یکی از پیشران‌ها برای رونق تولید در کشور بهبود و رشد صادرات است. صادرات غیرنفتی که ایجاد ارزش‌افزوده کند و برای کشور ارزآوری داشته باشد و البته به اشتغالزایی کمک کند، مستقیم تاثیر خود را بر رونق تولید داخلی خواهد گذاشت. برهمین اساس نیز وزیر صمت تاکید دارد که رویکرد جایگزینی واردات در کشورهای مختلف شکست‌خورده و کشورهایی که رویکرد تولید صادرات محور را در دستور کار قرار دادند، جزو نمونه‌های موفق هستند. در همین حال محمد موسوی، معاون وزیر صمت نیز روز گذشته در آیین آغاز به کار نمایشگاه تلکام بر حرکت به سمت تولیدات صادرات‌محور تاکید کرد. با توجه به موارد یادشده صمت به‌جایگاه ایران در تولیدات صادرات‌محور و الزامات تحقق این هدف‌گذاری پرداخته است.

اهمیت و نقش صادرات در رشد اقتصاد

مطالعات انجام‌شده در کشورهای مختلف نشان می‌دهد تمام کشورهای در حال توسعه با مشکل عدم‌استفاده بهینه از ظرفیت‌های مواجه هستند. حال چنانچه تقاضای خارجی (صادرات) در اقتصاد کشوری شکل بگیرد، طبیعی است که می‌توان ظرفیت‌های بدون استفاده را به‌کار گرفت. افزایش ظرفیت‌های تولیدی به‌منظور صادرات غیرنفتی بر پدیده اشتغال، رکود و تورم تاثیر خواهد گذاشت. توسعه صادرات غیرنفتی همچنین می‌تواند از جنبه‌های سیاسی و اجتماعی برای دولت‌ها مفید باشد. در بیشتر کشورهای درحال توسعه، صادرات فاقد تنوع است؛ به همین دلیل با کوچک‌ترین نوسانی در بهای جهانی این کالاها، یک‌باره تراز پرداخت‌ها دچار عدم‌موازنه می‌شود و حیات اقتصادی آنها را تهدید می‌کند؛ بنابراین بی‌ثباتی درآمدهای ارزی ناشی از صادرات، یکی از عمده‌ترین معضلات در این کشورهاست. این بی‌ثباتی نه‌تنها امکان برنامه‌ریزی بلندمدت را از برنامه‌ریزان اقتصادی سلب می‌کند، بلکه باعث شکست برنامه‌های تدوینی نیز خواهد شد.

رویکرد وزارت صمت

عباس علی‌آبادی با اشاره به هدف‌گذاری رشد اقتصادی ۸ درصدی، گفت: از جمله مهم‌ترین الزامات تحقق رشــد اقتصادی ۸ درصدی رسیدن به رشد ۲۰ درصدی صادرات غیرنفتی است که این امر نیز نیاز به ۶۰ تا ۸۰ میلیارد دلار سرمایه دارد.

وزیر صمت با بیان اینکه یکی از رویکردهای وزارت صمت رشــد تولیدات صادرات‌محور در مقابل جایگزینی واردات است، اظهار کرد: رویکرد اصلی برنامه‌های ارائه‌شده خلق ثروت و اشتغالزایی و کاهش فاصله فناوری با کشورهای پیشرو و با تمرکز در حمایت از تولید صادرات‌محور یا خدمات دارای فناوری متوسط و بالا به‌جای تمرکز بر جایگزینی واردات است.

وزیر صمت افزود: این رویکرد با تمرکز بر توسعه صنایع دارای مزیت رقابتی در عرصه بین‌المللی بدون یارانه و رانت‌های پنهان منجر به بهبود پایدار تراز تجاری کشور و در نهایت کاهش اثرگذاری تحریم‌ها خواهد شد.

حرکت به سمت تولید صادرات‌محور

معاون صنایع، ماشین‌آلات و تجهیزات وزارت صنعت، معدن و تجارت با تاکید بر افزایش تولیدات صادرات‌محور گفت: با توجه به اقدامات ۲ سال اخیر می‌توان گفت فصل اول اقدامات برای پیشرفت در حوزه‌های مختلف را پشت‌سر گذشته‌ایم و اکنون زمان حرکت جدی به سمت تولیدات صادرات‌گراست. برای پیشرفت در این مسیر نیز ریل‌گذاری‌های موردنیاز انجام شده است. 

سیدمحمد موسوی در افتتاحیه بیست و چهارمین نمایشگاه تلکام، خاطرنشان کرد: ما میراث‌دار یک دهه عدم‌تحرک هستیم. وی با اشاره به شرکت‌های راکد حوزه صمت گفت: راه‌اندازی هپکو از افتخارات این دوره است که بعد از چند سال تعطیلی توانستیم در دولت سیزدهم آن را احیا و راه‌اندازی کنیم. تولید در هپکو امسال به ۶۰۰ عدد می‌رسد که نسبت به گذشته پیشرفت چشمگیری داشته است.

وی با اشاره به مزایای برقراری تجارت آزاد با اوراسیا گفت: بازار اوراسیا با ظرفیت ۳۵۰ میلیارد دلاری مزیت قابل‌توجهی برای صادرات ایران است و دولت باید با رفع موانع، راه‌های تحقق جهش اقتصادی را مهیا کند. موسوی با اشاره به همکاری‌های موثر صمت با وزارت ارتباطات و سندیکای مخابرات گفت: با بلوغ در کیفیت و نرخ تمام‌شده کالا می‌توانیم به تولید صادرات‌گرا دست پیدا کنیم.

اقتصاد صادرات‌محور، راه رونق تولید

یک کارشناس اقتصادی، تحقق اقتصاد صادرات‌محور را یکی از راه‌های رونق تولید خواند و گفت: درحال‌حاضر کشور به یک اتفاق مثبت اقتصادی مانند مولدسازی نیاز دارد تا بتوان تورم را مهار و به رشد تولید کمک کرد.

محسن حاج‌محمدی در گفت‌وگو با میزان اظهار کرد: یکی از راه‌های پیشرفت اقتصادی، اجرای برنامه‌های توسعه صنعتی و ایجاد یک نگاه صادرات‌محور از سوی دولت با هماهنگی سایر قوا و نهادهای متولی است.

وی تامین نقدینگی را یکی از راهکارهای رونق تولید دانست و گفت: در این شرایط تولیدکنندگان می‌توانند با داشتن نقدینگی لازم، مواد اولیه خود را با نرخ پایین‌تر تامین و با کاهش هزینه‌ها زمینه تولید با کیفیت‌تر و با نرخ پایین‌تر را فراهم کنند.

حاج‌محمدی با اشاره به اینکه با رونق تولید باید بازار فروش و باشگاه مشتریان نیز فعال شود، گفت: برای این امر باید دیپلماسی اقتصادی فعال‌تر در حوزه تجاری و اقتصادی وجود داشته باشد تا بتوان مزیت رقابتی برای تولیدکننده ایجاد کرد.

وی تاکید کرد: زمانی مزیت رقابتی برای تولیدکننده ایجاد خواهد شد که تسهیل‌گری در مسائل صادرات کالاهای تولیدی و واردات مواد اولیه اتفاق بیفتد که تحقق این بخش نیازمند ایجاد اصلاح و تسهیل‌گری در امور گمرکی است.  این کارشناس اقتصاد با اشاره به اینکه جلوگیری از خام‌فروشی راه‌حل ثروتمندشدن کشور است، اعلام کرد: زیرساخت‌های این مسئله فراهم شده و برای تسریع در تکمیل آنها باید یک همت ویژه انجام شود. فرهنگ سودآوری و کار باید به‌جای فرهنگ سفته‌بازی نیز در کشور توسعه یابد، این امکان با اجرای طرح مولدسازی فراهم خواهد شد.

آمار تولید صادرات‌محور

برنامه‌های وزارت صمت برای تحقق تولیدصادرات‌محور درحالی دنبال می‌شود که آمارها حکایت از روند نزولی تولید صنایع صادرات محور داشته و گزارش‌ مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد بیش از ۵۴ درصد صادرات صنعتی ایران را محصولات خام و نیمه‌خام، حدود ۳۲.۵ درصد را محصولات با فناوری متوسط و فقط حدود ۰.۵ درصد از صادرات ایران را صادرات محصولات صنعتی با فناوری پیشرفته تشکیل می‌دهند. مرکز پژوهش‌های ایران در گزارشی به بررسی روند توسعه فناوری‌های متوسط و پیشرفته و جایگاه ایران در جهان طی سال‌های ۱۳۶۹ الی ۱۳۹۹ بر اساس گزارش شاخص عملکرد رقابت‌پذیری صنعتی سال ۲۰۲۲ پرداخته است. با توجه به نقش فناوری‌های متوسط و پیشرفته در رشد و توسعه اقتصادی، این دسته از فناوری‌ها مورد توجه بسیاری از کشورهاست.

 حتی اقتصاددانانی که نظریه‌های اساسی درباره رشد اقتصادی مطرح کرده‌اند، پیشرفت مبتنی بر فناوری را به‌عنوان نیروی محرک اصلی آن برشمرده‌اند.

همچنین براساس آمار سازمان توسعه تجارت، در نیمه نخست امسال سهم محصولات اولیه از کل صادرات غیرنفتی ۳۸ درصد، محصولات با فناوری سطح متوسط ۳۰ درصد، محصولات مبتنی بر منابع ۲۲ درصد، کالاهای با فناوری سطح پایین ۹ درصد و کالاهای با فناوری سطح بالا ۰.۱ درصد بوده است.

جدیدترین آمار منتشر شده از سوی سازمان توسعه تجارت نشان می‌دهد در ۶ ماهه نخست امسال مجموع صادرات غیرنفتی شامل پتروشیمی و پایه نفتی، معدن و صنایع معدنی، صنعت و کشاورزی ۶۷ میلیون و ۷۴۴ هزار تن به ارزش ۲۴ میلیارد و ۱۴۴ میلیون دلار بوده است. در مجموع در این مدت نسبت به نیمه نخست سال قبل وزن صادرات غیرنفتی ۲۹ درصد رشد داشته، اما ارزش آن با افت ۲.۶ درصدی مواجه شده است. بیشترین سهم این صادرات مربوط به پتروشیمی و میعانات گازی است که حدود۵۲ درصد (به لحاظ ارزشی) کل صادرات غیرنفتی را به خود اختصاص داده است. معدن و صنایع معدنی نیز با رقمی حدود ۲۷ درصد در رتبه دوم قرار دارد. سهم صنعت و کشاورزی نیز از کل ارزش صادرات غیرنفتی به ترتیب ۱۵ و ۶ درصد بوده است. اما سازمان توسعه تجارت در گزارش خود کل صادرات غیرنفتی را به لحاظ سطح فناوری محصولات نیز دسته‌بندی کرده است.

بر این اساس در مدت یادشده بیش از ۲۱ میلیون تن کالا به ارزش حدود ۹ میلیارد دلار محصولات اولیه از کشور صادرشده که نسبت به مدت مشابه سال قبل به لحاظ وزنی و ارزشی به ترتیب ۳۹ و ۱۳ درصد رشد داشته است. در اصل صادرات محصولات اولیه بیشترین سهم، معادل ۳۸ درصد از ارزش کل صادرات غیرنفتی را به خود اختصاص داده است. در رتبه دوم محصولات با فناوری سطح متوسط قرار دارند که سهم ۳۰ درصدی از ارزش کل صادرات غیرنفتی را به خود اختصاص دادند. بر این اساس در نیمه اول امسال بیش از ۱۵ میلیون تن کالا با فناوری سطح متوسط به ارزش ۷.۲ میلیارد دلار از کشور صادرشده که نسبت به مدت مشابه سال قبل به لحاظ وزنی ۱۰ درصد رشد داشته اما ارزش آن ۱۵ درصد کمتر شده است.

همچنین میزان صادرات محصولات مبتنی بر منابع که سهم ۲۲ درصدی از کل صادرات غیرنفتی دارد، در نیمه نخست امسال ۲۶ میلیون تن به ارزش ۵.۴ میلیارد دلار بوده که وزن آن نسبت به مدت مشابه سال قبل ۴۱ درصد افزایش یافته، اما ارزش آن ۷ درصد کم شده است. در این میان، کمترین سهم از کل صادرات غیرنفتی مربوط به محصولات با فناوری سطح پایین و محصولات با فناوری سطح بالا بوده با سهم ۹ و ۰.۱ درصدی بوده است. بر این اساس در ۶ ماهه اول بیش از ۲ میلیون تن محصول با فناوری سطح پایین به ارزش ۱.۹ میلیارد دلار و ۱۷ هزار تن محصول با فناوری سطح بالا به ارزش ۱۷۲ میلیون تن از کشور صادرشده که وزن و ارزش گروه اول ۱۱ و ۲ درصد افزایش یافته و وزن و ارزش گروه دوم با کاهش ۳۶ و ۲۱ درصد مواجه شده ست.

بررسی دقیق‌تر این گزارش نشان می‌دهد هر تن کالای صادراتی با فناوری سطح بالا به‌طور میانگین بیش از ۱۰ هزار دلار نرخ دارد. این در حالی است که هر تن کالای صادراتی با فناوری سطح متوسط و پایین به‌طور متوسط به ترتیب حدود ۴۶۰ دلار و ۸۲۱ دلار نرخ دارد. همچنین ارزش صادراتی میانگین هر تن محصول اولیه و محصول مبتنی بر منابع در نیمه نخست امسال به ترتیب ۴۲۵ و ۲۰۸ دلار بوده است. بر این اساس، ارزش صادراتی هر تن محصول با فناوری بالا چندین برابر سایر محصولات است.

سخن پایانی

صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته از آنجایی‌که به‌جای منابع تمام‌شدنی مثل نفت و گاز به علم و فناوری متکی هستند، به‌عنوان صادرات پایدار شناخته می‌شوند. این محصولات همچنین به‌علاوه به تولید محصولات تکمیلی مضاعف منجر می‌شوند. علاوه بر این، نوسانات بازار فروش تولیدات دانش‌بنیان به‌مراتب کمتر از محصولات دیگر مانند تولیدات خام بوده و بازه اقتصادی آنها به نسبت محصولات دیگر بالاتر است. بر این اساس، شاید نتیجه گرفت که مهم‌ترین ایراد در ساختار صنعتی ایران، وابستگی آن به صادرات محصولات منبع‌محور یعنی مواد خام و نیمه‌خام است.