سال ۲۰۲۳ میلادی بی ‌ گمان برای دستگاه دیپلماسی ایران، سخت و صعب ‌ العبور خواهد بود. سال پیش با شروع خوب و امیدبخش برای برون ‌ رفت کشور از انزوای جهانی همراه بود. گفت ‌‌ وگوهای تهران با گروه ۱ + ۴ در وین بر سر اختلافات هسته ‌ ای در مسیری راهگشا قرار داشت. این وضع سایه خود را بر گفت ‌‌ وگوهای تهران و ریاض هم گسترده بود و امید می ‌ رفت تئوری القایی «دو عقرب در یک بطری» جای خود را به تعامل و همزیستی مسالمت ‌ آمیز در منطقه ‌ ای دهد که خاستگاه تنش ‌ های ریشه ‌ دار و بی ‌ ثبات کننده است.

جنگ روسیه علیه اوکراین برای بسیاری از ناظران و حتی رهبران اروپایی دور از انتظار بود. تهران از موازنه روابط با قطب ‌ های قدرت غربی و شرقی برخوردار بود. مهم ‌ تر این ‌ که روابط با سازمان ملل متحد و ارگان ‌ های متبوع آن در وضعی تعاملی و سازنده قرار داشت. به عبارت روشن ‌ تر، تحولات به ‌ گونه ‌ ای درحال شکل ‌ گیری بود که میان مواضع اروپا-امریکا تا «اجماع» کنونی فاصله بسیار را نشان می ‌ داد.

اوضاع به ناگاه و کمی پس از ژانویه ۲۰۲۲ (اسفند ۱۴۰۰ ) رو به تغییر گذاشت. با شروع جنگ روسیه علیه اوکراین، مذاکرات وین نیز متحمل ترکش ‌ های اختلافی شد. تهران و واشنگتن در یک اقدام متقابل، مواضع حداکثری خود را اعلام و بر آن پافشاری کردند.

میان ‌ داری اروپاییان کاری از پیش نبرد. ایده ‌ های ابتکاری آنان با مقاومت دو طرف اصلی گفت ‌‌ وگوها (تهران - واشنگتن) به ‌ سرعت ناکارآمد شد. این وضع در حالی رخ داد که از یک ‌ سو، رژیم صهیونیستی که در این زمان مشغول رقابت ‌ های داخلی خود بودند، سیاست بنشین و ببین را دنبال کردند. آنان فرآیند تحولات تخریبی را در خدمت به هدف خود، یعنی ناکام شدن مذاکرات برجامی ارزیابی کرده و به این دلیل سکوت را بر هر نوع واکنشی ترجیح دادند.

از سوی دیگر، مذاکرات تهران -ریاض نیز به مغاک رفت. اروپاییان رفته رفته از میانجی ‌ گری فاصله گرفته و در بستری از شکل ‌ گیری ائتلاف با واشنگتن علیه تهران قرار گرفتند. بدتر این ‌ که ابتکار عمل لازم از سوی تهران در مجامع بین ‌ المللی از جمله آژانس هسته ‌ ای، مجمع عمومی سازمان ملل متحد، شورای حقوق بشر و زنان خارج شد.

به این ترتیب تهران شاهد انتشار قطعنامه ‌ های بین ‌ المللی شد که بیش از هر چیز اعتبار آن را در جامعه جهانی در مظان اتهام ‌ های سخت قرار داد. ناآرامی ‌ های داخلی و بازتاب جهانی آن بر شدت فشار ‌ ها افزود و سرانجام، پایان سال گذشته میلادی، چشم ‌ اندازی را پیش ‌ رو گذاشت که سال جدید را برای تهران در تلاش برای خروج از انزوا سخت ‌‌ تر از گذشته کرده است.

دستگاه دیپلماسی برای اصلاح و برون ‌ رفت از وضع جاری، از فرصت ‌ های به مراتب کمتری از آنچه پیش ‌ از این در اختیار داشت، برخوردار است. فرصت سوزی و کم استعدادی در عبور از پندارگرایی ‌ های بیگانه با واقعیت ‌ های جاری، نادیده ‌ گرفتن معادلات قدرت در جهان حاضر و ایجاد فرصت برای دیگران در بهره ‌ مندی از اوضاع پیش ‌ آمده، همه و همه سبب تنگناهایی است که عبور از آن به ایده ‌ های نو و راهگشا نیازمند است.

اگرچه این روزها حتی دشمن ‌ ترین ‌ های داخلی برجام، از بازگشت به مذاکرات هسته ‌ ای می ‌ گویند و این تجدیدنظر را با رنگ و لعاب توجیه ‌ می ‌ کنند اما به فرصت ‌ های ازدست ‌ رفته ‌ ای اشاره ندارند که برخی در همراهی با دشمنان خارجی منافع ایران مسبب آن بوده ‌ اند.

بااین ‌ حال، دستگاه دیپلماسی همچنان فاقد ابتکار راهگشایی است که بتواند ضمن گشایش دروازه ‌ های تازه در شروع دوباره گفت ‌‌ وگوها، از مواضع کلیدی منطبق با منافع و امنیت ملی در دو سطح توانمندی هسته ‌ ای و دفاعی برخوردار باشد.

برخی معتقدند غرب بر روی فرسوده ‌ شدن تهران در حفظ مواضع خود سرمایه ‌ گذاری کرده است. به نظر می ‌ رسد آنان با رها کردن تهران در مشکلات گریبان ‌ گیر خود، به تسلیم آن در برابر خواست ‌ هایشان امید بسته ‌ اند. تهران در این باره چه باید کند؟

در نقطه مقابل برخی نیز معتقدند اگر سیاست ‌ خارجی را ادامه منطقی سیاست ‌ داخلی بدانیم، آنگاه دستیابی به چاره کار ممکن خواهد بود. توافق و ایجاد فهم مشترک و مشروع از منافع و امنیت ملی در داخل، بستر هرگونه تلاش دیپلماتیک برای خروج از انزوایی خواهد بود که اکنون بر ایران تحمیل شده است. «اراده ‌ گرایی» امری مطلوب است اگر الزام ‌ های مربوط به تحقق اهداف آن را بتوان مراعات کرد.

اگر توافق ملی، شرط نخست برای ایجاد فرصت ‌‌ های موقعیت ‌ ساز خارجی به ‌ حساب آورده شود آنگاه می ‌ توان از امکانات باقی ‌ مانده در خدمت به بیرون شدن از وضع حاضر بهره گرفت. مهم ‌ ترین این امکانات، همانا پرهیز همه طرف ‌ ها از اعلام رسمی پایان برجام و فقدان ایده پس از مرگ برجام است.

بنابراین شاید بتوان گفت سال ۲۰۲۳ برای دستگاه دیپلماسی ایران سخت و صعب ‌ العبور خواهد بود اگر همچنان در داشتن ایده ‌ های قوی و راهگشا فقیر باشد.