استانداردسازی در مسیر اصلاح
همواره یکی از چالش‌های اساسی اکوسیستم دانش‌بنیان در مراحل پایانی چرخه تولید، دریافت گواهی استاندارد بود و هست.
در واقع، درست زمانی که محصول نهایی آماده رسیدن به بازار می‌شود، صاحبان شرکت‌ها معمولا در دریافت گواهی‌های استاندارد با چالش‌هایی مواجه می‌شدند و این چالش‌ها برای بازارسازی روندی بسیار مخرب بود. نمی‌توان سازمان ملی استاندارد را مقصر دانست؛ چراکه در اغلب موارد، مبنایی برای ارائه گواهی محصولات دانش‌بنیان وجود ندارد. در کل مبهم بودن سازکار استاندارد این محصولات، مشکلات عدیده‌ای را در بازارسازی به‌وجود آورده بود. این معضل به‌ویژه برای آن دسته از محصولات نوآورانه‌ای که برای بار نخست وارد نظام تولید می‌شدند، بیش از سایر محصولات نمود داشت، زیرا استانداردهای مشخصی برای این دست از تولیدات وجود نداشت. تا اینکه در سال ۱۳۹۷ سازمان ملی استاندارد با همکاری معاونت علمی و فناوری اقتصاد دانش‌بنیان، تصویب کردند که با ایجاد سازکاری مشخص در روند دریافت استاندارد گواهی «دانش‌نماد»، راه‌حلی برای رفع معضلات گفته‌شده باشد و آن را وارد ادبیات دانش‌بنیان کشور کردند. امروزه محصولات دانش‌بنیان با قرار گرفتن در نظام استانداردسازی و ارزیابی انطباق می‌توانند گواهی دانش‌نماد را از سازمان ملی استاندارد ایران دریافت کنند. با این‌حال چندی پیش، روح‌الله دهقانی، معان علمی و فناوری ریاست‌جمهوری بااشاره به اینکه یکی از مشکلات شرکت‌های دانش‌بنیان آن است که محصولاتی را تولید کرده‌اند که استاندارد آن هنوز در کشور تدوین نشده است، از سازمان ملی استاندارد، خواستار کمک به تدوین استاندارد این محصولات شد. صمت به‌مناسبت روز جهانی استاندارد به چالش‌های دانش‌بنیان‌ها در دریافت استاندارد و سازکار گواهی دانش‌نماد پرداخت.
چالش‌های استاندارد دانش‌بنیان‌ها
عبدالرضا واعظی، رئیس سابق پارک علم و فناوری آذربایجان‌شرقی در گفت‌وگو با صمت درباره چالش‌های دریافت گواهی‌های مربوط به استاندارد گفت: ارائه گواهی‌های مبتنی بر استاندارد برای محصولات دانش‌بنیان چالش‌هایی دارد که هم می‌توان به جنبه مثبت و هم به ابعاد منفی آن اشاره کرد. در واقع، از آنجایی که محصولات دانش‌بنیان نوآورانه و معمولا فاقد نمونه خارجی هستند، نمی‌توان روند ارائه گواهی‌های استاندارد را به مفهوم معمول خود برای این دسته از محصولات اجرا کرد.
وی افزود: ارائه استاندارد برای آن دسته از محصولاتی که دارای نمونه مشابه داخلی یا خارجی هستند، فرآیند ملموس‌تری دارد و استانداردهایی را می‌توان براساس استانداردهای قبلی تدوین کرد. در واقع، زمانی که یک محصول در بازار وجود داشته باشد، سازمان استاندارد به‌فراخور بازخوردها و تاریخچه‌ای که آن محصول داشته است، اصولی را در قالب استاندارد تدوین می‌کند و هر محصول دیگری که تولید شود، باید براساس استانداردهای تدوین‌شده ساخته شود. اما برای آن دسته از محصولات دانش‌بنیان که تولید بار اول هستند و نمونه مشابه خارجی ندارند، مفهوم استاندارد تا حد زیادی متفاوت می‌شود.
به‌گفته وی، چالش منفی این جریان خود را در عدم‌بازارسازی محصولات دانش‌بنیان نشان می‌دهد. در واقع فقدان استاندارد مانع از بازارسازی بسیاری از محصولات دانش‌بنیان می‌شود.
واعظی گفت: به این دلیل که، نه شرکت دانش‌بنیان می‌تواند استاندارد دریافت کند و نه سازمان استاندارد مبنایی برای ارائه استاندارد دارد، بازارسازی با مشکلات زیادی مواجه می‌شود و مثال مرغ و تخم‌مرغ را می‌توان اینجا به‌وضوح مشاهده کرد، اما چالش مثبت این روند، تدوین استانداردهای جدید است که خوشبختانه شاهد رخداد این روند در چند سال گذشته بوده‌ایم. اداره استاندارد با کمک دانش‌بنیان‌ها و معاونت علمی و فناوری اقتصاد دانش‌بنیان تاکنون استانداردهایی را تدوین کرده‌اند و موردتوافق هم قرار گرفته است. برای مثال، چندی پیش نسل جدیدی از آسانسور از سوی شرکت دانش‌بنیان ایرانی معرفی شد که با کمک سازمان استاندارد و معاونت علمی برای آن استاندارد تدوین شد.
وی افزود: در کل، این فرآیند، ۲ روی سکه بحث استاندارد در شرکت‌های دانش‌بنیان است. ناگفته نماند که مجوزهای دیگری هم در بحث اکوسیستم دانش‌بنیان وجود دارد که فعالان این عرصه می‌توانند برای حضور در بازار از آنها استفاده کنند. نظیر مجوزهایی که برای محصولات پزشکی یا درمانی یا کشاورزی از سوی جهادکشاورزی صادر می‌شود. بی‌شک دانش‌بنیان‌هایی که در چنین حیطه‌هایی فعالیت می‌کنند، چالش گفته‌شده را ندارند، چراکه روند کارشناسی به‌درستی انجام می‌گیرد و تیم ارزیاب‌ها با بررسی‌های لازم، در نهایت مجوزهای لازم را ارائه می‌دهند.
صاحبان فناوری استاندارد می‌نویسند
واعظی بااشاره به آن دسته از محصولات دانش‌بنیان که دارای نمونه خارجی مشابه هستند، گفت: برخی محصولات دانش‌بنیان هم هستند که نمونه مشابه خارجی دارند و تنها با علم و فناوری و بهره‌وری و نرخ تمام‌شده کمتر تولید می‌شوند که این محصولات، شانس دانش‌بنیان شدن کمتری دارند. گفتنی است، براساس آیین‌نامه قبلی معاونت علمی ریاست‌جمهوری، تنها محصولاتی می‌توانند دانش‌بنیان شوند که در آنها نوآوری بارزی وجود داشته باشد، یعنی مهندسی معکوس و مونتاژ در زمره دانش‌بنیان محسوب نمی‌شود. شاید بتوان عنوان شرکت فناور را بر آنها نهاد، اما طبق ارزیابی قبلی معاونت علمی، این شرکت‌ها دانش‌بنیان نبودند؛ مگر آنکه افزایش کیفیت یا نوآوری در آنها اعمال شده باشد. به‌گفته این فعال در اکوسیستم دانش‌بنیان، اغلب استانداردهای ارائه‌شده در ایران، ترجمه استانداردهای موفق جهانی است، چراکه توانایی نگارش استاندارد به‌صورت پایه و از صفر را نداریم و در اصل، صاحب فناوری نیستیم؛ استاندارد را کشوری می‌نویسد که صاحب فناوری باشد.
وی افزود: بنابراین در ایران هم طبق استانداردهای تدوین‌شده از سوی کشورهای صاحبان فناوری به محصولات گواهی داده می‌شود. بنابراین، هنوز بسیاری از محصولات دانش‌بنیان تولیدشده در کشور به سطح نمونه خارجی خود نرسیده‌اند و موفق به دریافت گواهی استاندارد نمی‌شوند. ناگفته نماند که معمولا در بسیاری موارد، ارزیابی کارشناسان سازمان ملی استاندارد از ایده‌آل‌های بین‌المللی پایین‌تر است. حال برای پیشرفت اکوسیستم فناوری در کشور هم، باید این روند یعنی تعدیل ارزیابی‌ها صورت بگیرد. همه ما می‌دانم که چند خودروی ساخت داخل فاقد استانداردهای بین‌المللی هستند، اما گواهی‌های لازم را دریافت می‌کنند. بنابراین، با در نظر گرفتن خط توسعه و پیشرفت در شرکت‌های دانش‌بنیان بد نیست که ارائه گواهی استاندارد برای محصولات فناورانه کمی آسان‌تر در نظر گرفته شود.
واعظی تاکید کرد: تا مادامی که محصولات دانش‌بنیان با محصولات موفق خارجی مقایسه شود، اکوسیستم دانش‌بنیان به هدف واقعی خود نمی‌رسد، چراکه استانداردهای موفق بین‌المللی سال‌ها حمایت شده و در طول چندین سال موردارزیابی قرار گرفته‌اند. حال چگونه می‌توان از شرکت‌های نوپای اکوسیستم دانش‌بنیان، انتظار دریافت استانداردهای سطح بالای بین‌المللی را داشت.
وی در ادامه گواهی دانش‌نماد را اتفاقی مثبت در اکوسیستم دانش‌بنیان دانست و گفت: خوشبختانه تدوین و ارائه گواهی دانش‌نماد در چند سال گذشته موجب سامان یافتن وضعیت استاندارد دانش‌بنیان‌ها شد. در پی تدوین این گواهی، چند شرکت دانش‌بنیان در پارک‌های گوناگون علم و فناوری موفق به دریافت آن شدند. متاسفانه تغییر و تحولات مدیریتی اکوسیستم دانش‌بنیان در یک سال اخیر، منجر به کمتر استفاده شدن از گواهی دانش‌نماد هم شد و تغییر روسای پارک‌ها به‌صورت گسترده و در نتیجه تغییر دولت باعث شد که فرآیندها و روندهای مثبتی که تا در گذشته پیگیری شده بود، مسکوت بماند.
نمادی به نام دانش
یکی از مهم‌ترین اقداماتی که از سال ۹۵ برای شرکت‌های دانش‌بنیان انجام گرفت، مصوبه شورای‌عالی استاندارد در زمینه ارائه گواهی انطباق دانش‌نماد بود، در واقع به‌منظور ساماندهی استاندارد و کمک به ورود محصولات دانش‌بنیان به بازار، گواهی انطباق یا محصول برای محصولات دانش‌بنیان صادر می‌شود. این گواهی برای ساماندهی استاندارد و توسعه بازار محصولات دانش‌بنیان طراحی شد تا در چارچوب سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی مبنی بر افزایش پوشش استاندارد برای همه محصولات داخلی و ترویج آن قرار گیرد. کارشناسان معتقدند ریسک تولید محصولات دانش‌بنیان بالا است، از این‌رو ضروری به‌نظر می‌رسد تا شرکت‌های دانش‌بنیان قبل از اینکه به تولید برسند، نشان دانش‌نماد را دریافت کنند تا پیش از اخذ علامت استاندارد ملی با در دست داشتن گواهی انطباق یا محصول بتوانند نسبت به جذب سرمایه‌گذار اقدام کنند و محصول خود را به تولید انبوه برسانند.
سیامک آزادی، مدیر پارک علم و فناوری کرمانشاه در گفت‌وگو با صمت درباره گواهی دانش‌نماد گفت: اخذ این گواهینامه‌ها، تاثیر بسزایی در فروش و صادرات و رونق کسب‌وکار دارد و تاییدی بر محصولات تولیدی دانش‌بنیان است، همچنین، راهی برای انبوه‌سازی محصولاتی است که موفق به دریافت این استاندارد شده‌اند و به‌نوعی شناسنامه معتبری برای معرفی دقیق‌تر محصولاتش به مشتریان به‌حساب می‌آید.
وی افزود: به‌اعتقاد من، گواهی انطباق دانش‌نماد می‌تواند به برندسازی محصولات کمک ویژه‌ای کند. به‌نوعی در کنار ثبت اختراعی که شرکت‌های دانش‌بنیان انجام می‌دهند، اخذ این نوع گواهینامه‌ها می‌تواند در روند ثبت مشخصات و روش‌هایی که شرکت‌ها در فرآیند تولید به‌کار می‌برند، تاثیر بسزایی داشته باشد، همچنین موجب توسعه فعالیت‌های شرکت‌های دانش‌بنیان می‌شود. به‌همین‌دلیل، کمک خوبی به گردش موثر اکوسیستم دانش‌بنیان در کشور است. تا پیش از ارائه این گواهینامه، ارزیابی‌ها از یک محصول تا حد زیادی دشوار بود.
آزادی گفت: خوشبختانه شرکت‌های بیشتری که در پارک علم و فناوری استان کرمانشاه مستقر هستند، در آستانه ارزیابی و در مرحله اخذ این نماد استاندارد هستند. گفتنی است، روند ارزیابی از سوی ناظران معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و اداره استاندارد انجام می‌شود. حال نه‌تنها شرکت‌هایی که تحت‌حمایت پارک‌ها هستند، بلکه دیگر شرکت‌ها هم لازم است که چنین گواهینامه‌هایی را دریافت کنند. به‌طورقطع، در فرآیند تجاری‌سازی یکی از رویکردهای مهم بهره‌گیری از محصولات شرکت‌های دانش‌بنیان تاییدیه از سوی متولیان استاندارد در کشور است که این روند را برای بازار هدف راحت‌تر می‌کنند و می‌توانند با رویت این گواهینامه با اطمینان بیشتری خرید کنند، همچنین کار بخش‌های دولتی در روند شناسایی محصول تسهیل می‌شود تا آن دسته از محصولاتی را که دارای این گواهینامه هستند، بهتر و دقیق‌تر انتخاب کنند. باتوجه به اینکه بخش گسترده‌ای از بازار شرکت‌های دانش‌بنیان در داخل است، می‌تواند کمک شایانی به توسعه بازار برای این محصولات داشته باشد و زمینه ورود محصولات دانش‌بنیان به بخش‌های خصوصی و دولتی را با روند بهتری فراهم کند.
وی بااشاره به نقش پارک‌های علم و فناوری در روند اخذ گواهی دانش‌نماد گفت: نقش پارک‌ها در فرآیند دریافت این گواهی بیشتر جنبه مشاوره‌ای دارد و همان‌گونه که پیش‌تر هم اشاره شد، معاونت علمی با همکاری اداره استاندارد، تاییدیه نهایی را صادر می‌کنند. ناگفته نماند که تنها شرکت‌های دانش‌بنیان نوع یک نیستند که می‌توانند آن را اخذ کنند، بلکه شرکت‌های خلاق و فناور هم اگر شرایط اخذ را داشته باشند، می‌توانند آن را دریافت کنند، بنابراین الزامات دانش‌بنیان شدن تاثیری در دریافت این گواهینامه ندارد.
رئیس پارک علم و فناوری استان کرمانشاه بااشاره به شرایط دریافت گواهینامه گفت: به محصولی گواهینامه تعلق می‌گیرد که نوآور باشد و تمایز ویژه‌ای با دیگر محصولات مشابه خود داشته باشد. به‌عبارت‌دیگر، محصولی موفق به اخذ این گواهی می‌شود که یا برای نخستین‌بار تولید شده باشد یا مشابه خارجی در ایران نداشته و از درجه کیفیت بالایی برخوردار باشد.
به‌گفته آزادی، این گواهینامه‌ها دارای وجهه‌ی بین‌المللی هستند و در جایگاه یکی از گواهینامه‌های معتبری شناخته می‌شوند که شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند با استفاده از اعتبار آن محصولات خود را صادر کنند و به‌عنوان یک مزیت مهم برای شرکت‌ها در بحث صادرات به‌حساب می‌آیند.
وی بااشاره به شرکت‌های پیشرو در مسیر دریافت گواهینامه گفت: حوزه‌هایی نظیر ماشین‌آلات و تجهیزات و شیمی در پارک علم و فناوری استان کرمانشاه برای اخذ گواهینامه دانش نماد پیشرو بودند و اکنون شرکت‌هایی که در حوزه فناوری اطلاعات و کشاورزی فعال هستند، در حال اخذ این گواهینامه نیز هستند. ضوابط کلی برای همه شرکت‌ها یکی است، اما باتوجه به نوع صنعت ممکن است تبصره‌های متفاوتی داشته باشد که پیچیدگی آن در روند فنی آن و ممکن است در برخی حوزه‌ها روند زمان برتر باشد.
سخن پایانی
اقتصاد دانش‌بنیان فقط زمانی شکل می‌گیرد که ما بتوانیم زیرساخت‌های توسعه علم و فناوری را فراهم کنیم و باتوجه به نوع اقتصاد کشورمان که عموما دولتی است؛ اقتصاد دانش‌بنیان زمانی شکل می‌گیرد که صنایع بزرگ و دستگاه‌های بزرگ کشور از حوزه صنعت، معدن، انرژی و سلامت پای اصلی حوزه علم و فناوری باشند، اگرچه توسعه دادن استارت‌آپ‌های کوچک به شکل گرفتن این زنجیره کمک می‌کند، اما نقطه اصلی برای شکل‌گیری اقتصاد دانش‌بنیان همان دستگاه‌های اجرایی صنایع بزرگ است. به‌گفته دهقانی، امروز تجربه‌های استخراج‌شده دانش‌بنیانی به ما می‌گوید که باید دانش‌بنیان‌ها را ارتقا دهیم، دانش‌بنیانی که محصول با کیفیت درجه یک و استاندارد تحویل دهد. بنابراین، یکی دیگر از برنامه‌های جدی که دنبال می‌کنیم، این است که شرکت‌ها افتخار داشتن نشان استاندارد و دانش‌بنیانی را دارند که حتما بخشی از همکاری‌های آنها صرف شرکت‌های دانش‌بنیان شود.
