یکی از دلایل بروز حداکثری آلاینده‌ها در محیط‌های شهری، تراکم بالای شهرها در دهه‌های اخیر است. به‌طورکلی تراکم بنا می‌تواند بر محیط‌زیست اثر بگذارد و ابعاد و پیامدهای متعددی داشته باشد. نتایج علمی حاکی از آن است که هرچه تراکم بنا افزایش یابد، انتشار آلودگی دی‌اکسید‌کربن بیشتر می‌شود و همین امر افزایش بیماری و مخارج مالی سلامت و تقاضا برای خدمات‌درمانی را به‌همراه دارد. به‌گفته کارشناسان، تراکم بالای شهری به‌ویژه در شهر تهران موجب جلوگیری از جریان طبیعی باد که نقش اصلی را در کاهش آلودگی هوا و تعدیل رطوبت و حرارت دارد، به‌دلیل وجود ساختمان‌های بلند می‌شود. همچنین، رسوب سموم‌ هوای آلوده از دیگر معایب تراکم شهری در زمینه محیط‌زیست است. به‌طورکلی درصد انواع آلاینده‌ها در هوا و آب در مکان‌های متراکم شهری بیشتر است و آلودگی‌های صوتی خود یکی دیگر از آثار سوء زیست‌محیطی در شهرهای متراکم است. به‌دلیل آرایش ساخت کالبدی در شهرهای متراکم، میزان دریافتی نور آفتاب کاهش می‌یابد و با افزایش جمعیت، مصرف آب زیاد می‌شود و در نتیجه، افزایش تولید فاضلاب را به‌همراه دارد. بی‌شک، افزایش حجم فاضلاب زباله‌های شهری می‌تواند به تغییرات شدید آلودگی‌های محیطی منجر شود.

نفوذناپذیرها شهر را گرفته‌اند

مجید کیاورزمقدم، هیات‌علمی دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران: مهم‌ترین اثر زیست‌محیطی در شهرهای متراکم، سکون آلودگی و بروز پررنگ جزیره حرارتی است که خود باعث تشدید آلاینده‌ها می‌شود. در واقع، جزایر حرارتی در شهرهای بزرگ و متراکم نظیر تهران به‌عنوان عاملی در تشدید آلودگی به‌شمار می‌روند. همان‌گونه که از نام این پدیده پیداست، جزیره حرارتی به پدیده‌ای گفته می‌شود که معمولا در مراکز تراکم شهری شکل می‌گیرد و نسبت به محیط اطراف خود دمای بیشتری دارد. در واقع، جزیره حرارتی پدیده‌ای نسبی است، یعنی به نسبت محیط پیرامونی سنجیده می‌شود. یکی از دلایل ایجاد جزایر حرارتی، سطوح نفوذناپذیر شهری است. معمولا تراکم‌های شهری با هر نوع کاربری از جنس مواد غیرقابل‌نفوذ است و از آنجایی که پوسته شهر با مواد نفوذناپذیر پوشیده شده است، همین امر موجب جذب اشعه خورشید و انعکاس آن در طول موج گرما می‌شود.

ماده تشکیل‌دهنده سازه‌های شهری، قدرت جذب رطوبت ندارند و از طرفی، با انعکاس نورخورشید منجر به افزایش دما در شهر می‌شوند. در واقع، طول موج کوتاه خورشید توسط پوسته شهر جذب و به‌صورت طول موج بلند که همان انرژی گرمایی است، منعکس می‌شود. در شهرهایی که فضای سبز بیشتری دارند یا استاندارد سرانه فضای سبز آنها رعایت شده است، به‌طورطبیعی جزیره حرارتی کمرنگ‌تری دارند، چراکه سطوح نفوذناپذیر این شهرها کمتر است و وجود فضای سبز در گام نخست، باعث تلطیف و تصفیه هوا و جذب آب و تعدیل دما می‌شود.

تهران در گرداب حرارت

بی‌شک در شهرهایی که سرانه استاندارد فضای سبز رعایت نمی‌شود، میزان جزیره حرارتی بیشتر است و این جزایر نمود بارزتری دارند. چندی پیش، در پروژه‌ای به پایش جزایر حرارتی شهر تهران پرداختیم و در نهایت، به این نتیجه رسیدیم که بروز جزایر حرارتی، رابطه مستقیمی با تغییر کاربری‌ها و تراکم شهری دارد. در واقع، هرچقدر معابر و ساختمان‌ها بیشتر باشد، جزایر حرارتی با شدت و میزان بیشتری در شهر به‌وجود می‌آیند. در پژوهش گفته‌شده به این نتیجه رسیدیم که اگر تغییر کاربری و تراکم در شهر تهران با همین میزان پیش برود، جزایر حرارتی شدت بی‌سابقه‌ای پیدا خواهند کرد.انسان و دیگر موجودات دارای میزانی آسایش دمایی هستند، یعنی تنها در یک بازه دمایی مشخص آسایش دارند و به‌راحتی می‌توانند زیست کنند، اما با تسلط جزیره حرارتی بر فراز شهرها، این دما از بین می‌رود و افزایش پیدا می‌کند. در نتیجه، وجود جزایر حرارتی در شهرهای متراکم، موجب اخلال در آسایش شهروندان می‌شود. بنابراین، افزایش دما در معابر که خارج از حد توان انسان است، نخستین تاثیر جزایر حرارتی است. همچنین، جزایر حرارتی منجر به بروز بیماری‌ها؛ چه برای انسان و چه برای حیوانات می‌شوند. گفتنی است، ازدیاد فعالیت‌های خودرویی و کارخانه‌ای در شهرهای بزرگی نظیر تهران یک معضل بزرگ است که انتشار آلاینده‌های حاصل از این فعالیت‌ها در کنار جزایر حرارتی، تاثیر مخرب آلاینده‌ها را بیشتر و بیشتر می‌کند. در واقع، جزایر حرارتی اثر منفی آلاینده‌ها را تشدید می‌کند. راهکارهایی از سوی فناوران به‌منظور تغییر جنس کاربری‌های شهری در نظر گرفته شده است. برای مثال، استفاده از مواد نفوذپذیر یا موادی که جاذب نور خورشید نیستند، کمک‌کننده است. در کل، با استفاده از موادی که انعکاس نور خورشید را بیشتر و جذب را کمتر کند، جزایر حرارتی کمتری در شهر شاهد خواهیم بود یا در مثال دیگر، استفاده از رنگ‌های روشن در کاربری‌ها که قابلیت انعکاس با تولید گرمای کمتری به‌همراه دارد،مفید و موثر است. اما مدیریت تراکم شهری تاثیر مهم‌تری در کاهش آلاینده‌ها خواهد داشت.

آینده محیط‌زیست شهری

در بحث مدیریت تراکم شهری و سیاست‌های شهرنشینی، باید تغییرات بنیادی به‌وجود بیاید. در واقع، فرآیندهای سیاسی و تصمیم‌گیری است که سبب به‌وجود آمدن این حد از تراکم در شهرهای بزرگ کشور شده است. عامل ایجاد جزایر حرارتی در شهرها حاصل اعمال و کارهای فعالانی است که از تراکم‌فروشی‌ها درآمد زیادی دارند. بی‌شک مافیایی که در پس این جریان قرار دارد، دلیل اصلی عدم‌شهرسازی استاندارد در کشور شده است. تا زمانی که تقاضا برای مسکن زیاد باشد، تراکم روز به روز بیشتر و بیشتر می‌شود و در این شرایط، آینده محیط‌زیست شهری به‌تدریج تاریک‌تر خواهد بود.

شهرهای بزرگ، خانه امید روستاییان

تعداد بالای پروژه‌های عمرانی در حوزه ساخت معابر برای خودروها حاکی از آن است که اغلب شهرهای کشور برای خودروها ساخته می‌شوند، نه انسان‌ها؛ چراکه در این پروژه‌ها تردد خودروها به نسبت سلامت شهروندان اهمیت بیشتری دارد و در تمامی آنها از مواد نفوذناپذیر استفاده می‌شود. هرچقدر زیرساخت‌ها و امکانات برای خودرو و تردد خودروها بیشتر باشد، به‌طبع میزان تردد هم بیشتر خواهد شد. طبق آمار در سال ۶۰ نزدیک به ۳ برابر معابر، خودرو وجود داشت، اما امروز این عدد به ۱۰ برابر رسیده است و ساخت متوالی معابر شهری نظیر تونل‌ها یا پارکینگ‌های طبقاتی، خود دلیل دیگری بر افزایش میزان خودرو است. در کل، تصمیم گیری‌ها و برنامه‌ریزی‌های مدیریتی نباید اجازه بدهند که شهرها تبدیل به مکانی شوند که همه از روستاها به آنجا مهاجرت ‌کنند.

تراکم شهری اجازه توسعه نمی‌دهد

آرش حسینی‌میلانی، عضو پنجمین دوره شورای شهر تهران و عضو سابق کمیته برنامه‌ریزی آب در برنامه سوم توسعه: کیفیت هوا ارتباط زیادی با منابع آلاینده متحرک دارد. در کلانشهرها معمولا تراکم جمعیت، آثار زیست‌محیطی متعددی را بر جای می‌گذارد. در چنین مواردی، دولت مرکزی به‌همراه مدیریت شهری در تلاش هستند تا راهکارهایی را پیگیری کنند که مهم‌ترین این راهکارها، توسعه حمل‌ونقل عمومی است تا میزان استفاده از خودروهای شخصی را کاهش دهند و با استفاده از حمل‌ونقل عمومی بتوانند میزان انتشار آلاینده‌ها را کنترل کنند. به‌طورکلی استراتژی اصلی این است که درصد زیادی از حمل‌ونقل شهری، عمومی باشد، اما این یک رویکرد پسینی است. بی‌شک پیگیری رویکردهای پیشگیرانه مهم‌تر است، چراکه منجر به کنترل شدن تراکم شهری می‌شود. در برخی از نقاط شهر اساسا اجازه گسترش بیش از حد را نباید داد، زیرا ظرفیتی وجود ندارد تا جمعیت بیشتر شود و از نظر تراکم و ارتفاع، باید محدودیتی قائل شد. متاسفانه شاهد این هستیم که در دوره اخیر مدیریت شهری قوانین شهرسازی رعایت نمی‌شود و تراکم‌فروشی روز‌به‌روز بیشتر شده و چرخ شهرفروشی در حال چرخیدن است. بنابراین، یکی از مهم‌ترین اقدامات این است که برنامه جامع شهری عملیاتی شود. این برنامه می‌تواند به‌عنوان سدی در مقابل سیل معضلات زیست‌محیطی شهری شناخته شود. در حالی که متاسفانه در بسیاری از شهرهای کشور، سد شهرسازی شکسته شده است.بحران آب، یکی دیگر از آثار حساس زیست‌محیطی تراکم شهری است. نزدیک به ۵ سد در تهران به شهرمندان آبرسانی می‌کنند. در واقع، حقابه‌های مناطق اطراف، به شهر تهران اختصاص داده شده است. از طرف دیگر، با تراکم‌فروشی سقف جمعیت تهران بلندتر شده، در نتیجه سرانه آب برای شهروندان تهران کاهش یافته است که در آینده نه‌چندان‌دور، این موضوع شهروندان را با معضلات عدیده مواجه می‌کند. رشد جمعیت در تهران منجر به تبعات زیست‌محیطی زیادی در حاشیه آن و در دشت‌ها و نواحی آبخیزداری اطراف می‌شود. گفتنی است، رشد بی‌قاعده ساخت‌وساز و مجوزهای مربوط به این فرآیند، باعث افزایش تقاضای شهرنشینی می‌شود و همین مسئله، آثار سوء زیست‌محیطی فراوانی را بر جای می‌گذارد.

پسماند، آفت شهرهای متراکم

متاسفانه توان اکولوژیک تهران از دهه ۷۰ خارج شد و اگر تهرانی‌ها بخواهند تنها به منابع آب زیرزمینی متکی باشند، بی‌شک بحران آب شدیدی را تجربه خواهند کرد. موقعیت جغرافیایی تهران به‌گونه‌ای است که حداکثر برای ۳میلیون نفر می‌توان آب تامین کرد، اما به کمک سدهای اطراف، این جمعیت به ۱۲میلیون نفر رسیده است که روز‌به‌روز هم افزایش می‌یابد و متاسفانه کمبود آب شدت پیدا می‌کند. شرایط ساخت‌وساز و تراکم در شهر به‌گونه‌ای است که مسیر باد را مسدود کرده، همچنین این میزان از تراکم باعث شده است که میزان آلایندگی به‌حدی افزایش پیدا کند که باد، قدرت تخلیه آن را نداشته باشد و همین امر منجر به آلوده شدن روز‌به‌روز شهر شده است. برون‌ریز زباله شهر تهران، دیگر مولفه‌ای است که تاثیر زیادی از تراکم شهری می‌پذیرد. تقریبا ظرفیت مکان‌هایی که تاکنون زباله دفن یا امحا شده ، به‌پایان رسیده و منجر به انتشار آلاینده‌های خطرناک‌تر در شهرک‌های اطراف خود شده‌ است. در بیشتر موارد شهرداری تلاش می‌کند که استانداردهای بهداشتی را در دفن زباله به کار گیرد؛ اما پسماندها معضل اصلی شهرهای با تراکم بالا هستند.

سخن پایانی

مهم‌ترین تبعات فروش تراکم بنا، گسترش شهرنشینی است که می‌تواند آلودگی محیط‌زیست را به‌دنبال داشته باشد و سلامت جامعه را تحت‌تاثیر قرار دهد. به‌گفته کارشناسان، جمعیت و تراکم توسعه، منطبق بر ظرفیت تحمل منطقه توزیع نیافته است. فشار بحرانی برابر با بیشترین مقدار فشار وارده بر سرزمین قرار دارد. بدون تردید، اتخاذ سازکارهای مناسب در زمینه حفاظت از محیط‌زیست و شهرسازی پایدار، برای سامان‌ بخشیدن به این حوزه می‌تواند گامی مهم برای رسیدن به توسعه پایدار باشد.