چند روزی می‌شود که بحران انرژی با روزهای سرد و برفی زمستان بیش از پیش نمایان شده است. بحرانی که پیش‌بینی می‌شد در اروپا فراگیر شود و دامن آنها را بگیرد، اما متاسفانه چند روزی می‌شود سرمای منفی 20 درجه در مناطق شمال‌شرقی مهمان خانه‌های مردم شده و آنها را مجبور به استفاده از بخاری‌های نفتی کرده است. برخی کارشناسان در حوزه توزیع گاز معتقدند، دولت باید پیش از اینها فکری برای هوشمندسازی خطوط گازی و شبکه گازرسانی می‌کرد تا انرژی به‌میزان متعادل‌تری در کشور توزیع شود. هوشمندسازی اندازه‌گیری مصرف گاز، طرحی کلان به‌شمار می‌رود که اجرای آن به همکاری یکپارچه بخش‌های مختلف، از جمله شرکت ملی گاز نیاز دارد. شرکتی که بنا بر اظهارات مسعود علوی‌نیا، نماینده شرکت ملی گاز، سیاست‌های این شرکت با هوشمندسازی در یک‌راستا و موافق این طرح است، اما موانعی را در مسیر اجرا می‌بیند که مهم‌ترین آنها ضرورت تراز شدن منافع ملی طرح هوشمندسازی با هزینه‌های اجرای آن است. صمت در این گزارش به بررسی توان دانش‌بنیان‌ها در رسیدن به این هدف پرداخته است.

رفع ناترازی گاز با کنتورهای هوشمند

ایران به‌عنوان دومین منابع گازی دنیا ظرفیت بالایی برای تولید گاز و حتی نقش‌آفرینی در بازار گاز منطقه دارد، اما در سال‌های اخیر باتوجه به روند افسارگسیخته مصرف در کشور، حتی افزایش تولید در پارس‌جنوبی نیز نتوانسته پاسخگوی تقاضا باشد. به‌طوری که اکنون تراز گاز منفی شده و مجموع تقاضا از عرضه گاز، پیشی گرفته است.  «در حال‌ حاضر شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند خواسته‌ها و نیازهای حوزه گاز را با کمک علم به‌تدریج رفع کنند». این سخنی است که مظلوم فارسی‌باف، مدیر پژوهش شرکت ملی گاز ایران چندی پیش بااشاره به شناسایی چالش‌های موجود در بخش تامین گاز و رفع آن با توان دانش‌بنیان‌ها بیان کرد. وی در گفت‌وگویی که با ایسنا داشت، معتقد است: در سال ۱۳۹۸ تصمیم بر این شد تا موضوعات مرتبط با فناورهای راهبردی و چالش‌های موجود در این حوزه را شناسایی کنیم. بر همین اساس بر 3 بخش تولید که شامل حوزه پالایش، انتقال و گازهای استانی هستند، متمرکز شدیم. چندی پیش هم، مجید چگینی، معاون وزیر نفت و مدیر عامل شرکت ملی گاز ایران با اعلام خبر هوشمندسازی توزیع و اندازه‌گیری گاز طبیعی به‌منظور اجرایی شدن پروژه ملی ساخت کنتورهای هوشمند، اظهار کرد: این پروژه در راستای تفاهمنامه‌ای که بین وزرای نفت و دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح در گذشته انجام شده، اجرایی می‌شود. همچنین کنتورهای هوشمند، نیازمند یک‌سری از اقلام تخصصی و فنی است. این مدیر مسئول معتقد است: مصرف گاز در کشور بالاتر از متوسط جهانی است، به‌همین‌دلیل نصب کنتورهای هوشمند گاز در سطح کشور علاوه بر کنترل مصرف، به مدیریت مناسب ناترازی گاز نیز کمک شایانی می‌کند. یکی از مزیت‌های هوشمندسازی کنتورهای گاز، کاهش مصرف گازهای بدون درآمد است. برپایه آمار رسمی، سالانه ۲ میلیارد مترمکعب گاز گمشده در شبکه گاز کشور داریم که بیشتر به‌دلیل دستکاری کنتور توسط مصرف‌کننده یا خطای انسانی در خوانش کنتورها اتفاق می‌افتد. کنتور هوشمند گاز با ارسال هشدار از چنین دستکاری‌هایی جلوگیری می‌کند و از سوی دیگر، با حذف عامل انسانی در خوانش کنتور، ضریب خطای محاسباتی را کاهش می‌دهد.

تنظیم داده، معضل اصلی هوشمندسازی

محمد ذات‌خواهی، مدیرعامل یک شرکت دانش‌بنیان در زمینه هوشمندسازی صنعتی درباره چالش‌های هوشمندسازی مصرف گاز در گفت‌وگو با صمت گفت: هوشمندسازی در مصرف انرژی به‌ویژه گاز از سلسله مراتب خاصی پیروی می‌کند. برای این هدف داده و اطلاعات باید از مقیاس‌های وسیع تا مناطق و نواحی کوچک در اختیار سیستم‌های برنامه‌ریز قرار بگیرد.

وی که موفق به طراحی سامانه‌ای برای پیش‌بینی مصرف گاز به‌صورت روزانه شده است، افزود: برای مثال اگر می‌خواهیم در حوزه گازرسانی وضعیت افت فشار را در خطوط گازی پیش‌بینی کنیم، باید بدانیم که مصارف در کل شبکه و در فصول مختلف سال چگونه است، اما از آنجایی که در زمینه مانیتورینگ شبکه‌های گازی کشور هزینه زیادی نشده، از ضعف داده برخوردار هستیم. در واقع، در بیشتر مناطق کشور گازرسانی شده، اما رویکردی برای برنامه‌ریزی مصرف گاز در پیش گرفته نشده است و همین امر فرآیند هوشمندسازی به‌طورگسترده طولانی‌تر می‌کند.

ذات‌خواهی گفت: فرآیند هوشمندسازی مصرف گاز، با پردازش داده‌های استاندارد که به واقعیت نزدیک است، انجام می‌شود. گفتنی است، می‌توان براساس این داده‌ها تحلیل‌های نرم‌افزاری کرد و به پیش‌بینی‌های گوناگون پرداخت. متاسفانه در فرآیند پیش‌بینی هوشمند، دسترسی به داده‌های ارزش‌دار بزرگ‌ترین چالش موجود و راه‌اندازی کنتورهای هوشمند یکی از راهکارهای دریافت این نوع از داده‌ها است.

پیش‌بینی‌های هوشمند در گرو تنظیم داده

به‌گفته وی، مانیتوریتگ یا تنظیم داده، هزینه هنگفتی می‌طلبد که اگر بتوان در یک بازه زمانی تعیین‌شده داده‌های نزدیک به واقعیت و ارزش‌دار را جمع‌آوری کرد، پیش‌بینی میزان مصرف در ایام مختلف سال، امکان‌پذیر خواهد بود. در نتیجه، می‌توان مدیریت بحران بهتری کرد. در شرایط فعلی پیش‌بینی‌ها به‌صورت کلی و نه جزئی و کارآمد انجام می‌شود. به‌طورمعمول پیش‌بینی‌های فعلی درباره مصرف گاز کلی است که در عمل دیدی از شرایط آینده ارائه نمی‌دهد.ذات‌خواهی گفت: بخش مهمی از کنترل شبکه گاز در دیسپچینگ آن است. دیسپچینگ جایی است که فرآیند مانیتورینگ داده‌ها در این بخش انجام می‌گیرد و می‌توان کل کشور را پیش‌بینی کرد، اما در حال ‌حاضر نیاز داریم که در سطح استان و شهر این فرآیند شکل بگیرد. وی گفت: هوشمندسازی مصرف گاز به‌ویژه در مصارف شهری ارتباط تنگاتنگی با سازمان هواشناسی و پیش‌بینی هوا دارد. به‌طورکلی هوشمندسازی مصرف انرژی، نیازمند نظام یکپارچه است. در حال ‌حاضر داده‌های مصارف استانی به تفکیک در حال اندازه‌گیری است تا بتوان موضوعی‌تر و جزئی‌تر پیش‌بینی کرد.

ذات‌خواهی افزود: برای اندازه‌گیری داده‌ها تنها نمی‌توان به کنتورهای هوشمند اکتفا کرد،بلکه باید ایستگاه‌های اندازه‌گیری گاز تی.بی.‌اس راه‌اندازی شود تا به وضعیت کامل‌تر مصرف گاز پی ببریم. به‌طورکل باید هم در سطح سخت‌افزاری و هم نرم‌افزاری اقدامات ویژه‌ای  انجام داد که معضل اصلی همان‌گونه که گفته شد، در بخش نرم‌افزاری معضل جدی احساس نمی‌شود و اصلی‌ترین ضعف در بخش سخت‌افزاری است.

به‌گفته وی، هر استانی دارای یک شبکه داده است که هنوز استاندارد نشده، به‌همین دلیل شرکت ملی گاز در حال متمرکز کردن داده‌ها در تمامی استان‌ها است.

مشکل دانش‌بنیان‌ها در دریافت گواهی

احمد نعمت‌الهی، رئیس یک شرکت دانش‌بنیان در زمینه فناوری کنترل سنجش گاز نیز در گفت‌وگو با صمت گفت: به‌طورمعمول شرکت‌های دانش‌بنیان با افراد کم‌سابقه اما دارای سواد و دانش کافی شروع به فعالیت می‌کنند که تولیدات‌شان پایه علمی دارد. این شرکت‌ها قابلیت‌های خوبی در زمینه راهبردی کردن تولیدات یک کشور دارند و بر همین اساس، می‌توانند بازار هدف خود را به‌خوبی تغذیه کنند. وی افزود: اما از آنجایی که حوزه نفت و گاز حساسیت بالایی دارند، دانش‌بنیان‌ها برای فعالیت در این حوزه با موانع متعددی روبه‌رو می‌شوند، به‌همین دلیل است که دانش‌بنیان‌های معدودی موفق به همکاری با شرکت‌های بزرگ نفت و گازی می‌شوند. به‌طورمعمول برای بکارگیری محصولات این شرکت‌ها سختگیری‌های زیادی می‌شود. نعمت‌الهی بااشاره به لزوم داشتن تاییدیه‌های معتبر از سوی نهادهای بین‌المللی گفت: دانش‌بنیان‌ها برای همکاری، نیازمند تاییدیه‌های معتبری هستند که در عمل از دریافت آن بازمی‌مانند. گفتنی است، چنین سازکار استانداردی در کشور برای ارائه گواهینامه‌هایی که همتراز اعتبار محصولات اروپایی‌ها باشد، وجود ندارد. محصولات اروپایی از سوی کشورهای مبدأ به‌راحتی می‌توانند گواهینامه‌های معتبر را دریافت کنند و راهی کشورهایی نظیر ایران شوند. به‌عبارت دیگر، دسترسی شرکت‌های خارجی به آزمون‌های بین‌المللی برای دریافت استانداردها آسان‌تر و راحت‌تر است. به‌همین دلیل، دریافت گواهینامه‌های معتبر در بستری انحصاری شکل می‌گیرد که دانش‌بنیان‌های ایرانی توانایی اخذ آن را ندارند. وی افزود: در کل، فعالان در صنعت نفت، به تجهیزات خارجی بیشتر ارج می‌دهند که این روند به اعتبار گواهینامه‌های آنان بر می‌گردد؛ همان‌گونه که پیش‌تر هم گفته شد، این روند در حالی اتفاق می‌افتد که کشورمان برای دریافت تاییدیه‌های لازم، زیرساخت‌های استاندارد را ندارد، چرا که افزون بر شرایط دشوار تحریم، بسیاری از شرکت‌های خارجی گواهینامه معتبر ارائه می‌دهند، چرا که نمی‌خواهند بازار خودشان را در ایران و خاورمیانه از دست بدهند. به‌گفته نعمت‌الهی، برای بهبود روند استانداردسازی محصولات صنعتی شرکت‌های دانش‌بنیان، در ایران هم شرکت تحقیقات صنعتی ایران در راستای استانداردسازی محصولات دانش‌بنیان فرآیند ارائه استاندارد را فراهم کرد. همچنین، 2 سال پیش، تفاهمنامه‌ای میان معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری با شرکت ملی استاندارد در راستای ارائه گواهی به دانش‌بنیان منعقد شد، اما متاسفانه این استانداردها هم موردقبول بیشتر صاحبان صنایع واقع نشد. این فعال دانش‌بنیان گفت: مراکزی هم که در کشور گواهینامه ارائه می‌دهند، از اعتبار کافی برخوردار نیستند. به‌همین دلیل، نخستین اقدامی که لازم است، انجام شود، نهادینه کردن نگرش دانش‌بنیان بودن در واحدهای صنعتی به‌ویژه صنعت گاز است. امروز دانش‌بنیان‌ها بیش از هر چیزی نیازمند اعتماد فعالان در صنعت گاز هستند.

وی افزود: تجربه دیگر شرکت‌های دانش‌بنیان ثابت کرده است که آن دسته از تولیداتی که به بازار رسیده و اعتماد شرکت‌های بزرگ و مادر را جلب کرده‌اند، توانسته‌اند فروش قابل‌توجهی را هم تجربه کنند. بنابراین شرکت‌های دانش‌بنیان، توان حل مشکلات گاز کشور را دارند و می‌توانند با ورود به عرصه‌های بالاتر نقش جدی داشته باشند. این در حالی است که موافقان و مخالفان زیادی دارند و به‌طورمعمول خریداران محصولات موافق و اما تصمیم‌گیران در سطح کلان مخالف همکاری گسترده و خرید محصولات دانش‌بنیانی هستند.

سخن پایانی

یکی از مهم‌ترین روش‌های برنامه‌ریزی منابع نیز، گردآوری و استخراج صحیح اطلاعات میزان مصرف مشترکان است. در حال ‌حاضر قرائت کنتورهای گاز به‌صورت سنتی انجام می‌گیرد که برنامه‌ریزی برای کنترل و هدایت مصرف را دشوار کرده و زمان، انرژی و هزینه زیادی برای کشور به‌همراه دارد. از طرفی هم،  انتظار نمی‌رود محصولات دانش‌بنیان ایرانی یک‌شبه راه صد سال اروپایی‌ها را بروند و به همان اعتبار و درجه‌ای دست یابند که محصولات امریکایی و اروپایی دست‌یافته‌اند. اینکه شرکت‌های دانش‌بنیان با هر میزان کیفیتی، محصولی را تولید کنند، اما چون فاقد کاغذهای معتبر با زبان‌های خارجی هستند از فعالیت و رفع مشکلات داخل باز می‌مانند، بی‌شک این حق را هم باید به شرکت ملی گاز یا هر شرکت مادر دیگری داد که ریسک همکاری را نپذیرند. معضل اصلی؛ زیرساخت‌های لازم در ارائه استانداردها است. برای مثال، داشتن آزمون‌های معتبر از سوی کارشناسان خبره یا ساخت آزمایشگاه‌هایی که نزدیک به کیفیت بالای جهانی است، می‌تواند گره از این معضل بگشاید.