کارشناسان معتقدند در سال ‌ های آینده علاوه بر سوخت خودروها و موتورسیکلت ‌ های فرسوده، مازوت در کنار دیگر آلاینده ‌ ها، نقش اصلی را در آلودگی شهر تهران دارد. اگر استانداردهای زیست ‌ محیطی یک واحد صنعتی در سامانه برخط پایش آلایندگی دچار مشکل شود، ابتدا به آن واحد تذکر داده می ‌ شود، اما اگر واحد موردنظر منشأ آلودگی را برطرف نکند، به لیست واحدهای آلاینده اضافه شده و طبق قانون موظف به پرداخت بخشی از فروش خود به ‌ عنوان جریمه است. این روند تا زمانی که آلایندگی واحد تولیدی برطرف نشده، ادامه خواهد داشت. اما آیا چنین روالی در تمامی واحدهای آلوده ‌ کننده اعمال می ‌ شود و اینکه این قانون چقدر می ‌ تواند مانع از انتشار آلاینده ‌ ها در سطح کلان شود؟ صمت در این گزارش به بررسی قوانین و نظارت اجرایی برای کاهش آلاینده ‌ های صنعتی پرداخته است.

از موتورسیکلت تا مازوت

طبق نتایج مطالعات انجام ‌ شده از سوی جایکا (انستیتوی تحقیقاتی ژاپن) در زمینه آلودگی هوای تهران و چند کلانشهر دیگر، ۷۵ تا ۸۵ درصد آلودگی هوای تهران مربوط به منابع متحرک؛ یعنی خودروها، موتورسیکلت ‌ ها و سایر وسایل نقلیه است. همچنین به ‌ گفته مدیر ایمنی، بهداشت، محیط ‌ زیست و انرژی ( HSEE ) سازمان صنایع کوچک و شهرک ‌ های صنعتی ایران، موتورسیکلت ‌ های فرسوده، بیشترین سهم را در آلودگی هوای کلانشهر تهران دارند.

از سوی دیگر، طبق همین پژوهش، ۱۵ درصد آلودگی هوا مربوط به منابع آلاینده ثابت از جمله صنایع آلاینده و نیروگاه ‌ هاست که طبق گفته رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت استان تهران، حداقل واحدهای صنعتی آلاینده تحت کنترل سازمان حفاظت محیط ‌ زیست هستند.

ناگفته نماند این داده ‌ ها مربوط به سال ۱۳۹۸ است و طبق نظر بسیاری از کارشناسان، مازوت ‌ سوزی برای تولید برق را باید در صدر آلاینده ‌ ها بگذاریم.

سهم مازوت در آلودگی هوا

هنگام ورود نفت خام به برج تقطیر، فرآورده ‌ هایی مانند بنزین، گازوئیل، گاز مایع و سوخت جت خارج و از قسمت انتهای برج تقطیر فرآورده سنگینی به ‌ نام نفت کوره خارج می ‌ شود. این فرآورده نفتی در گذشته در نیروگاه ‌ ها، لکوموتیوها و سوخت کشتی ‌ ها مورداستفاده قرار می ‌ گرفت و در حال ‌ حاضر به ‌ عنوان یک سوخت محبوب در کشورهای صنعتی پیشرفته مورداستفاده قرار می ‌ گیرد. در واقع زغال ‌ سنگ و نفت کوره، اصلی ‌ ترین سوخت نیروگاه ‌ های جهان به ‌ شمار می ‌ آیند.

مازوت نوعی نفت کوره است که کیفیت پایین و ویسکوزیته بالایی دارد و در نیروگاه ‌ های حرارتی و موارد مشابه از آن استفاده می ‌ شود. در اروپا و ایالات متحده، ترکیب مازوت شکسته به گازوئیل تبدیل
می ‌ شود. در گذشته، مازوت برای گرم کردن خانه ‌ ها در شوروی سابق و شرق دور مورداستفاده قرار می ‌ گرفت، چراکه آنها تجهیزات لازم برای تبدیل مازوت به سایر محصولات پتروشیمی را نداشتند. در کشورهای غربی به کوره ‌ هایی که از مازوت استفاده می ‌ کنند، کوره ‌ های ضایعات ‌ سوز نیز می ‌ گویند. بر اثر سوزاندن سوخت ‌ های فسیلی حاوی گوگرد همچون مازوت، اکسید گوگرد منتشر می ‌ شود که بخش بیشتر آن را سولفور دی ‌ اکسید تشکیل می ‌ دهد.

سولفور دی ‌ اکسید، گازی سمی و مضر است. این گاز وزن بیشتری نسبت به هوا دارد و زمانی که غلظت آن در هوا به بیش از حد مجاز می ‌ رسد، بوی بدی خواهد داشت که در این سطح کشنده خواهد بود.

به ‌ گفته کارشناسان، امروز با توجه به مازوت ‌ سوزی، سهم آلاینده نیروگاه ‌ ها تقریبا به 80 درصد رسیده و سهم آلایندگی کارخانه ‌ ها از منابع متحرک بیشتر شده است؛ بنابراین می ‌ توان گفت، متهم اصلی آلودگی مازوت است. سوخت نیروگاه ‌ ها مازوت شده تا برق مصرفی تولید شود. قبلا در نیروگاه ‌ ها به جای مازوت از گاز استفاده می ‌ شد.

تلاش می ‌ کنیم مازوت ‌ سوزی را کاهش دهیم

زهره عبادتی، معاون نظارت و پایش حفاظت محیط ‌ زیست استان تهران با توجه به آغاز فصل سرما و نگرانی ‌ های موجود نسبت به مازوت ‌ سوزی در استان تهران، درباره بازدید از نیروگاه ‌ ها گفت: سوخت نیروگاه ‌ ها روزانه چک می ‌ شود. این نظارت در نیمه اول و دوم سال تفاوتی ندارد و به صورت ۲۴ ساعته نوع سوخت مصرفی نیروگاه ‌ ها، واحدهای صنعتی بزرگ مقیاس مانند شرکت ‌ های تولید سیمان، پالایشگاهی و صنایع بزرگ، کنترل و بررسی می ‌ شود.

وی افزود: تمام تلاش ‌ مان این است که اجازه استفاده از سوخت مازوت مانند ۳ سال اخیر به صنایع داده نشود. در این زمینه، همکاری ‌ های خوبی با محیط ‌ زیست انجام ‌ شده است.

معاون نظارت و پایش حفاظت محیط ‌ زیست استان تهران با اظهار امیدواری نسبت به اجرای این مصوبه گفت: باتوجه به پدیده وارونگی دما در 6 ماهه دوم سال، برای کلانشهرها و از جمله پایتخت باید حتما سوخت گاز صنایع و نیروگاه ‌ ها تامین شود تا مشکلی برای مصرف سوخت مازوت نداشته باشیم.

عبادتی تاکید کرد: سازمان محیط ‌ زیست مصمم به جلوگیری از مازوت ‌ سوزی و استفاده از این سوخت در صنایع است. با این همه، تاکنون مطالعه و محاسبه دقیقی از میزان نقش و تاثیر مازوت بر آلودگی هوا انجام نشده است.

معاون نظارت و پایش حفاظت محیط ‌ زیست استان تهران افزود: در صورتی ‌ که واحد صنعتی یا نیروگاه از خروجی سوخت ‌ های آلودگی مانند مازوت یا گازوئیل با محتوای گوگرد بالا استفاده کنند و سیستم ‌ های کنترلی بر دودکش ‌ های خود نصب نکرده باشند، قطع به یقین باعث انتشار آلودگی می ‌ شوند و در آلودگی هوا نقش دارند.

عبادتی در پایان با اشاره به تعداد نیروگاه ‌ های استان تهران گفت: نیروگاه ‌ های تهران، به جز یک نیروگاه که مخازن آن نیز پلمب شده ‌ اند، شرایط و قابلیت استفاده از مازوت را ندارند و سوخت دوم آنها عمدتا گازوئیل است.

احتمال تشدید آلودگی هوا

در همین حال، محسن منصوری، استاندار تهران نیز با اشاره به اینکه معمولا از اواسط پاییز تا اواخر زمستان با تشدید پدیده آلودگی هوا و افزایش آلایندگی مواجه هستیم، گفت: پدیده ‌ های طبیعی همچون گردوغبار نیز روی این موضوع تاثیرگذار است. با این همه، مسئله آلودگی هوا در تهران ناشی از دو موضوع منابع آلاینده در زمستان همچون خودروها و پدیده ‌ های طبیعی همچون گردوغبار است که در دیگر فصول سال نیز رخ می ‌ دهد.

منصوری با اشاره به بررسی موضوع تشدید آلودگی هوا در 6 ماهه دوم سال گفت: تکالیف نهاد ‌ های مختلف در قانون به ‌ روشنی مشخص ‌ شده و برخی نهادها نیز موضوع را به صورت جدی پیگیری کرده ‌ اند، اما تاکید بر آن است که مجموعه شرکت پخش فرآورده ‌ های نفتی، طرح کنترل و هدایت بخارات و خروجی ‌ های بنزین در پمپ ‌ های بنزین را نیز در برنامه مشخص ارائه کند، البته این کار آغاز شده، اما سرعت آن باید افزایش پیدا کند.

استاندار تهران درباره موضوع گازرسانی در حوزه صنایع گفت: باید توزیع گاز در صنایع به ‌ گونه ‌ ای باشد که صنایع به مازوت ‌ سوزی روی نیاورند؛ بنابراین باید با اعمال تدابیر لازم اگر به هر دلیلی با اخذ مجوز مقرر شد صنایعی از این فرآیند استفاده کنند باید با رعایت فاصله محل صنعتی با تهران این اقدام انجام شود.

وی ادامه داد: موضوع معاینه فنی خودروها نیز موردبحث و بررسی قرار گرفت و مقرر شد اخذ گواهی معاینه فنی با جدیت دنبال شده و کنترل ‌ های لازم در صدور این برگه انجام شود. برخی از افراد برای اخذ گواهی معاینه فنی به شهرستان ‌ های اطراف مراجعه می ‌ کنند و این در شرایطی است که در این شهرستان ‌ ها حساسیت ‌ ها نسبت به این موضوع کمتر است؛ بنابراین باید هر شهری با توجه به شرایط خود شاخص ‌ های کنترلی را تعیین کند.

منصوری تاکید کرد: امسال کشور سومین پاییز خشک را پیش ‌ رو دارد که بارندگی کمتر، موجب تشدید آلایندگی ‌ ها می ‌ شود؛ بنابراین نهاد ‌ ها تکلیف سنگین ‌ تری بر عهده دارند. بی ‌ تردید تحقق قانون هوای پاک نیازمند منابع مالی گسترده است و از سوی دیگر، زمانبر نیز است، اما می ‌ توانیم تدابیری را اتخاذ کنیم که بخشی از اقدامات لازم برای تحقق این قانون اجرایی شود.

افزایش ۹۰ درصدی دی ‌ اکسیدکربن

یاور عنانی، پژوهشگر دانشگاه تربیت مدرس در گفت ‌ وگو با صمت با اشاره به اینکه در ۵۰ سال گذشته فعالیت ‌ های انسانی بیش از ۹۰ درصد غلظت دی ‌ اکسیدکربن موجود در جو را افزایش داده و این میزان برای متان و اکسید نیتروژن بالای ۵۰ درصد است، گفت: گازهای آلاینده به 2 دسته اولیه و ثانویه تقسیم می ‌ شوند؛ آلاینده ‌ های اولیه از منابع انتشار مانند اگزوز خودروها و دودکش کارخانه ‌ ها، به ‌ طور مستقیم منتشر می ‌ شوند و شامل دی ‌ اکسیدگوگرد، اکسیدهای نیتروژن، ذرات معلق جامد ۲ . ۵ و ۱۰ پی ام (واحد اندازه ‌ گیری ذرات معلق در هوا) مونواکسیدکربن و... هستند. آلاینده ‌ های ثانویه نظیر گاز ازن در اثر واکنش شیمیایی آلاینده ‌ های اولیه با هم یا ترکیبات موجود در جو به ‌ وجود می ‌ آید.

آلاینده ‌ های دیگری هم وجود دارند اما آنچه در حال ‌ حاضر به ‌ عنوان معیار برای سنجش آلایندگی در کلانشهرها در دنیا استفاده می ‌ شود، آلاینده ‌ های گازی اولیه و ثانویه است. با این تعاریف حالا می ‌ توان به رابطه بین این 2 نوع گاز که تنها وجه اشتراک آنها ازن است، پرداخت. ازن هم باتوجه به ارتفاع قرارگیری رفتار آلاینده هم در سطح زمین به ‌ عنوان ازن زمینی و هم در بالای جو به ‌ عنوان ازن گلخانه ‌ ای یافت می ‌ شود.

راه ‌ های بهبود کیفیت هوا

وی بااشاره به اینکه تا چه حد می ‌ توان با تکیه بر ابزارهای پیشرفته از میزان انتشار آلاینده ‌ های گازی کاست؟ گفت: اگر در سیاست ‌ های کلان به کاهش استفاده از سوخت ‌ های فسیلی در نیروگاه ‌ ها، کارخانجات و وسایل نقلیه روی بیاوریم، این مورد علاوه بر کاهش مستقیم گاز دی ‌ اکسیدکربن؛ موجب کاهش توأمان گازهای آلاینده ‌ ای چون اکسیدهای نیتروژن، دی ‌ اکسیدگوگرد و منوکسیدکربن و در نتیجه بهبود کیفیت هوا منجر می ‌ شود.

وی بااشاره به راهکارهایی برای کاهش گازهای آلاینده گفت: برای کاهش گازهای گلخانه ‌ ای تا جایی که می ‌ توان باید به ‌ سمت بهره ‌ گیری از انرژی الکتریکی و استفاده از انرژی ‌ های تجدیدپذیر به ‌ جای انرژی ‌ های فسیلی برویم. همچنین توصیه می ‌ شود از سیکل ترکیبی کردن نیروگاه ‌ های گازی به ‌ عنوان جایگزین توربین ‌ های گازی بهره بگیریم. در باب فلرها باید هرچه سریع ‌ تر به بهره ‌ برداری از آنها درعوض سوزاندن آنها پرداخت و اینکه می ‌ توان به جایگزینی خودروهای موجود با خودروهای الکترونیکی پرداخت. ایجاد دیوار و بام ‌ سبز در ساختمان ‌ ها و استفاده از فیلترهای جذب ‌ کننده گازهای گلخانه ‌ ای و ذخیره کربن از دیگر راهکارهای موجود است.

عنانی افزود: در راهکار بالا، حذف یا کاهش سوخت ‌ های فسیلی علاوه بر کاهش گازهای گلخانه ‌ ای، کاهش گازهای آلاینده را نیز در پی خواهد داشت، چرا که در فرآیند احتراق به ‌ ویژه در توربین ‌ های گازی یا سیکل ‌ های بخار و نیروگاه ‌ های زغال ‌ سوز میزان آلاینده ‌ های بسیار زیادی تولید می ‌ شود. در سایر راهکارها هم میزان انتشار و به ‌ دلیل افت احتراق میزان گازهای آلاینده نیز کاهش می ‌ یابد.

راهی برای تقویت دانش ‌ بنیان ‌ ها

وی ادامه داد: بدیهی است دولت پررنگ ‌ ترین نقش را در این حوزه دارد چرا که با ارائه مشوق ‌ های لازمه چه در بخش انرژی ‌ های تجدیدپذیر، چه در بخش خودروهای الکتریکی و سایر موارد و با در نظر گرفتن سرمایه لازم می ‌ تواند موجب تقویت شرکت ‌ های دانش ‌ بنیان در این حوزه و ایجاد حرکت شتاب ‌ دار مورد نیاز کشور شود.

سخن پایانی

با توجه به موارد یادشده می ‌ توان گفت ۳۰ تا ۳۲ درصد آلایندگی مربوط به منابع ثابت همچون کارخانه ‌ ها و ۶۷ تا ۸۰ درصد آلودگی تهران سهم منابع متحرک همچون اتوبوس، تاکسی و موتورسیکلت است که در این میان، موتورسیکلت ‌ ها سهم زیادی را به خود اختصاص می ‌ دهند، چراکه اگر موتورسیکلتی استاندارد لازم را نداشته باشد ۴ تا ۵ برابر یک خودرو آلایندگی ایجاد می ‌ کند. در تهران به ازای هر نفر تقریبا یک خودرو داریم؛ بنابراین باید در این حوزه برنامه ‌ ریزی دقیقی انجام دهیم. در برنامه ‌ ها تاکیدشده که موتورسیکلت ‌ های برقی با کاربراتوری جایگزین شوند. امیدواریم در برنامه ‌ ای ۲ تا ۳ ساله این مشکل را حل کنیم.