ایران سرزمین اسانس‌های ناشناخته
بوها دنیای عجیبی دارند،در حقیقت آنها از دوران باستان تا به امروز نقش جدی در زندگی بشری ایفا کرده‌اند.
بوها دنیای عجیبی دارند،در حقیقت آنها از دوران باستان تا به امروز نقش جدی در زندگی بشری ایفا کرده اند. نورولوژیست ها می گویند از آنجایی که سیستم پردازش بو در مغز همان سیستمی است که وظیفه یادآوری خاطرات را نیز برعهده دارد، بنابراین عطرها بیشتر از آنکه فقط به عنوان یک خوشبوکننده به کار بیایند، برای بشر مهم بوده و به همین دلیل، همواره در سبد خرید مردم در اعصار مختلف قرار داشته اند. کشورهایی نظیر فرانسه، اسپانیا، آلمان و ... جزو سرآمدان صنعت عطرسازی به حساب می آیند و برندهای معروفی را در بازار عطر جهان از آن خود کرده اند. فرانسه با داشتن ۲۷ . ۵ در صد سهم بازار فروش عطر جهان، سالانه رقمی نزدیک به ۵ . ۴ میلیارد دلار درآمد دارد و این رقم برای اسپانیا با فاصله ای محسوس به ۲ . ۳ میلیارد دلار می رسد. ایران هم در صنعت عطرسازی گام های زیادی برداشته است، اما باز هم در این صنعت راه برای پیشرفت دارد. بی شک باوجود انواع مختلف گیاهان دارویی و غیردارویی و انواع مرکبات در کشور می توانیم جزو سرآمدانی باشیم که در ساخت اسانس های معطر حرفی برای گفتن داشته باشیم. ظرفیت ایران برای تولید عطر و بسیاری محصولات مشابه بالا است، چون زیرساخت ها و نیازهای اولیه آن در کشور فراهم است، اما بسیاری از عطرسازان معتقدند که چالش اصلی صنعت عطرسازی ایران، نبود اسانس داخلی و وابستگی بالای عطرسازان به واردات است. صمت در این گزارش به اصلی ترین چالش های ساخت اسانس در ایران پرداخته است.
ایرانیان تقطیر سیستماتیک عطرها را کشف کردند
نحوه تولید مواد خوشبوکننده در ابتدا بسیار ساده و تنها مخلوطی از ادویه های آسیاب شده بود. این پودر آسیاب شده و نرم توسط یک مایع به همدیگر می چسبید. بعدتر متوجه شدند، که اگر ادویه یا گلی را در چربی یا روغن بخیسانند، بخشی از ماده اصلی خوشبو در چربی یا روغن باقی خواهد ماند. به این ترتیب و از این زمان به بعد، روغن های دارویی و مرهم های معطر معروف به وجود آمدند. در واقع، روغن های دارویی و مرهم های معطر که در دوران پس از میلاد مسیح به شهرت رسیدند، در همین زمان ساخته شدند، گرچه اختلاف نظرهایی میان باستان شناسان و تاریخدانان درباره تاریخچه صنعت عطرسازی وجود دارد، اما کمابیش همگی بر این اعتقاد هستند که نمونه هایی از عطرهای کهن در مصر باستان، امپراتوری روم و ایران پیدا شده است که از اهمیت عطرسازی در این تمدن های کهن حکایت دارد. در این بین، ایران نخستین کشوری بود که برای نخستین بار عطر بدون چربی یا آب های معطر را تولید کرد. حدود ۴ هزار سال قبل از میلاد، ایران در این صنعت شروع به کار کرد. پادشاهان و درباریان ایران به عطر و مواد معطر علاقه داشتند. در آن زمان ها، ایرانیان به روش تقطیر، ساخت عطر در ایران را امکان پذیر می ساختند. بعدها در زمان حمله مغول، عطرسازی در ایران به اوج خود رسید، به گونه ای که مقدار زیادی از عطرهای گلاب، نسترن، گل زرد، نعناع و رازیانه به اروپا و افریقا صادر می شد. در آن دوران، صنعت عطرسازی ایران در فارس دارای شهرت خاصی بود. تقطیر سیستماتیک عطرها در قرون وسطی به وسیله دانشمندان ایرانی کشف و انجام شد. در ایران، در محوطه باستانی سیلک، تنگ های کوچک از جنس مرمر کشف شده که مخصوص نگهداری عطر بوده اند و این یکی از نشانه های اهمیت دادن ایرانی ها به عطر و رایحه خوش است.
نیروی انسانی، بزرگ ترین سرمایه
سیمین زمانی زاده نجاری، فعال دانش بنیان در گفت وگو با صمت گفت: توسعه صنعت عطرسازی و ساخت اسانس در کشور، نیازمند زیرساخت هایی از جمله تقویت رابطه صنعت و دانشگاه است. خوشبختانه نیروی انسانی باسواد و پژوهشگران زیادی داریم که می توانند جهش بزرگی در این صنعت به وجود بیاورند. به عبارت روشن تر، دانش بنیان ها بیش از هر چیز نیازمند نیروی انسانی و دانشگاهی باسوادی هستند که بتوانند در مراحل مختلف اعم از خالص سازی یا ساخت اسانس از توانایی آنها بهره مند شوند و آنها را جذب کنند.
وی افزود: باتوجه به اینکه برخی گیاهان معطر تنها در ایران یافت می شوند و از طرفی هم افرادی هستند که بتوانند در زمینه خالص سازی یا ساخت اسانس و حتی ساخت دارو نقش مهمی در تولیدات داشته باشند، می توانیم به ارزآوری برسیم. در کل، برای توسعه شرکت های دانش بنیان در صنعت عطرسازی باید به تقویت پژوهش و تحقیقات و حمایت از استادان دانشگاهی بپردازیم. این فعال دانش بنیان گفت: دولت باید توجه جدی به نگهداشت اساتید داشته باشد و به تقویت صنعت و دانشگاه بپردازد. بی شک توسعه این صنعت به نفع دولت هم خواهد بود. معمولا فعالیت دانش بنیانی در حوزه تولید عطر و اسانس برمبنای علاقه شخصی افراد انجام می گیرد و آنها با هزینه شخصی خود در این زمینه فعالیت می کنند. در واقع، صفر تا صد تولید تا عرضه را یک رئیس دانش بنیان باید به سرانجام برساند؛ در حقیقت، نیازمند تشکیل یک زنجیره از تولید تا صادرات هستیم.
وی ادامه داد: دانش بنیان ها توانایی خالص سازی ۹۰ درصد گیاهان را دارند، آن هم گیاهانی که تنها در ایران یافت می شوند. آن موضوعی که نگران کننده است، مهاجرت زیاد استادان باتجربه در ساخت گیاهان دارویی است و اگر خواهان ارزآوری هستیم، باید سرمایه انسانی خود را حفظ کنیم.
عطرسازی، عرصه ای دست نخورده
وی ادامه داد: یکی از ظرفیت های کشور در زمینه گیاهان دارویی استفاده از این گیاهان در صنعت عطرسازی است. از آنجایی که توان و فناوری کافی در ساخت اسانس داریم، می توانیم با برنامه های ویژه صنعت عطرسازی کشور را تقویت کنیم. برای مثال، چند سال پیش با پوست مرکبات توانستیم اسانسی تولید کنیم که موردتوجه یک عطرساز فرانسوی قرار گرفت؛ اما متاسفانه به دلیل مشکلات مالی توانایی تولید انبوه و ثبت سفارش خارجی را نداشتیم و مجبور شدیم آن را از چرخه تولید خارج کنیم.
شبکه سازی کنید
زمانی زاده گفت: اروپاییان طرفدار اصلی گیاهان دارویی ایران هستند و می توان ایده های متنوعی در توسعه این صنعت داشت و تنها نیازمند حمایت و شکل گیری یک زنجیره است. چه خالص سازی و چه تهیه اسانس در کشور از قابلیت های بالایی برخوردار است. ایجاد یک شبکه تولید گیاهان دارویی با اسانس و درجه خلوص بالا، نیازمند فعالیت پژوهشگران در اقلیم های متفاوت کشور است. برای مثال، خوب است گروهی در اقلیم سرد و گروهی در اقلیم مرطوب به تولید و خالص سازی گیاهان دارویی یا تهیه اسانس بپردازند.
به گفته این فعال دانش بنیان، شرایط مطلوبی برای تولید اسانس هایی داریم که ظرفیت تولید عطرهای بی نظیری را فراهم می کنند. موضوع اصلی؛ ارتباط با دنیا است که با بهبود آن می توانیم نسبت به توسعه صنعت گیاهان دارویی و حتی عطرسازی خوش بین باشیم.
ایران، بهشت گیاهان دارویی
چندی پیش، دبیر کارگروه تخصصی فناوری و کارآفرینی ستاد گیاهان دارویی معاونت علمی و فناوری اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری خبر داد که ستاد گیاهان دارویی و طب سنتی در تلاش است تا میزان خام فروشی گیاهان دارویی را کاهش دهد. این تصمیم در راستای افزایش تولیداتی نظیر اسانس و داروهای گیاهی، اتخاذ شده است.
حسین رستمی احمدوندی، دیگر فعال دانش بنیان در حوزه تولید گیاهان دارویی در این باره به صمت گفت: ایران از تنوع اقلیمی مطلوبی برای کشت انواع گیاهی برخوردار است و می توان نسبت به سود حاصل از آن امیدوار بود. بیشتر گیاهان دارویی که در کشور کشت می شوند، مقاوم به کم آبی هستند و در مناطق خشک کشور هم می توانند رویش داشته باشند و سازگاری خوبی نیز دارند. در بخش زراعت، چالش هایی وجود دارد که با گذشت چند دهه از فعالیت مستمر دانش بنیان ها در این حوزه، هنوز حل نشده باقی مانده است.
برای مثال، کشت گیاهان وحشی، زمین خاص خود را می طلبد و نباید در هر زمینی کاشته شوند، در حالی که به طورمعمول چنین اصولی رعایت نمی شود، مانند آن است که اجازه دهیم زیستگاه حیوانات وحشی در شهر دائر شود که این روند نه برای گیاه خوب است و نه برای دیگر محصولات کشاورزی.
وی افزود: برای کشت گیاهان وحشی، نیازمند اقداماتی برای رویش باکیفیت تر آنها در زمین های مخصوص هستیم که شرکت ها به تنهایی توانایی فراهم آوردن این شرایط را ندارند؛ بنابراین آنها نیازمند حمایت سازمانی هستند. این فعال دانش بنیان ادامه داد: متاسفانه در بسیاری از موارد، به ویژه درباره گیاهی نظیر زعفران که با عنوان طلای سرخ هم شناخته می شود، هنوز برداشت در بیشتر مزارع به صورت سنتی و دستی انجام می شود و به طورکامل مکانیزه نیست، در حالی که می توان با مکانیزه کردن مرحله برداشت، به تولیدات بیشتری از این گیاه دست یافت و ارز بیشتری وارد کشور کرد. رستمی احمدوندی بااشاره به مکانیزه کردن گیاهی دیگر که موجب افزایش تولید و بهره وری بالاتری می شود، گفت: چندی پیش، برای نخستین بار گیاه کاملینا را از اروپا وارد کردیم و با فرآیندهای مکانیزه توانستیم سطح زیرکشت آن را به ۱۳ هزار هکتار برسانیم. گفتنی است، دلیل استقبال کشاورزان از کشت این گیاه، این است که تمام مراحل آن مکانیزه است.
رستمی احمدوندی بااشاره به طراحی برخی ماشین آلات ویژه تولید اسانس گفت: ظرفیت کشورمان در تولید اسانس از گیاهان به قدری بالا است که انتظار می رود برای کشت هر گیاه، ماشین آلات ویژه ای طراحی شود، چرا که با تولید انبوه، به واسطه کاربرد فناوری، سودهای کلانی حاصل می شود و صرفه اقتصادی بالایی خواهد داشت. بنابراین، توجه به شیوه زراعت و مکانیزه شدن آن و بازارسازی مناسب؛ ۲ راهکار برای توسعه تجاری سازی صنعت عطر و ساخت اسانس است.
سخن پایانی
باتوجه به موارد ذکرشده، نبود اسانس داخلی و واردات صددرصدی آن مشکل اصلی صنعت عطرسازی است؛ چون اگر روزی نتوانیم به هر دلیل آن را وارد کنیم، هیچ کارخانه ای نمی تواند محصولی تولید و به بازار عرضه کند. متاسفانه در کشور هنوز امکان تولید اسانس برای استفاده در صنعت عطرسازی وجود ندارد و لازم است این بخش را در کشور داخلی و بومی سازی کنیم. ما به دلیل بهره بردن از مرکبات، گیاهان معطر و گونه های مختلف طبیعی می توانیم در بخش رایحه و اسانس نیز حرفی برای گفتن داشته باشیم. به گفته کارشناسان، در حال حاضر اسانس های خوراکی و صنعتی در کشور ساخته می شوند،اما هنوز نتوانسته ایم، اسانس عطر را تولید کنیم. به نقل از سایت غذا و دارو این را هم باید بدانیم که اسانس ها به چند مورد محدود نمی شوند و شاید بیش از هزار و ۸۰۰ اسانس مختلف از گیاهان، میوه ها، ادویه ها و منابع دیگر قابل استخراج باشند.نه تنها ایران، هیچ کشوری امکان تولید همه انواع اسانس را ندارد و معمولا هر کشوری باتوجه به اقلیم و توانمندی صنعت خود، تعدادی از اسانس ها را به صورت کامل تولید می کند و برای ساخت بقیه رایحه ها ماده اولیه وارد می شود. باتوجه به منابع طبیعی زیاد و متنوع گیاهی و غیرگیاهی که در کشور ما برای ساخت اسانس وجود دارد، اگر شرکت های دانش بنیان در این صنعت ورود کنند، موفقیت بزرگی خواهیم داشت؛ به ویژه که اسانس فقط در صنعت عطر استفاده نمی شود و بخش های مختلف تولید مانند محصولات بهداشتی و آرایشی نیز به آن نیاز دارند.
