اجرای طرح‌های توسعه‌ای در زیست‌بوم عشایر
شیوه زیست مبتنی بر کوچ از متقدم‌ترین شکل حیات اجتماعی بشر است که تاکنون نیز استمرار داشته است.
بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد از گذشته‌های دور تاکنون، اشکال متنوعی از الگوی زیست و معیشت مبتنی بر دامداری روستایی و عشایری در ایران برقرار بوده است. براساس نتایج چهارمین سرشماری عشایر کوچنده کشور، جمعیت عشایر کوچنده ایران حدود یک میلیون و ۱۱۵ هزار و ۴۱ نفر در قالب ۲۵۱ هزار و ۶۲۴ خانوار است که در ۳۱ استان کشور استقرار دارند و با تولید ۲۰درصد نیازهای پروتئینی کشور، از مولدترین اقشار جامعه به‌شمار می‌روند. بررسی‌ها نشان می‌دهد تامین معاش خانوارهای عشایری متکی به دامداری است و ۷۵درصد درآمد عشایر از طریق پرورش دام محقق می‌شود. بر همین اساس به‌نظر می‌رسد در یکی دو سال اخیر میانگین درآمدی عشایر با افزایش نرخ گوشت قرمز به نسبت سال‌های گذشته روند تصاعدی به خود گرفته است. صمت در گفت‌وگو با سیاوش احمدی میرقائد، سرپرست سازمان امور عشایر ضمن جست‌وجوی برنامه‌های این سازمان در راستای مدیریت کوچ به نقش عشایر در تولید گوشت قرمز و فرآورده‌های دامی پرداخته است.
کوچ یکی از اصلی‌ترین ویژگی جامعه عشایری است؛ سازمان امور عشایر چه برنامه‌هایی برای مدیریت کوچ و ارائه خدمات به عشایر در زمان کوچ دارد؟
گرچه جمعیت عشایر کشور در قیاس با جوامع شهری و روستایی کمتر است، اما این جامعه نقش بسیار موثری در تولید گوشت قرمز و فرآورده‌های دامی کشور دارند. به‌اقتضای نوع زندگی مبتنی بر کوچ، بخشی از زیست‌بوم‌های عشایری در ییلاقات و بخشی در قشلاقات قرار دارند که در بعضی از این زیست‌بوم‌ها، مناطق ییلاقی و قشلاقی به هم بسیار نزدیک هستند و در برخی موارد با فاصله زیاد از یکدیگر قرار گرفته‌اند. مهم‌ترین وجه تمایز زیست عشایر زندگی در قالب کوچ است؛ به‌عبارتی بارزترین ویژگی زندگی جامعه عشایری، حرکت فصلی آنان بین ییلاق و قشلاق برای تعلیف دام در مراتع و تطابق با شرایط اقلیمی است. کوچ عشایر در مناطق کوهستانی و دشت‌ها و به فواصل مختلف در بین ییلاق و قشلاق از طریق ایل‌راه‌ها صورت می‌گیرد. طی کردن مسیر کوچ و بهره‌مندی عشایر از امکانات و دسترسی برای تامین نیازها و مایحتاج زندگی، تامین نهاده‌های تولید، رساندن محصولات تولیدی به بازار‌های مصرف و... نیز از طریق ایل‌راه‌ها صورت می‌گیرد و عشایر با استفاده از این راه‌ها دام و احشام و امکانات زندگی خویش را از ییلاق به قشلاق و به مراتع موردنظر و بالعکس انتقال می‌دهند. گسترش شهرها در مسیر کوچ، به‌وجود آمدن شهرک‌ها و آبادی‌ها بر سر راه عبور دام و محدود شدن عرصه‌های منابع طبیعی در اثر گسترش کشاورزی و صنعت، باعث ایجاد مشکلاتی از جمله مسدود شدن و تعرضات و تصرفات بی‌رویه ایل‌راه‌ها و از بین رفتن بخش عمده‌ای از مراتع میان‌بند شده که در نهایت باتوجه به تصرف و تخریب ایل‌راه‌ها و از بین رفتن مسیر کوچ، عشایر دچار مشکلاتی هنگام کوچ شده‌اند. به‌نوعی موجبات تغییر نوع کوچ از کوچ سنتی به کوچ ماشینی فراهم شده که در این روند با کاهش مدت زمان فرآیند کوچ، ورود زودهنگام عشایر به مراتع قطب مخالف سبب آسیب اکوسیستم ایمن مناطق می‌شود. تلفیق این وضعیت با حوادث غیرمترقبه (نظیر خشکسالی) عدم انطباق تقویم کوچ و زمان ورود به مراتع را موجب خواهد شد. مجموع این عوامل مشکلات و پیچیدگی‌هایی را در فرآیند کوچ عشایر سبب می‌شود؛ از این رو برای تسهیل این امر تمامی سازمان‌هایی که به‌طور مستقیم (سازمان امور عشایر ایران و سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری ) و غیرمستقیم (نیروی انتظامی، سازمان دامپزشکی و...) با عشایر در ارتباط هستند، باید نقش خود را در زمینه تسهیل در کوچ عشایر ایفا کنند و نقش‌آفرینی در این زمینه از طریق مدیریت کوچ و چرا با همکاری دستگاه‌های ذی‌ربط امری اجتناب‌ناپذیر است.
در بحث مدیریت کوچ آیا سازمان امور عشایر دارای است یا اینکه در این زمینه نهادهای دیگر نیز با شما همکاری دارند؟
کارگروه ملی ساماندهی کوچ (کارگروه ملی مدیریت چرا، کنترل پروانه چرای دام و ساماندهی کوچ) هر سال به‌صورت مشترک بین سازمان امور عشایر ایران و سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور با تولی‌گری سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری به‌ویژه با حضور ۱۰ استان دامنه زاگرس (فارس، خوزستان، بوشهر، چهارمحال‌وبختیاری، همدان، لرستان، کرمانشاه، ایلام، اصفهان و کهگیلویه‌وبویراحمد) برگزار می‌شود. در هر یک از استان‌های کشور نیز جلساتی در این زمینه به ریاست استاندار یا معاونان وی تشکیل می‌شود و نمایندگان سازمان امور عشایر ایران به‌عنوان یکی از ارکان این کارگروه در این جلسات شرکت و نقش موثری را در راستای ساماندهی کوچ عشایر ایفا می‌کنند. باتوجه به وضعیت بارندگی‌ها، شدت خشکسالی و پوشش گیاهی مراتع در مناطق قشلاقی و ییلاقی در صورت استمرار وضعیت فعلی آب‌وهوایی، زمان کوچ و ورود و خروج دام از ییلاق به قشلاق و برعکس توسط سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری تعیین می‌شود.
اهم محورهای جلسات هماهنگی کوچ عبارتند از هماهنگی و هم‌اندیشی بین دو سازمان در راستای مدیریت کوچ عشایر، مدیریت چرا، کنترل پروانه چرا و ساماندهی کوچ عشایر، هماهنگی با سایر دستگاه‌های مرتبط با کوچ عشایر، تعیین تقویم کوچ و زمان ورود و خروج دام عشایر به مراتع در راستای حفظ و تقویت مراتع، اطلاع‌رسانی درباره زمان کوچ به عشایر، تسهیل در برنامه‌ریزی ارائه خدمات به کوچندگان و تاکید بر رعایت ضوابط حفاظتی سازمان منابع طبیعی ازسوی عشایر. البته سازمان امور عشایر کشور و ادارات تابعه در راستای مدیریت کوچ و چرای (قبل، هنگام و بعد از کوچ) عشایری اقدام به آبرسانی سیار، قبل، هنگام و بعد از کوچ توسط تشکل‌های عشایری، شناسایی و نصب علائم در مسیر کوچ، هماهنگی برای تامین امنیت کوچ توسط دستگاه‌های نظامی و انتظامی، صدور کارت شناسایی دامداری و تردد دام عشایر توسط تشکل‌های عشایری، بهسازی و تجهیز اتراقگاه‌های عشایری، بازگشایی و مرمت ایل‌راه‌ها و مسیرهای کوچ عشایر، تامین علوفه و ملزومات کوچ توسط تشکل‌های عشایری، احداث و بهسازی چشمه و آبشخور دام و بهسازی آب‌انبار در مسیر کوچ، تهیه و توزیع آرد یارانه‌ای برای مصرف عشایر، تهیه و توزیع پکیج تولید برق خورشیدی قابل حمل، تهیه و توزیع تانکر ثابت برای ذخیره آب شرب انسان و دام می‌کنند.
به‌نظر می‌رسد نقش زنان در جامعه عشایری پررنگ است؛ آیا تسهیلاتی برای زنان عشایر در نظر گرفته شده است؟
بیشتر بار خانواده در جامعه عشایری بر دوش زنان است. زنان عشایری بیشترین مسئولیت‌های درون خانوار را برعهده دارند و مدیریت تولید و اقتصاد برعهده آنان است و این امر، مسئولیت ما مسئولان را در برنامه‌ریزی برای ارائه خدمات به این زنان زحمتکش بیشتر می‌کند. زنان عشایری در طول تاریخ در کنار مردان حماسه آفریده‌اند. امروز چرخه تحولات اقتصادی و اجتماعی جامعه به‌گونه‌ای است که نیازمند ارائه موضوعات جدید در حوزه‌های مختلف مربوط به زنان عشایری هستیم و باید روی آن کار مطالعاتی انجام دهیم. باید در حوزه‌های بهداشتی، آموزشی و فرهنگی و سایر بخش‌های مربوط به زنان عشایری طرح و برنامه داشته باشیم و امور عشایر استان‌ها باید در این زمینه فعالیت بیشتری داشته باشند.
طرح چهارگانه سازمان امور عشایر برای تنوع‌بخشی به اشتغال و افزایش درآمد عشایر در دستور اجرا قرار دارد. طرح توسعه صنایع‌دستی عشایر، توسعه کشت گیاهان دارویی در مناطق عشایری، توسعه گردشگری عشایر و طرح زنجیره تولید گوشت قرمز توسط عشایر، طرح‌های محوری در دست اجرای سازمان در مناطق عشایری هستند و امور زنان عشایری در استان‌ها باید تلاش کنند نقش زنان عشایری را در این طرح‌ها پررنگ کنند. ۴۹۱ صندوق اعتبارات خرد زنان عشایری با ۱۱۳ هزار عضو در سراسر کشور فعالیت اقتصادی می‌کنند که امکان توسعه این صندوق‌ها و افزایش تعداد اعضای آنها وجود دارد. البته همین تعداد صندوق اعتبارات خرد زنان عشایری نیز با فعالیت‌هایی که انجام می‌دهند، اثر خود را در حوزه فعالیت‌های اقتصادی زنان عشایری گذاشته‌اند. همچنین نام زنان عشایری را در تفاهمنامه‌ها و پروژه‌های اجرایی در حوزه زنان روستایی نیز وارد می‌کنیم و هر پروژه‌ای که در حوزه زنان روستایی تعریف می‌شود و قابلیت اجرا در حوزه زنان عشایری را داشته باشد، بدون تردید برای زنان عشایری نیز اجرا خواهد شد. باید این نکته را در نظر داشت که در حوزه زنان در مناطق عشایری محرومیت بیشتری وجود دارد و لازم است در حوزه‌های بهداشت و درمان، آموزش و توانمندسازی زنان عشایری خدمات بیشتری ارائه شود.
سازمان امور عشایر ایران در کدام حوزه‌ها برای عشایر مطالبه‌گری می‌کند؟
دولت سیزدهم در حوزه اقتصادی با اجرای طرح‌های توسعه‌ای مانند طرح زنجیره تولید گوشت قرمز، طرح توسعه گردشگری عشایر، طرح توسعه گیاهان دارویی، طرح توسعه صنایع دستی به‌طور جدی مصمم به ایجاد تحول در زندگی جامعه مولد عشایر است. اعتبار قابل‌توجهی نیز در حوزه‌های زیربنایی ساخت و مرمت راه‌های عشایری، تامین آب شرب و کشاورزی عشایر و ساخت سرپناه‌های ایمن برای افزایش رفاه خانوارهای عشایری تخصیص داده شده است. سازمان امور عشایر در حوزه‌های تامین آب، راه، انرژی و تقویت تولید در مناطق عشایری فعالیت و در سایر حوزه‌ها مانند پوشش مخابرات، بهداشت، تامین برق و آموزش و پرورش عشایر از سایر دستگاه‌ها مطالبه‌گری می‌کند. یکی از مصوبات مربوط به رفاه عشایر تامین ۲۲۰ هزار پنل تولید برق خورشیدی تا ۲ سال آینده در مناطق عشایری است. پنل‌های خورشیدی کاربردهای زیادی در مناطق عشایری دارند و تجهیز چادرهای عشایر به پنل‌های خورشیدی، خدمت بزرگی به خانم‌های عشایر است. باید این نکته را در نظر داشت که نسبت شاخص‌های توسعه در مناطق عشایری زیر ۵۰ درصد است. در تبصره ۱۸ قانون بودجه امسال برای نخستین بار نام سازمان امور عشایر ایران نیز در کنار دستگاه‌هایی مانند کمیته امداد آمده و جامعه عشایری نیز از اعتبارات این تبصره دارای سهم شدند.
به‌عنوان آخرین سوال به‌نظر شما برگزاری نمایشگاه روستاییان و عشایر که ۱۲ مهر آغاز به کار کرده تا چه میزان می‌تواند در شناسایی توانمندی‌های عشایر موثر واقع شود؟
پنجمین نمایشگاه توانمندی‌های روستاییان و عشایر کشور برای عرضه محصولات تولیدی و فرهنگی عشایر و روستاییان ۱۲ تا ۱۸ مهر در مصلای تهران برگزار می‌شود. این نمایشگاه یک رویداد بزرگ ملی برای معرفی توانمندی‌ها و ظرفیت‌های اقتصادی و نمایش بازار محصولات عشایر و روستاییان کشور به مردم و مسئولان است. در این نمایشگاه ۲۷ سیاه چادر و آلاچیق عشایری از اقوام لر، ترک، بختیاری، قشقایی، ترکمن، شاهسون، بلوچ، اکراد و سایر ایلات کشور به‌عنوان نماد وحدت ملی اقوام برپا می‌شود.
عشایر در این چادرها صنایع‌دستی، محصولات کشاورزی، مواد لبنی و غذایی، گیاهان دارویی، صنایع خلاق فرهنگی و سایر تولیدات باکیفیت تولیدی خود را عرضه می‌کنند و در شبستان‌های مصلای تهران نیز تعاونی‌های عشایری به همراه صندوق‌های اعتبار خرد زنان عشایری تولیدات خود را در غرفه‌های مربوطه عرضه خواهند کرد.
