به‌طور کلی بالغ بر ۵۷ درصد جمعیت کشور تحت اثرات گرد و غبار قرار دارند و طی آینده‌ای نه‌چندان دور ۷۵ درصد جمعیت کشور درگیر این چالش خواهند شد. طبق بررسی‌ها، گردوغبار آثار سوء و پیامدهای منفی گوناگونی دارد که از جمله آن می‌توان به کاهش رشد و بازدهی محصولات کشاورزی، تشدید خسارات ناشی از بروز آفات و بیماری‌های گیاهی، افزایش تصادفات جاده‌ای به‌علت کاهش دید، لغو پروازها و خسارات مالی ناشی از آن، افزایش هزینه درمان، افزایش سرانه هزینه خانوار، افزایش مصرف آب برای شست‌وشو، تعطیلی واحدهای صنعتی، خدماتی و آموزشی، آلودگی منابع آب، اختلال در سیستم‌های برق‌رسانی، افزایش فرسایش بناها و کاهش عمر مفید آنها و مشکلات روحی و روانی انسان اشاره کرد. به‌گفته رئیس سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، پژوهش‌ها نشان می‌دهد ریزگردها و هجوم شن‌های روان سالانه ۳ هزار میلیارد تومان به سکونتگاه‌ها، زیرساخت‌ها و زمین‌های کشاورزی کشور خسارت وارد می‌کند.

خشکسالی بیشتر در تابستان امسال
مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی کشور پدیده ریزگرد را مانند فرونشست پدیده‌ای ناشی از تخریب سرزمینی دانست و گفت: ایران علاوه بر مواجه بودن با ۳۵ کانون ریزگرد داخلی، تحت تاثیر چشمه‌های ریزگرد کشورهای پیرامونی نیز قرار دارد و امسال علاوه بر کاهش بارندگی و خشکسالی ادامه‌دار، با پدیده ریزگرد نیز روبه‌رو هستیم و تابستان امسال خشکسالی بیشتری را تجربه خواهیم کرد که ناشی از تغییر اقلیم است. به گزارش روابط‌عمومی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، رضا شهبازی گردوغبار را مانند پدیده فرونشست، یک مسئله چندوجهی و مؤلفه‌ای از تخریب سرزمین دانست و افزود: گردوغبار و فرونشست پیامدهای فرآیندی با نام «تخریب سرزمینی» است، زیرا وقتی مولفه‌های شکل‌گیری یک سرزمین به‌هم می‌ریزد، ما را با شرایط جدیدی روبه‌رو می‌کند. وی ادامه داد: ذرات گردوغبار کمتر از ۷ تا ۸ میکرون و بیشتر کوچک‌تر از ۲.۵ میکرون است و قابلیت انتقال بالایی دارد؛ از این رو برای هر اقدامی در راستای کنترل و مهار ریزگردها، باید محیط پیرامونی خود را بشناسیم و بدانیم که کدام مناطق قابلیت گسیل ریزگرد را دارند.

کاهش آلودگی تا ۱۰ درصد
شهبازی، مناطق مستعد وقوع ریزگرد را مناطقی توصیف کرد که مسطح هستند و جریان باد قابلیت جولان در این مناطق را دارد؛ ضمن آنکه این مناطق از رسوبات ریزدانه پوشیده شده‌اند. مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی، نامناسب بودن پوشش گیاهی را از دیگر ویژگی‌های مناطق مستعد ریزگرد عنوان کرد و ادامه داد: این مجموعه زمانی که تحت تاثیر بادهایی با سرعت بالا قرار گیرند، ذرات گردوغبار را پراکنده می‌کنند؛ این در شرایطی است که ایران حدود ۳۵ هزار کیلومترمربع چشمه‌ تولید گردوغبار دارد و مرز این چشمه‌های ریزگرد بسته به فصل و اینکه چه میزان رطوبت جذب می‌کنند، متغیر است. وی مرز چشمه‌های ریزگرد را در حال افزایش دانست و یادآور شد: دست‌کم ۱۰ برابر مساحتی که در ایران چشمه ریزگرد داریم در کشورهای اطراف ایران نیز پراکنده ‌شده است؛ به‌گونه‌ای که ایران تحت تاثیر ریزگردهای کشورهایی مانند عراق، سوریه، اردن، عربستان و در برخی مواقع کویت قرار می‌گیرد و این همان پدیده‌ای است که از روز جمعه گذشته در کشور تجربه ‌شده است. شهبازی با بیان اینکه گردوغبار از منطقه مشترک در عراق، سوریه، اردن و شمال عربستان وارد جو شده، اضافه کرد: علاوه بر این کشورها، ایران تحت تاثیر ریزگردهای کشورهای افغانستان، ترکمنستان و حتی بخش‌هایی از روسیه و جمهوری آذربایجان نیز قرار دارد؛ بنابراین هر اقدامی در داخل کشور اگر با هماهنگی کشورهای پیرامونی نباشد، تنها ۱۰ درصد در کاهش آلودگی هوای ناشی از ریزگردها اثر خواهد داشت و همچنان ۹۰ درصد اقدامات بی‌اثر می‌ماند.

جولان ریزگرد در پایتخت
شهبازی در ادامه به بیان وضعیت کشورهای پیرامونی ایران در زمینه دسترسی به منابع آب پرداخت و گفت: متاسفانه کشورهای منشأ ریزگرد به‌ویژه کشورهای غرب و شرق ایران کشورهایی هستند که به‌نظر می‌رسد از نظر اقتصادی و سیاسی در وضعیت مناسبی قرار ندارند و این امر همکاری با آنها را مشکل می‌کند. وی اضافه کرد: اکنون ۷۰ تا ۸۰ درصد منابع آبی کشورهای عراق و سوریه وابسته به کشور ترکیه است و از سوی دیگر ترکیه پروژه‌های سدسازی بزرگی را در دستور کار خود قرار داده است. شهبازی در ادامه عنوان کرد: سال گذشته و امسال سال‌هایی خشک بوده و خواهند بود و به‌نظر می‌رسد چشم‌انداز خوبی برای تابستان امسال از نظر منابع آبی و پیامدهای خشکسالی و توفان‌های ریزگرد، وجود ندارد و چشمه‌های ریزگرد خارجی نیز کشور را تحت تاثیر قرار خواهند داد. مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی به وقوع توفان ریزگرد در تهران اشاره کرد و افزود: این توفان‌ها در تهران کم‌نظیر نیست و در گذشته نیز آن را تجربه کرده بودیم، اما اینکه تهران به این اندازه از آلودگی رسیده، پدیده بی‌نظیری است. وی ادامه داد: در توفان اخیر، آلودگی ریزگردها و غبار، آن‌قدر زیاد بوده که از حجم آن در مسیری طولانی‌ که جریان‌های بادی طی کردند و به پایتخت رسیدند نیز کاسته نشد. این محقق علت اصلی ریزگرد در تهران را سوءمدیریت منابع آبی، نه در کشور، بلکه در منطقه دانست و گفت: مدیریت نامتوازن منابع آبی و مسائلی مانند دیپلماسی آب در منطقه و همچنین خشکسالی‌های رو به فزونی و مکرری که داشتیم، در این زمینه موثر بوده است.

نبود مدیریت مناسب پدیده‌های حدی
شهبازی با بیان اینکه متاسفانه در آینده نیز با این نوع رخدادها مواجه خواهیم بود، از این پدیده‌ها با عنوان«پدیده حدی» یاد کرد و ادامه داد: پدیده‌های حدی مانند خشکسالی‌های شدید، آلودگی هوا و توفان‌های ریزگرد و حتی سیلاب‌ها پدیده‌های مخرب و دائم در حال افزایش هستند و به‌عبارت‌دیگر هر سال بیشتر از سال قبل این پدیده‌ها را تجربه خواهیم کرد. وی اضافه کرد: مشکل اصلی ما در مواجهه با این پدیده‌ها آن است که دیر به آنها فکر می‌کنیم و هر زمان که کار از کار گذشته، به فکر چاره‌ای برای آن می‌افتیم. وی ادامه داد: ما با روش‌های سنتی و تکراری نمی‌توانیم جلوی زیان‌های ناشی از تغییر اقلیم را بگیریم. گام نخست این است که در محدوده سرزمینی همسو با ظرفیت‌های آن زندگی کنیم؛ به این معنی که نمی‌توانیم هر قدر خواستیم از سرزمین بهره‌برداری کنیم. وی بهره‌برداری از سرزمین براساس میل و خواسته انسان‌ها را بهره‌کشی از طبیعت نام‌گذاری کرد و گفت: بهره‌کشی از طبیعت یعنی مصرف آب، خاک و ذخایر زیرزمینی و این به‌معنی مصرف سرزمین است. وی با انتقاد از استفاده نکردن از فناوری در مواجهه با رخدادهای حدی، توضیح داد: ما در زمینه پایش و پدیده‌شناسی از فناوری استفاده کرده‌ایم، اما در آن ‌بخش‌هایی که نیاز به برنامه‌ریزی عملی و اقدام است، فناوری فراموش می‌شود. شهبازی عامل اصلی تخریب سرزمینی را انسان دانست و افزود: اکوسیستم ما این توان را ندارد که خود را با سرعتی که ما به آن تحمیل کرده‌ایم، سازگار کند و ما چاره‌ای نداریم جز اینکه از فناوری، استفاده و برای بازسازی طبیعت اقدام کنیم.

سخن پایانی
درباره مقابله با پدیده ریزگرد با منشأ داخلی، راهکارهای متعدی عنوان می‌شود که به‌عقیده کارشناسان محیط‌زیست بیابان‌زدایی مردمی، عملیات بیولوژیکی آبخیزداری و استفاده از پوشش گیاهی و مدیریت صحیح منابع آبی از جمله راه‌حل‌های تاثیرگذار به‌شمار می‌رود.