نگاهی به آمار تولید

گزارش انجمن جهانی فولاد درباره میزان تولید جهانی فولاد خام در ماه مه ۲۰۲۴ میلادی (12 اردیبهشت تا 11 خرداد ۱۴۰۳)، حکایت از آن دارد که ایران برای نخستین‌بار در سال ۲۰۲۴ میلادی از نظر تولید ماهانه در رتبه هفتم برترین فولادسازان جهان قرار گرفت و با تولید ۳ میلیون و ۳۰۰ هزار تن و با رشد نقطه‌به‌نقطه ۲.۱ درصدی و افزایش ۹.۱ درصدی در 5 ماه نخست ۲۰۲۴ نسبت به ۲۰۲۳ به این موفقیت دست ‌یافته است، همچنین از نظر میزان فولاد خام تولیدشده در 5 ماه نخست امسال کشورمان با تولید ۱۴ میلیون تن در این بازه، پس از کشورهای آلمان و ترکیه با تولید ۱۶ میلیون و ۲۰۰ هزار تن و ۱۵ میلیون و ۵۰۰ هزار تن در رتبه نهم تولیدکنندگان برتر فولاد جهان قرار گرفت. انجمن جهانی فولاد درباره میزان تولید جهانی فولاد خام در ماه مه ۲۰۲۴ میلادی خاطرنشان کرد: تولید جهانی این محصول راهبردی در این ماه در کل جهان به ۱۶۵ میلیون و ۱۰۰ هزار تن رسیده که ۱.۵ درصد نسبت به همین ماه در سال ۲۰۲۳ افزایش داشته است. باوجود افزایش تولید در ماه مه امسال نسبت به ماه قبل از آن در چند کشور چین، هند، ترکیه و ایران نسبت به 5 ماه نخست ۲۰۲۳، میزان رشد تولید ماه مه درباره سایر فولادسازان عمده جهانی منفی بوده است. آخرین گزارش انجمن جهانی فولاد نشان می‌دهد بیشترین افزایش 5 ماه نخست امسال نسبت به همین مدت در سال ۲۰۲۳ مربوط به 3 کشور ترکیه، هند و ایران است که به‌ترتیب رشد ۲۲.۱، ۸.۵ و ۷.۲ درصدی را تجربه کردند و در رتبه‌های بعدی آلمان با ۶.۱ و برزیل با 5 درصد افزایش تولید قرار دارند.

سد توسعه

سعید برزگر، کارشناس صنایع معدنی در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: صنعت فولاد ایران باتوجه به ظرفیت‌های کشور در بخش انرژی و همچنین مواد معدنی و به‌ویژه ذخایر سنگ‌آهن، تاسیس شده و توسعه ‌یافته است. میزان تولید فولاد ایران در سال‌های گذشته رو به رشد بوده، تا جایی‌که ایران در جایگاه دهمین فولادساز بزرگ دنیا قرار گرفته است. وی افزود: در برخی دوره‌های زمانی و برای یک بازه کوتاه‌مدت رتبه ایران در میان فولادسازان دنیا بهبود می‌یابد. این ارتقای رتبه از آنجا حاصل می‌شود که ظرفیت تولید فولاد کشور به‌مراتب بالاتر از میزان تولید در این بخش است، چنانچه ضریب بهره‌برداری از صنعت فولاد ارتقا یابد، امکان بهبود شرایط تولید در این بخش وجود دارد.
این کارشناس صنایع‌معدنی گفت: براساس آمار مطرح‌شده از سوی انجمن جهانی فولاد، ایران در ماه مه ۲۰۲۴ میلادی از نظر تولید ماهانه در رتبه هفتم برترین فولادسازان جهان قرار گرفت. بااین‌وجود نمی‌توان به تداوم رشد تولید فولاد کشور در ماه‌های پیش‌رو امید داشت، چراکه محدودیت‌های تامین برق صنایع آغاز شده است و حتی پیش‌بینی می‌شود که با گرم‌تر شدن هوا، افزایش یابد. در همین‌ حال در ماه‌های پیش‌رو و با سرد شدن هوا، تامین گاز موردنیاز فولادسازان با کمبود جدی روبه‌رو خواهد شد.
برزگر گفت: علاوه‌ بر محدودیت‌های یادشده که از بی‌توجهی دولت‌ها به توسعه زیرساخت‌های کشور نشأت می‌گیرد، سیاست‌گذاری غلط و تغییر مداوم رویه‌های حاکم بر صنایع نیز، دیگر موردی است که ضربات جدی را به تولید تحمیل می‌کند.
وی افزود: نبود دورنمای روشن از تامین مواد اولیه فولادسازان در سال‌های آتی، الزام به حضور در بازار جهانی و نبود امید به کسب بازار صادراتی متناسب با ظرفیت‌های توسعه‌یافته در صنعت فولاد کشور و... همگی مانع فعالیت موثر در این صنعت هستند.
برزگر تاکید کرد: در چنین شرایطی از میزان تولید در صنعت فولاد به نسبت ظرفیت‌های احداث‌شده در این بخش کاسته می‌شود. چالش یادشده به افت بهره‌وری تولید در این زنجیره منتهی می‌شود. وی در پایان گفت: از مجموع موارد یادشده می‌توان این‌طور برداشت کرد که چالش‌های متعدد و چندجانبه‌ای عملکرد صنعت فولاد را تحت‌تاثیر منفی قرار می‌دهد؛ این مشکلات از صرفه اقتصادی تولید می‌کاهد و تداوم فعالیت یا اجرای طرح‌های توسعه را در این بخش با مشکل روبه‌رو می‌کند.

چرایی رشد ناهمگون

آنوش رحام، فعال صنعت فولاد در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: صنعت فولاد همواره در برنامه‌های توسعه‌ای کشور موردتوجه قرار داشته است، تا جایی‌که در افق ۱۴۰۴، تولید ۵۵ میلیون تن فولاد هدف‌گذاری شده است. در واقع دولت‌ها نگاه مثبتی به توسعه این صنعت دارند، هرچند انتقاداتی به سیاست‌های حاکم بر این زنجیره وارد است. بر همین اساس نیز تامین پیش‌نیازهای تولید ۵۵ میلیون تن فولاد همچون تامین مواد اولیه، رشد همگون زنجیره فولاد و همچنین ارتقای صنایع تبدیلی و تکمیل زنجیره ارزش‌افزوده آن‌طور که باید موردتوجه سیاست‌گذاران قرار نگرفته است.
این فعال صنعت فولاد گفت: تولید ۵۵ میلیون تن فولاد در افق ۱۴۰۴، با چالش تامین سنگ‌آهن روبه‌رو است و برای تامین مواد اولیه این حجم از تولید به واردات نیازمند خواهیم بود. چنانچه رفع این کمبود در اولویت دستور و سیاست‌های دولتمردان قرار گیرد، باید اکتشاف و استخراج سنگ‌آهن جدی گرفته شود. گفتنی است، این کمبود در حلقه‌های گندله و آهن‌اسفنجی نیز مشهود است و باید راه‌حلی برای رفع آن اندیشید.
این فعال صنعت فولاد از محدودیت در تداوم انرژی به‌عنوان دیگر چالش پیش‌روی صنایع و اهداف توسعه‌ای فولادسازی نام برد و گفت: تامین برق و گاز فولادسازان کشور در سال‌های اخیر با محدودیت جدی روبه‌رو شده است و پیش‌بینی می‌شود این کمبود بیش‌ازپیش، ادامه یابد. بی‌توجهی به توسعه و نوسازی ظرفیت‌های انرژی در کشور و همچنین نادیده گرفتن طرح‌های بهره‌وری انرژی، از مهم‌ترین دلایلی هستند که به بروز چنین کاستی‌هایی در موقعیت کنونی کشور منتهی می‌شود و آینده زنجیره فولاد را تهدید می‌کند.
بی‌توجهی به ارزش‌افزایی
رحام گفت: ساماندهی، تدوین برنامه راهبردی و استراتژی برای تکمیل زنجیره ارزش و صنایع تبدیلی فولادی در این سال‌ها مغفول مانده است. صنایع لوله‌وپروفیل، نورد، تولید ورق و... نیز باید همپای توسعه ظرفیت شمش فولاد، توسعه یابند. با این وجود هیچ برنامه مشخصی که دربردارنده استراتژی کلان و برنامه راهبردی و تسریع فرآیند سرمایه‌گذاری در حوزه صنایع تبدیلی باشد، تنظیم‌ نشده است. در واقع توسعه صنعت فولاد تنها با تکیه‌بر افزایش ظرفیت تولید فولاد خام موردتوجه دولت‌ها بوده است.
این فعال صنعت فولاد افزود: در تمامی سال‌های گذشته، صنعت فولاد ایران از منظر ظرفیت تولید، رشد داشته و ایران در اغلب سال‌های اخیر در رتبه دهم فولادسازان دنیا جای گرفته، اما در برخی دوره‌های زمانی در جایگاه هفتم بزرگ‌ترین فولادسازان دنیا نیز قرار گرفته و این رشد، در سایه توسعه طرح‌های فولادی کشور محقق شده است.
انتقادات به توسعه ناهمگون
رحام گفت: سرانه تولید و مصرف فولاد یکی از شاخص‌های مهم در ارزیابی توسعه‌یافتگی کشورها شناخته می‌شود. ایران از ظرفیت‌های متعددی در حوزه منابع معدنی و همچنین در حوزه انرژی برخوردار است، بنابراین در طول سال‌های گذشته توجه ویژه‌ای به این صنعت شده است.
وی افزود: در اغلب سال‌های گذشته توسعه صنعت فولاد موردتوجه سیاست‌گذاران و دولتمردان بوده است. تنها در دوران فعالیت دولت‌های نهم و دهم و به‌واسطه نبود افراد متخصص در جایگاه‌های مدیریتی، چالش‌های حاکم بر زنجیره فولاد بیش‌ازپیش تعمیق یافتند. در این سال‌ها نه‌تنها شاهد رشد و پیشرفت صنعت فولاد نبودیم، بلکه این صنعت حتی در مواردی عقبگرد را هم تجربه کرد. در همین حال طرح‌های توسعه صنایع فولاد کشور نیز براساس جانمایی اشتباهی احداث شدند. بخشی از واگذاری‌های صنایع فولادی در همان دوره شکل گرفت که با هدف چابک‌سازی و اصلاح شیوه مدیریتی بود، اما نتیجه مثبتی به‌همراه نداشت.
این فعال صنعت فولاد گفت: تولید فولاد صنعتی آب‌بر است، با این وجود در مواردی شاهد هستیم که واحدهای فولادی کشور در مناطق خشک احداث ‌شده‌اند. در چنین شرایطی انتظار می‌رود فاز بعدی طرح‌های توسعه این صنعت به مجاورت آب و دریای خلیج‌فارس منتقل و بدین‌ترتیب، چالش دسترسی صنایع به آب مرتفع شود. وی افزود: خوشبختانه در طول سال‌های اخیر اقدامات مثبتی برای بهبود شرایط تولید در زنجیره فولاد اجرایی شده است. بدین‌ترتیب بخشی از این چالش‌ها مرتفع شده‌اند، اما همچنان شاهد ناهمگونی در این زنجیره هستیم، هرچند جایگاه صادرات و تامین نیاز داخل مشخص ‌شده است، اما در همین زمان با چالش توزیع نادرست مواد اولیه تولید در زنجیره فولاد روبه‌رو هستیم.
مدیریت ناکارآمد زنجیره فولاد
رحام گفت: دولت‌های گذشته در مدیریت بازار فولاد اشتباهات بزرگی را مرتکب شده‌اند، هر زمان دولت تلاش کرد با بخشنامه‌ها و در قالب دستوری، بازار فولاد را مدیریت کند، بیشترین آسیب‌ها و تبعات را برای بازار فولاد به‌دنبال داشت. قیمت‌گذاری براساس ارز نیمایی، یکی از اشتباه‌ترین سیاست‌هایی بود که در این حوزه اتخاذ شد که زمینه توزیع رانت گسترده‌ای را فراهم کرد. در همین حال نتوانست سیاست‌گذاری صحیحی را طبق اصول حاکم بر بازار یعنی اصل عرضه و تقاضا و رقابت در بازار، انجام دهد. پس‌ازآن هم شاهد اشتباهات دیگری در شیوه‌نامه‌های حاکم بر این زنجیره و نحوه توزیع و تامین مواد اولیه واحدهای فولادی بودیم. این دست ناکامی‌ها، ضررهای بسیاری را به روند تولید و اشتغالزایی در صنایع تبدیلی وارد کرد، بنابراین باید اذعان کرد هرگاه دولت‌ها سعی کردند در بازار فولاد دخالت کنند و متعاقبا نظم بازار و ارکان این زنجیره را با چالش‌های جدی روبه‌رو کرده‌اند.
ساماندهی غیراصولی
وی افزود: تولید در برخی از حلقه‌های این زنجیره مازاد نیاز داخلی است، با این وجود ساماندهی این بازار به‌نحوی‌که مواد اولیه موردنیاز تمامی صنایع تکمیلی فراهم شود، با چالش‌های جدی روبه‌رو بوده است. دخالت‌های دولت نیز در این زمینه نه‌تنها تاثیر مثبتی نداشته، بلکه چالش‌های جدی‌تری را رقم ‌زده است.
در واقع نبود مدیریت باثبات در سیستم توزیع فولاد که دربرگیرنده تمامی نیازهای فعالان زنجیره فولاد باشد، احساس می‌شود. همین موضوع باعث شده است برخی حلقه‌های دلالی، واسطه‌گری و سفته‌بازی در روند توزیع فولاد به‌وجود آید، بنابراین باید خاطرنشان کرد نظارت بر روند توزیع بازار ضروری به‌نظر می‌رسد. چنانچه این کمبودها مرتفع شوند، بسیاری از چالش‌های حاکم بر این زنجیره مرتفع خواهند شد. جنگیدن با اصول علم اقتصاد در نظام فولادی معنی و نتیجه ندارد. چنانچه اصول اقتصادی در این زنجیره موردتوجه قرار گیرند، می‌توان به رفع چالش‌های کنونی امید داشت. در واقع انتظار می‌رود مرکزیت بازار براساس ۲ اصل عرضه و تقاضا ساماندهی شود تا بدین‌ترتیب شاهد رفع مشکلات و کمبودهای کنونی باشیم.

سخن پایانی

ارتقای تولید در یک صنعت خبر خوشی است که احتمال سودآوری بیشتر صنایع، ارتقای بهره‌وری، اشتغالزایی بیشتر و بهبود شرایط اقتصادی را تقویت می‌کند؛ بااین‌وجود نمی‌توان به این خبر خوش، دل بست، چراکه محدودیت‌های جدی در مسیر فعالیت صنعت فولاد وجود دارد و ارتقای تولید در این زنجیره، دائمی نخواهد بود. باتوجه به اثرگذاری صنعت فولاد در توسعه صنعتی و اقتصادی کشور و همچنین تاثیر آن بر بهبود شرایط تولید، اصلاح سیاست‌های حاکم بر صنایع، ضروری به‌نظر می‌رسد.