امسال هم گردوغبار گریبانگیرمان است
سالی که نکوست از بهارش پیداست. امسال نیز در همین ماه فروردین، شاهد خیزش گردوغبار و هشدارهای هواشناسی بودیم.
استان های یزد، اصفهان، تهران، البرز، سیستان وبلوچستان، خوزستان، اردبیل و... در فروردین با گردوغبار روبه رو بوده اند. به گفته رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی برخی کانون های گردوغبار در کشور گسترده و در بعضی مناطق نیز کانون های جدید تشکیل شده اند و غلظت گردوغبار در بهار تا اواسط تابستان در بیشترین میزان قرار دارد. به گفته وی، گردوغبار موجود در عراق و ایران سیستم های مهاجری هستند که در فصل بهار از غرب به شرق یا از شرق به غرب منتقل می شوند و تا اواسط تابستان، بیشترین شدت، غلظت و گستردگی را دارند. یکی از کانون های اصلی گردوغبار عراق و سوریه است که باتوجه به اینکه بارش ها امسال در این 2 کشور به حد کافی نبوده است، پیش بینی می شود امسال نیز مانند سال گذشته با هجوم گردوغبار از سوی کشورهای غربی مواجه باشیم. علاوه بر سوریه و عراق، سامانه های جنوبی و وزش باد از جنوب به شمال و انتقال گردوخاک از عربستان نیز شدت این پدیده را در کشور افزایش می دهد. شرق کشور نیز تحت تاثیر برخی کانون های گردوغبار در خارج از مرزهای کشور و مناطق صحرایی ترکمنستان قرار دارد. همچنین از بخش هایی از جنوب تهران و جنوب استان البرز که در گذشته دشت، بستر رودخانه، دریاچه های فصلی و آبگیرهای فصلی بودند، تالاب گاوخونی استان اصفهان، دریاچه نمک قم، دریاچه ارومیه، دریاچه هامون و تالاب جازموریان می توان به عنوان کانون های گردوغبار داخلی نام برد. بدیهی است، مقابله، مهار و روش های جلوگیری از برخاستن گردوغبار در اولویت قرار دارند، اما ضمن مقابله با این پدیده، روش های سازگاری و آمادگی در برابر آن حائزاهمیت است.
اولویت مهار و مقابله با خیزش خاک
علی درویشی بلورانی، عضو هیات علمی دانشگاه تهران در گفت وگو با صمت اظهار کرد: پدیده گردوغبار ناشی از ۳ عامل پوشش گیاهی، فرسایش خاک و باد است. کانون های گردوغبار نیز به ۵ دسته تقسیم می شود که از جمله آنها زمین های رهاشده کشاورزی، رودها، دریاچه ها و تالاب های خشک شده و مراتع تخریب یافته است.
درویشی اظهار کرد: سازگاری انسان با شرایط به وجودآمده از وجود گردوغبار بدترین سناریو است. اقدام اولیه و در سناریوی صحیح باید به مهار کانون های گردوغبار روی آورد. به طورمثال در مناطقی که فعالیت ّهای کشاورزی انجام می شود، کشاورزی باید خود را با شرایط اقلیمی و تغییرات آب و هوا سازگار کند. اگر نوع کشت یکی از عوامل تبدیل منطقه به کانون گردوغبار است، باید نوع و برنامه کشت را تغییر داد. باید به کشاورزها آموزش های لازم داده شود تا بتوان از تالاب ها و پهنه های آبی مراقبت کرد. این مسائل به مراتب مهم تر از این است که اقداماتی برای سازگاری خود با پدیده گردوغبار داشته باشیم.
برنامه اقدام آینده نگر
دانشیار دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران گفت: اصطلاح علمی به نام «برنامه اقدام آینده نگر» برای بحث مقابله با پدیده هایی مثل گردوغبار در دنیا مرسوم است. براساس برنامه اقدام آینده نگر در گام نخست باید سطح ریسک یک پدیده را ارزیابی کرد. در این ارزیابی باید گفته شود ریسک این پدیده به صورت مکانی چقدر است. برای مثال، در ارزیابی ریسک گردوغبار زمانی که از بوئین زهرا به سمت میدان انقلاب حرکت می کنید، با سطوح متفاوتی از ریسک روبه رو می شوید،زیرا رژیم های بادی، نوع ساختمان ها، فرهنگ و سطح سواد مردم و... متفاوت است. پس از اینکه دانستیم سطح ریسک چگونه است، به سراغ برنامه های کاهش خطر در ابعاد کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت می رویم.
وی اضافه کرد: پس از برنامه های کاهش خطر باید به دنبال شناسایی سازمان های متولی بود. می دانیم که پدیده گردوغبار یک پدیده سه وجهی است. زمانی که گردوغبار از کانون بلند نشده، سازمان جنگل ها، وزارت جهاد کشاورزی و وزارت نیرو سازمان های متولی برای مهار گردوغبار در کانون هستند.
سازمان جنگل ها باید نهالکاری کند، وزارت نیرو آب لازم را تهیه و وزارت جهاد کشاورزی نیز باید کشاورزان را نسبت به گردوغبار توجیه کند تا الگوی کشت اصلاح و سازگار شود، اما زمانی که گردوغبار از کانون بلند شد، دستگاه متولی، سازمان هواشناسی خواهد بود. در این مرحله سازمان هواشناسی باید بگوید که گردوغبار چه زمانی و با چه غلظتی می رسد، شدت آن چقدر است، بر کجا تاثیر می گذارد و چند روز می ماند که این فرآیند توسط سیستم های پایش هشدار انجام می شود. زمانی هم که گردوغبار به مناطق و شهرها برسد، هلال احمر، وزارت بهداشت، آموزش وپرورش و کشور باید پای کار بیایند و به طورمثال اعلام تعطیلی کنند.
درویشی گفت: زمانی که گردوغبار بلند می شود، باید برای مقابله با پیامدهای یک واقعه به وجودآمده برنامه ریزی کنیم، اما اینکه در برنامه های میان مدت و بلندمدت چه کار باید کرد، بستگی به نوع کانون دارد. برای مثال، اگر کانون از نوع زمین های کشاورزی در جنوب شرق اهواز باشد، در آنجا باید به دنبال تامین منابع و ذخیره آب و اصلاح الگوی کشت بود. اگر کانون از نوع تالاب هورالعظیم است، باید آب تالاب را به هر شکلی شده، تامین کرد.
وی بیان کرد: ممکن است ۱۰ نفر به پزشک مراجعه کنند و هر ۱۰ نفر تب داشته باشند، اما یکی دندان درد و یکی دل درد دارد و بیماری دیگر سرش درد می کند. در واقع، همه تب دارند، اما بیماری ها متفاوت است. درباره گردوغبار نیز به همین شکل است. از کانون های بسیاری گردوغبار بلند می شود، اما برای مقابله و مهار گردوغبار هر کانون باید مکانیسم متفاوت آن را شناخت.
تاب آوری در برابر گردوغبار
محمدرضا جعفری، پژوهشگر محیط زیست و توسعه در گفت وگو با صمت اظهار کرد: مسئله گردوغبارها از جنبه های گوناگونی قابل بررسی است. یک بعد از این پدیده که هم بسیار زیاد و هم در عین حال ناکافی به آن پرداخته شده از جنبه محیط زیستی و منشأ و کانون های اصلی خیزش خاک بوده است. چرا می گویم زیاد؟ چون کمابیش تمام رسانه ها با کلیدواژه ریزگرد از اظهارات کارشناسی و شبه کارشناسی پر شده اند. اما چرا ناکافی؟ چون تحقیق جامع و مستند درباره این منشأ، داخلی و خارجی بودن آن و مقدار سهم هر کدام انجام نشده و اظهارات گاه متناقض است.
وی اضافه کرد: در این زمینه می توان به نظرات مغایر سازمان هواشناسی با سازمان حفاظت محیط زیست درباره سهم کانون های داخلی و خارجی در گردوغبار خوزستان اشاره کرد. منشأ گردوغبارها از آنجایی مهم است که نحوه تعدیل و کاهش و در پایان توقف وقوع آن را مشخص می کند.
جعفری گفت: مسئله بعدی تاثیرات گردوغبار بر محیط زیست و اثرات کوتاه مدت و بلندمدتی است که بر عرصه های گوناگون طبیعت می گذارد. از سوی دیگر هم، تاثیر وقوع متواتر پدیده گردوغبار بر زندگی اجتماعی و اقتصادی نواحی تحت تاثیر و آسیب پذیر موردبررسی است. در هر کدام از این ۳ مولفه نکات مهمی نهفته است. پیش از این، در خوزستان گردوغبار محلی در بخش های کوچکی از استان وجود داشت، اما آنچه در کمتر از ۲۰ سال گذشته در حال وقوع بوده، پدیده جدیدی است که هم عامل و هم راهکار مقابله با آن با گذشته تفاوت دارد.
ظرفیت سازی و ارتقای شاخص های توسعه
این پژوهشگر محیط زیست و توسعه گفت: مسئله جدی و مهمی که در این میان وجود دارد، زیست فردی و حیات اجتماعی در شرایط استمرار وقوع پدیده گردوغبار است. من می خواهم از تعیین آسیب پذیری و اثرات گوناگون این پدیده فراتر بروم و منظر نگاه را بر نحوه و شیوه های تداوم حیات با کیفیت و رفاه عمومی که امکان تاب آوری در شرایط بحرانی را میسر می کند، متمرکز کنم، اما نباید مفهوم تاب آوری از نگاهی تقلیل گرایانه و روانشناختی که به نوعی تحمل فردی شرایط ناگزیر و به اصطلاح سوختن وساختن تحت هر شرایطی است، تلقی شود.
وی بیان کرد: از این منظر، دیگر تاب آوری، روشی فردی در مقابل بحران نیست، بلکه راهکاری ساختاری مرتبط با عدالت اجتماعی و متناظر با رفاه عمومی است که جنبه های متفاوت اقتصادی و اجتماعی را در بر می گیرد و به نوعی ایجاد و توسعه ظرفیت های اجتماعی ـ اقتصادی و ابزاری برای تسهیل فرآیندهای بازیابی و کاهش مخاطرات و آسیب پذیری است. این را هم باید در نظر داشت که شدت و وسعت آسیبی که از پدیده های جوی و اقلیمی بر مناطق مختلف وارد می شود، به طورمستقیم متاثر از میزان توسعه یافتگی آن مناطق و ظرفیت های زیرساختی است که از پیش برای مواجهه با این پدیده ها مهیا شده است. در واقع، میزان توسعه یافتگی است که به حفظ کیفیت زیست و تداوم و بازگشت زندگی به شرایط نرمال پس از بحران کمک می کند.
جعفری اظهار کرد: در مقابل، مفهوم محدود تاب آوری و سازگاری که به شدت در حال استفاده در رسانه ها و کارشناسان ارگانیک حاکمیتی و جریان اصلی محیط زیستی است، بحث ظرفیت سازی و ارتقای شاخص های توسعه انسانی و اجتماعی و استانداردهای زیستی مطرح می شود.
وی تصریح کرد: خوزستان با آسیب های ناشی از جنگ و فرسودگی زیرساخت های شهری و روستایی مواجه بوده است. به علاوه، توسعه نایافتگی زیرساخت های اقتصادی و اجتماعی متناسب با افزایش جمعیت باوجود برخورداری از منابع طبیعی فراوان، شرایط استاندارد زندگی را از زیستمندان این مناطق دریغ کرده است. فقر و محرومیت و بیکاری، فقدان امکانات اجتماعی و فرهنگی، ضعف در خدمات پزشکی و بهداشتی و آموزشی همگی از عوامل ایجاد نارضایتی عمومی از زندگی در این استان ها و سبب ساز مهاجرت بوده است. در این شرایط، میزان تاثیرات پدیده گردوغبار به مراتب فزونی می گیرد.
این پژوهشگر محیط زیست و توسعه گفت: پدیده گردوغبار و پیامدهای آن شناخته شده و حل آن مستلزم تغییر در چشم انداز برنامه ریزی توسعه ای در این استان ها با نگاه غالب به پدیده دیرپای ریزگرد و اولویت گذاری سیاست ها برمبنای کنترل وجوه گوناگون تاثیرگذاری آن بر زندگی شهروندان است. این امر نیاز به عزم مدیریتی و نگاه حاکمیتی دارد. تحول در معماری و برنامه ریزی شهری، گسترش زیرساخت های دولت الکترونیک، بهینه سازی اماکن عمومی، بالابردن سطح خدمات پزشکی، آموزشی و رفاهی، کاهش ساعات کاری در فعالیت های بیرونی و افزایش دستمزدها، پرداخت تسهیلات بهسازی خانه ها و در کل، جایگزینی روزمرگی با خلاقیت مدیریتی، از جمله مواردی است که می تواند منجر به کاهش پیامدهای گردوغبار و سازگاری با آن شود.
سخن پایانی
باتوجه به افزایش دوره و شدت بروز پدیده گردوغبار، مهار و مقابله با آن و همچنین تاب آوری در برابر این پدیده را در ضرورت قرار می دهد. با این وجود، به زعم کارشناسان در مقابل مفهوم محدود تاب آوری و سازگاری که به شدت در حال استفاده در رسانه ها و کارشناسان ارگانیک حاکمیتی و جریان اصلی محیط زیستی است، بحث ظرفیت سازی و ارتقای شاخص های توسعه انسانی و اجتماعی و استانداردهای زیستی مطرح می شود.
