کارشناسان می‌گویند با استفاده از این راهکار، می‌توان نتایج منفی فعالیت معدنی را به اندازه‌ای کاهش داد که به‌سمت صفر میل کند، بنابراین بی‌دلیل نیست که امروزه باتوجه به افزایش بحران‌های زیست‌محیطی و افزایش حساسیت‌های عمومی نسبت به این موضوع، ترکیب معدنکاری سبز را بیش از پیش می‌شنویم.

برای بررسی بیشتر این کلیدواژه و فرصت‌ها و چالش‌هایی که برای بخش معدن در پی خواهد داشت، به‌سراغ کارشناسی رفتیم که به‌صورت تخصصی روی بهینه‌سازی بخش‌های مختلف معدنکاری فعالیت می‌کند.

گفت‌وگوی صمت با وحید وزیری، دکتری مهندسی معدن از دانشگاه تربیت مدرس را در ادامه بخوانید.

معدنکاری سبز چیست و از چه زمانی موردتوجه قرار گرفت؟

وقوع انقلاب صنعتی و پیشرفت روزافزون فناوری و ضرورت بکارگیری فناوری‌ها در عرصه‌های مختلف جهانی، امروزه بخش معدن و صنایع معدنی را به شاهرگ حیاتی بخش‌های کشاورزی، ساخت‌وسازهای عمرانی و توسعه شهرسازی، پزشکی، هوافضا، صنایع غذایی و داروی، خودروسازی و حتی توریسم و گردشگری تبدیل کرده است.

بنابراین ذخایر معدنی به‌عنوان یکی از شاخص‌های ثروتمندی کشورها در عرصه جهانی در نظر گرفته می‌شود و در همین راستا، صنعت معدنکاری در بسیاری کشورها از مهم‌ترین مسیرها در رسیدن به توسعه پایدار تلقی می‌شود. کشور ما هم از این قاعده مستثنا نیست. در شرایط کنونی، ایران از نظر ذخایر معدنی رتبه پانزدهم دنیا، رتبه سوم آسیا و رتبه اول خاورمیانه را به خود اختصاص داده است و یکی از غنی‌ترین کشورها به‌لحاظ منابع معدنی در جهان به‌حساب می‌آید، پس بهره‌برداری از معادن در ایران امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر است که علاوه بر ظرفیت‌های فوق‌الذکر، مزایای زیاد دیگری مانند اشتغالزایی و توسعه در سطح محلی و بین‌المللی را به‌همراه دارد.

با این حال، بهره‌برداری از معادن بدون در نظر گرفتن عوامل زیست‌محیطی و اجتماعی، می‌تواند پیامدهای نامطلوب فراوانی را به‌دنبال داشته باشد، به‌طوری که امروزه چگونگی دستیابی به معدنکاری پایدار به موضوعی اصلی در بین فعالان حوزه معدن کشور تبدیل شده است. معدنکاری سنتی ویژگی‌هایی مثل مصرف منابع بالا، آلودگی بالا و راندمان پایین دارد، بنابراین صاحب‌نظران و متخصصان معدنی معتقدند با پیروی از تجارب و یافته‌های جهانی باید برای دستیابی به معدنکاری پایدار، اقدامات دیگری برای جبران معدنکاوی سنتی انجام شود. بنابراین، در سال‌های اخیر، شرکت‌های معدنی توجه بیشتری را به اجرای نوآوری سبز با مفهوم «معدنکاری سبز» معطوف کرده‌اند.

به‌طورکلی هدف از معدنکاری سبز اصلاح شیوه‌های سنتی بهره‌برداری از معادن برای دستیابی به توسعه پایدار منابع، محیط‌زیست، اقتصاد و منافع اجتماعی است. به‌بیان دقیق‌تر، بهره‌برداری سبز از معادن نوعی بهره‌برداری پیشرفته است که کارآیی فعالیت‌های معدنی را افزایش می‌دهد، ردپای محیطی را کمرنگ می‌کند و اجازه می‌دهد تا مواد معدنی ارزشمند با حداقل ضایعات معدنی در تمام مراحل عملیات استخراج شود. علاوه بر این، عملیات معدن را به‌گونه‌ای مدیریت می‌کند که برای معدنچیان، جوامع محلی و محیط‌زیست ایمن و بی‌ضرر باشد.

معدنکاری سبز چه نقشی در دستیابی به توسعه پایدار دارد و نمونه‌هایی عملیاتی از تفاوت‌های معدنکاری سبز با شیوه معدنکاری سنتی فعلی را می‌توانید نام ببرید؟

بکارگیری معدنکاری سبز تاثیرات بهره‌برداری از معادن را در تمام مراحل عمر یک معدن کاهش می‌دهد. آموزش صحیح، بکارگیری فناوری‌های سبز، ابزارهای صحیح مدیریت زیست‌محیطی و تشکیل مشارکت‌های پایدار به معادن کمک می‌کند تا عملکرد خود را بهبود بخشند و به توسعه پایدار دست یابند. به‌عنوان‌مثال، روش‌های دامپینگ کپسوله کردن باطله‌های اسیدی، اختلاط مدیریت‌شده باطله‌ها براساس خصوصیات ژئوشیمیایی و مینرالوژی آنها در طراحی و ساخت دامپ‌های باطله روش‌های جدید و نوآورانه برای دفع باطله‌های تولیدشده در طول عمر یک معدن هستند. سیانید آزادشده از صنایع معدنی را می‌توان با استفاده از میکروارگانیسم‌ها تجزیه کرد و این فناوری، جایگزینی برای فرآیندهای تصفیه فیزیکی و شیمیایی است. آلودگی صوتی ناشی از عملیات انفجار در معادن را می‌توان با رعایت استانداردهای انتشار صدا کنترل کرد. دریاچه‌های معدنی در معادن روباز ـ که باعث ایجاد تهدید برای محیط‌زیست می‌شود ـ را می‌توان با انجام اقدامات نفوذناپذیری و تبدیل آنها به مزارع پرورش ماهی کنترل کرد که می‌تواند نقشی حیاتی در تامین اشتغال و غذا برای جوامع تحت‌تاثیر بسته شدن معدن داشته باشد. اثرات زیست‌محیطی فعالیت‌های معدنی را می‌توان با استفاده از نوآوری‌هایی مانند سیستم‌های جذب کربن کاهش داد که با استفاده از آن دی‌اکسیدکربن آزادشده در هنگام استخراج گرفته شده و به زیرزمین منتقل می‌شود یا با روش‌های جلوگیری از ضایعات معدنی پس از فرآوری از بقایای مواد، محصولات جانبی تولید کرد و روش‌های دیگری از این دست.

به‌طورکلی در سال‌های اخیر کمابیش همه کشورهای پیشرو در عرصه معدنکاری جهان از ابتکارات معدنکاری سبز برای کاهش اثرات زیست‌محیطی و حذف سایت‌ها پس از اتمام استخراج استفاده می‌کنند. شرکت‌ها با استفاده از فناوری سبز سود بیشتری به‌دست می‌آورند و به محیط‌زیست آسیب نمی‌رسانند. به‌تازگی بسیاری از معادن استرالیا فناوری‌های سبز را توسعه و پیاده‌سازی کرده‌اند و با اجرای استراتژی‌های بهره‌وری زیست‌محیطی در صنایع معدنی به مزایای قابل‌توجهی دست‌یافته‌اند و به‌عنوان‌مثال با استفاده از تراک‌های خودران ـ به‌عنوان بخشی از سیاست‌های معدنکاری سبز ـ ردپای روی محیط‌زیست را کنترل کرده‌اند.

آیا در شرایط موجود کشور ما امکان انجام معدنکاری سبز وجود دارد یا خیر؟

کشور ما اگرچه از نظر ذخایر معدنی جزو ۱۵ کشور معدنی جهان به‌حساب می‌آید، اما از نظر بهره‌برداری از معادن عملکرد قابل‌قبولی ندارد و هنوز نتوانسته وارد باشگاه کشورهای معدنی جهان شود.

عوامل متعددی مانند اعمال و پایداری تحریم‌های بین‌المللی در طول دهه‌های گذشته، توجه بیش از حد به نفت و چینش اقتصاد کشور براساس اقتصاد نفتی و تک‌قطبی، بی‌توجهی به فرهنگ‌سازی، فقدان ارتباط اصولی و مداوم بهره‌برداران و فعالان داخلی با شرکت‌های معدنی جهان، نبود امکان واردات تجهیزات و ماشین‌آلات به‌روز و در راستای آن، بکارگیری فناوری‌های نسل دوم و سوم به‌جای نسل چهارم در حوزه معدن و صنایع معدنی کشور شرایط را به‌گونه‌ای پیش برده است که در شرایط کنونی اکثریت معادن کشور به‌روش سنتی بهره‌برداری می‌شوند. با این حال، باتوجه به تاسیس و راه‌اندازی شرکت‌های دانش‌بنیان در داخل کشور در حوزه‌های مختلف، اکتشاف، استخراج و فرآوری، امکان انجام معدنکاری سبز در کشور تاحدودی میسر شده است، البته دستیابی به این مهم و عملیاتی کردن آن، نیازمند تدوین استراتژی انجام معدنکاری سبز مطابق با شرایط و استانداردها است.

معدنکاری سبز چه زیرساخت‌ها و امکاناتی نیاز دارد و هزینه تغییر شیوه معدنکاری سنتی به سبز چقدر خواهد بود؟

تغییر روش از معدنکاری سنتی به معدنکاری سبز نیازمند توسعه مقررات و شیوه‌های بهینه برای دستیابی به اهداف موردنظر است و باید از تحقیقات و فناوری‌ها برای صرفه‌جویی در هزینه و کاهش آسیب‌های زیست‌محیطی استفاده کنیم. به‌طورکلی می‌توان برای بکارگیری معدنکاری سبز در ایران از تجارب کشورهای پیشرو در این زمینه ـ مانند استرالیا، نروژ و چین ـ استفاده کرد.

به‌عنوان‌مثال در کشور چین ساختار زیر برای تبدیل معدنکاری سنتی به معدنکاری سبز تدوین شده و در حال‌ حاضر روی ۶۶۱ معدن در حال پیاده‌سازی است. روند این ساختار را می‌توان در چند مرحله زیر خلاصه کرد:

اول، تعطیلی معادن غیرقانونی. بهره‌برداری غیرقانونی از معادن باید به‌عنوان بخشی از راه‌حل معدنکاری، آگاهانه موردتوجه قرار گیرد. منظور از معادن غیرقانونی در چین معادنی است که فاقد استانداردهای زیست‌محیطی، حقوق بشر و کیفیت باشد.

زمینه استخراج غیرقانونی معادن براساس مکان و فرهنگ در کشورهای مختلف متفاوت است، اما به‌طورکلی اگر نهاد نظارتی بین‌المللی فعالیت معدنی را عملیاتی تشخیص دهند، فعالیت آن با رعایت استانداردهای جدید زیست‌محیطی قانونی خواهد بود. در غیر این صورت، آنها باید بسته و طبق طرح مصوب، بازسازی شوند.

دوم، انتخاب فرآیندهای معدنی دوستدار محیط‌زیست. چین برای دستیابی به معدنکاری سبز، در کنار شاخص‌های فنی و اقتصادی انتخاب روش استخراج، شاخص دیگری باعنوان انتخاب روش معدنکاری سازگار با محیط‌زیست و اکوسیستم منطقه را مدنظر قرار داده است که براساس آن مناسب‌ترین روش، انتخاب و عملیاتی می‌شود.

سوم، ارزیابی مجدد عیار حد معادن. ساده‌ترین راه برای بهبود بهره‌وری در معدن و کاهش باطله‌های معدنی، کاهش عیار حد معدن است، بنابراین یکی از سیاست‌های حرکت به‌سمت معدنکاری سبز در کشور چین، ارزیابی مجدد این عیارها در هر معدن است که می‌تواند به‌میزان قابل‌توجهی باطله‌های معدنی را کاهش دهد.

و در نهایت بکارگیری فناوری‌های جدید در مسیر معدنکاری سبز است. برخی از این فناوری‌ها عبارتند از: تکنیک‌های استخراج مواد معدنی از دامپ‌ها و پدهای باطله، تکنیک‌های کنترل و سرکوب گردوغبار، فناوری ذخیره‌سازی باطله غیرقابل‌نفوذ، انتخاب موتورهای تهویه و دیزل مطلوب و امثال آن. علاوه بر اینها سیاست‌گذاری‌هایی مانند «برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری روی تحقیق و توسعه فناوری‌های معدنکاری سبز» و «پاکسازی سایت‌های معدنی تعطیل‌شده» در حال انجام است.

به‌طورکلی براساس تجارب به‌دست‌آمده از کشور چین، هزینه‌های تبدیل روش‌های سنتی به فناوری‌های معدنکاری را می‌توان به شرح زیر برشمرد: تعطیلی معادن غیرقانونی که شامل هزینه‌های نظارتی بهره‌برداری از معادن است، هزینه انتخاب فرآیندهای معدنی سازگار با محیط‌زیست، ارزیابی مجدد عیار حد معادن، پیاده‌سازی فناوری‌های نوین معدنکاری سبز و تحقیق و توسعه و پاکسازی سایت تعطیل‌شده معدن.

فناوری‌های نوین چه نقشی در این زمینه ایفا می‌کنند؟

فناوری‌های نوین می‌توانند تاثیرات متعددی بر عملیات معدنی از جمله ایمنی و بهره‌وری، حفاظت از محیط‌زیست و فرصت‌های فعالیت عملیات برای بانوان داشته باشند. در واقع شرایط کار ایمن‌تر از طریق بهبود ارتباطات زیرزمینی، اتوماسیون، حمل‌ونقل پیچیده‌تر مواد معدنی و فلزی و اقدامات واکنش اضطراری با ادغام فناوری در پروژه‌های معدنی حاصل می‌شود.

پیشرفت‌های تکنولوژیکی در استخراج معادن نیز باعث بهره‌وری بیشتر عملیات می‌شود. این را می‌توان در استفاده از فناوری رباتیک که به‌صورت ۲۴ساعته کار می‌کند، نظارت بر زمان واقعی مواد معدنی و فلزات از طریق معادن و کارخانه‌های فرآوری و استفاده از شبیه‌سازی در مرحله طراحی معدن برای آزمایش راه‌حل‌های مختلف قبل از اجرا مشاهده کرد.

نوآوری همچنین از طریق بهبود تلاش‌های مدیریت پسماند، کمک می‌کند تا باطله‌ها با کارآیی بیشتری فرآوری شوند. استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی برای تامین انرژی خودروها، بخش معدنی پایدارتری را تضمین می‌کند. همچنین بهره‌گیری از فناوری در معدن به‌کاهش خطر و افزایش ایمنی کار برای زنان در این بخش کمک می‌کند و می‌توان امیدوار بود به‌لطف فناوری شاهد کاهش شکاف جنسیتی در زمینه اشتغال باشیم.

به‌طورکلی کشف و بکارگیری فناوری‌های نوین، نیازمند برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری روی تحقیق و توسعه در این بخش است. به‌عبارت دیگر، تحقیق و توسعه فناوری‌های جدید معدنکاری سبز در زمینه‌های فرآوری، اشتغال متوازن، تولید پاک و افزایش بهره‌وری و کاهش انرژی مصرفی در کشورهای پیشرو در عرصه بکارگیری معدنکاری سبز بسیار حائزاهمیت است و سرمایه‌گذاری گسترده‌ای روی این بخش در حال انجام است.