در حد قابل قبولی نیست و نمی تواند پاسخگوی نیاز بازار باشد، فرصت را برای فعالان زیرزمینی و بروز و فعالیت های غیرقانونی و پنهان ایجاد می کند.
در حال حاضر، برخی تولیدکنندگان به عنوان نمونه قطعه سازان به دلیل مشکلات اقتصادی و کمبود نقدینگی، فقط نیاز مشتری اصلی را تامین می کنند و چون تقاضا بالاست، توان تامین نیاز بازار و مشتری نهایی را ندارند و این تقاضایی که پاسخ داده نمی شود، باعث می شود فعالیت های پنهان و زیرزمینی شکل بگیرد.
رضایی ادامه داد: البته در طول ۵ سال گذشته، بخش هایی از صنعت سروسامان گرفته، اما هنوز جای کار دارد تا به طور واقعی و قانونمند فعالیت کند. در این میان، مشتری هم هوشمند شده و برای هر کالایی هزینه نمی کند.
این فعال حوزه صنعت در ادامه اظهار کرد: واقعیت این است که اقتصاد پنهان، آسیب چشمگیری به بخشی از صنعت کشور که به صورت واقعی و در چارچوب استانداردها و ضوابط فعالیت می کند، می زند و باید نقش این فعالیت های مخرب را کم کرد.
اتحادیه ها در این زمینه می توانند نقش بسیار پررنگی داشته باشند و اگر متعهدانه به این موضوع توجه کنند، بخش زیادی از نمودهای اقتصاد پنهان در کشور کمرنگ و حتی محو خواهد شد. رضایی در پایان خاطرنشان کرد: برخی صنایع مانند قطعه سازان، به واسطه سال های فعالیت، تجربه ارزشمندی در بخش تولید و صنعت دارند که می توان در سطح کلان برای مقابله با فعالیت های پنهان و مخرب ناشی از اقتصاد پنهان از این ظرفیت ها استفاده کرد. اتحادیه ها و وزارت صنعت، معدن و تجارت، سازمان استاندارد و نهادهای نظارتی هم می توانند کمک کنند تا صنعت و بخش تولید کشور از فشار اقتصاد پنهان خلاص شود یا دست کم با کنترل و نظارت درست و وضع قوانین قابل اجرا از پیامدهای این نوع از فعالیت های مخرب بکاهند که قطعا تاثیر خوبی هم بر اقتصاد کشور خواهد داشت.
تولید زیرزمینی داریم، اما کم
افشین شادی مهر، کارشناس حوزه صنعت نیز در این باره در گفت وگو با صمت اظهار کرد: صنعت ما هم با پدیده مخرب اقتصاد پنهان و ابعاد گوناگون آن مانند تولید زیرپله ای، کم اظهاری مالیاتی، تقلب در تولید، بیش اظهاری صادراتی و... مواجه است.
شادی مهر افزود: یکی از دلایل اصلی اینکه گاه صنعت از مسیر اصلی خود دور می شود و برخی از این اشتباه سوءاستفاده می کنند، به قوانینی برمی گردد که بر اقتصاد حاکم است. به عنوان نمونه، قوانین وزارت کار، موانع زیادی در مسیر فعالیت یک واحد صنعتی ایجاد می کنند، صنعتگر برای دریافت مجوز مراحل زیادی را باید پشت سر بگذارد و... در مقابل چون صنعت ما، ضعیف است و به دنبال پرداخت مالیات نیست، همچنان گره مالیاتی داریم و شاهد فرار مالیاتی هستیم.
این کارشناس حوزه صنعت ادامه داد: صنعتگر واقعی به این معتقد است که باید مالیات پرداخت کند، چون می داند مزیت آن در نهایت به خود او بازمی گردد و باعث رشد و توسعه فعالیت صنعتی او می شود. در بخشی از اقتصاد پنهان، واحدهای زیرپله ای را داریم که فرار مالیاتی دارند، نیروی انسانی خود را بیمه نمی کنند و به طبع ضوابط و استانداردهای ایمنی را رعایت نخواهند کرد که در نهایت خسارت زیادی به اقتصاد کشور وارد می کنند و باعث می شوند زیرساخت های سازمانی شکل رسمی به خود نگیرند، اما سود می برند.
شادی مهر با اشاره به اینکه اطلاعات آماری دقیقی درباره اقتصاد پنهان و مولفه های آن نداریم، گفت: بدیهی است که فعالیت های پنهان اقتصادی باعث آسیب های دو طرفه می شود.
به عنوان نمونه، فرار مالیاتی را موفقیت می دانند اما در اصل هم از نظر اخلاقی درست نیست و هم اینکه از برخی مزایای قانونی محروم خواهند شد. گاهی هم مشکل به قوانینی برمی گردد که باید قوانین را تغییر داد تا بخشی از فعالان این بخش های زیرزمینی هم اعتمادشان جلب شود که هم برای دولت مزیت دارد و هم برای این واحدها. اما متاسفانه به دلیل ناآگاهی و وجود قوانین نادرست در بخش صنعت همچنان شاهد تولید زیرزمینی، فرار مالیاتی و... هستیم.
وی اظهار کرد: البته در حال حاضر فعالیت های زیرزمینی داریم اما کمتر شده و شرایط صنعت بهتر است که یکی از دلایل آن، بالا رفتن هزینه هاست و اینکه شروع یک فعالیت صنعتی حتی به صورت زیرپله ای، بسیار گران تمام می شود و مورد دیگر سختگیری برخی نهادها در زمینه اجرای قوانین و مقررات است. شادی مهر در پایان گفت: برای اینکه تاثیر فعالیت های پنهان و آسیب رسان به صنعت کم شود باید بخش صنعت بتواند با دولت ارتباط بهتری برقرار کند و از نظرات کارشناسان و فعالان اقتصادی و صنعتی برای تصویب یا اصلاح قوانین استفاده شود.
البته من به بهبود شرایط امیدوار هستم و معتقدم نمودهای اقتصاد پنهان در بخش صنعت ما کمرنگ تر هم می شود که قطعا تاثیر خود را بر بخش تولید و صادرات خواهد گذاشت.
سخن پایانی
اقتصاد پنهان، ابعادی گسترده با ماهیت های متفاوتی دارد که پیامدهای هر یک از ابعاد آن نیز متفاوت است. به عنوان مثال، قاچاق، دارای ابعاد پیچیده تری نسبت به فعالیت های بخش غیررسمی است، اما در مجموع گسترش بخش پنهان اقتصاد، صرف نظر از ماهیت متفاوت فعالیت های آن، چه در فرار مالیاتی باشد و چه در یک واحد تولیدی زیرزمینی، آثار و پیامدهای نامطلوبی برجا می گذارد. از این رو انتظار می رود در تمام برنامه های اقتصادی به این موضوع مهم که پنهان، در سایه و موذیانه تاثیر نامطلوب خود را نه تنها بر اقتصاد که بر ابعاد گوناگون یک جامعه می گذارد، توجه ویژه شود.
