بازاندیشی حکمرانی جوامع تخصصی ( هفته هفتم )
محمد بهارلو محمدزاده مشاوره حکمرانی سازمانی
۶ هفته پیش در همین ستون گفتیم حکمرانی جوامع تخصصی، هنر حفظ هویت جمعی در برابر توفانهای اقتصادی، سیاسی و دیجیتال است. امروز به حلقه دیگر از این زنجیر رسیدهایم؛ انسجام و اخلاق حرفهای.
انسجام یعنی همسویی واقعی همه اجزای جامعه تخصصی (از هیاتمدیره و کمیتههای فنی تا دبیرخانه و اعضای عادی) با یک هدف مشترک، بدون تداخل منافع شخصی یا گروهی. اخلاق حرفهای یعنی التزام عملی به شفافیت، عدالت و مسئولیتپذیری حتی وقتی هیچ دوربینی نگاه نمیکند و هیچ نظارتی وجود ندارد.
در ایران، انسجام سازمانی در بیشتر جوامع تخصصی یا وجود ندارد، یا اگر هم وجود دارد، به دلیل تعارض منافع، فرهنگ رابطهمحور و چندگانه وفاداریها، عملا ناکارآمد و نمایشی است. آمار وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی نشان میدهد بیش از ۷۰ درصد انحلال یا تعلیق تشکلها در 5 سال اخیر، ناشی از همین ناکارآمدی درونی بوده است. این یادداشت نهفقط تحلیل، بلکه یک هشدار است: بدون انسجام واقعی و اخلاق حرفهای، هیچ استراتژی، قانون یا بودجهای نمیتواند جامعه تخصصی را نجات دهد.
۱- ایجاد هماهنگی درونسازمانی و ارتقای اخلاق حرفهای
انسجام واقعی در جوامع تخصصی ایران کمیاب است. براساس گزارش مرکز پژوهشهای مجلس (۱۴۰۳)، بیش از ۷۲ درصد تشکلهای اقتصادی ایران دچار «تداخل نقش» هستند. گزارش اتاق بازرگانی ایران (بهار ۱۴۰۴) نیز نرخ متوسط مشارکت اعضا در مجامع عمومی را تنها ۲۹ درصد اعلام کرده است. برای مواجه موثر با این اینگونه چالشها ۵ ابزار عملی بهشرح ذیل ارائه میشود:
۱.تدوین و امضای علنی «منشور اخلاقی مشترک» توسط همه اعضای هیاتمدیره و انتشار آن در سایت، کانال تلگرام و خبرنامه تشکل. این منشور باید شامل تعهد به شفافیت مالی، پرهیز از تعارض منافع و اولویت دادن به منافع جمعی باشد.
۲.تشکیل «کمیته مستقل انسجام و اخلاق» با حضور حداقل یک عضو بیرونی (استاد دانشگاه، قاضی بازنشسته یا مشاور مستقل حاکمیت شرکتی) که گزارشهایش مستقیم به مجمع عمومی ارائه شود.
۳. برگزاری جلسات همافزایی اجباری هر 3 ماه یکبار با دعوت اجباری از همه ذینفعان، حتی منتقدان و ثبت صورتجلسه عمومی.
۴. تعریف «شاخص انسجام» قابلاندازهگیری (مانند نرخ مشارکت در کمیتهها، تعداد پیشنهادهای پذیرفتهشده از اعضا، یا درصد حضور در مجامع) و اعطای پاداش مالی و معنوی سالانه به 3 عضو برتر.
. ۵ . استفاده از رأیگیری مخفی الکترونیکی در همه تصمیمات حساس مالی، انتصابات یا سیاستگذاریها.
انجمن صنفی تولیدکنندگان فولاد کشور پس از اجرای منشور اخلاقی و کمیته مستقل در سال ۱۴۰۳، نرخ مشارکت اعضا در مجامع را از ۳۲ درصد به ۷۸ درصد و درآمد سالانه تشکل را ۴۳ درصد افزایش داد. در مقابل، تشکلی در حوزه نساجی که هنوز به جلسات واتسآپی اکتفا میکند، طی 2 سال اخیر ۶۰ درصد اعضای قدیمی خود را از دست داده و عملا به یک پوسته خالی تبدیل شده است. این تفاوت نشان میدهد انسجام واقعی نهفقط موجب ایجاد اعتماد میشود، بلکه پول و قدرت بههمراه دارد. اعضای راضی، حق عضویت را بهموقع پرداخت میکنند، پروژههای مشترک شکل میگیرند و تشکل در مذاکرات با سایر نهادها و سازمانها وزن بیشتری پیدا میکند. وقتی انسجام واقعی شد، اخلاق حرفهای هم خودبهخود رشد میکند؛ اعضا میبینند پیشنهادشان جدی گرفته میشود و دیگر نیازی به لابیهای پشتپرده نیست.
۲- ریشههای بحرانهای اخلاقی و راهکارهای جلوگیری از آنها
در جوامع تخصصی ایران، بحران اخلاقی دیگر استثنا نیست؛ قاعده شده است. بیش از ۶۰ درصد شکایتهای ثبتشده در وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی از تشکلها، مربوط به عدمشفافیت مالی و تعارض منافع است.
۵ ریشه اصلی این بحرانها عبارتند از:
۱. فقدان شفافیت مالی و گزارشدهی منظم
۲. تعارض منافع آشکار و پنهان (رئیس انجمن که همزمان تأمینکننده رقبا است)
۳. فرهنگ پارتیبازی و سهمیهبندی غیررسمی در کمیتهها و مزایدهها
۴. نبود مکانیسم امن سوتزنی برای گزارش تخلفات
۵. فشارهای بیرونی (سیاسی، اقتصادی، امنیتی) که اخلاق را فدای بقای کوتاهمدت میکنند.
۵ راهکار عملی که در 6 ماه آینده قابلاجراست:
۱. راهاندازی سامانه شفافیت مالی آنلاین (مشابه سامانه اتاق بازرگانی تهران) که همه درآمدها و هزینهها را لحظهای نمایش دهد.
۲. الزام همه اعضای هیاتمدیره به ارائه «اظهارنامه تعارض منافع» سالیانه و انتشار عمومی آن در سایت تشکل.
۳ . ایجاد خط تلفنی و ایمیل ناشناس سوتزنی با حفاظت قانونی براساس قانون جدید حمایت از گزارشگران فساد (مصوب ۱۴۰۲)
۴ . برگزاری دوره اجباری «اخلاق حرفهای در حکمرانی تشکلها» برای همه نامزدهای هیاتمدیره با اعطای گواهی معتبر (همکاری با دانشگاهها یا موسسات آموزشی معتبر).
۵. دعوت داوطلبانه از یک نهاد نظارتی معتبر مستقل (مانند سازمان حسابرسی، یک شرکت حسابرسی دارای رتبه الف یا سازمان بازرسی کل کشور) برای انجام «حسابرسی سالیانه شفافیت و انطباق» و انتشار عمومی گزارش آن.
انجمن مدیریت ایران و انجمن ملی صنایع پلیمر این کار را انجام میدهند و گزارش حسابرسی را در سایت خود منتشر میکنند؛ این عمل، قویترین پیام به اعضا و جامعه است: «ما چیزی برای مخفی کردن نداریم». انجمن مزبور پس از راهاندازی سامانه سوتزنی در سال ۱۴۰۲، سه تعارض منافع بزرگ را کشف و اصلاح کرد؛ اعضایی که قصد خروج داشتند دوباره بازگشتند و درآمد تشکل ۳۵ درصد رشد کرد.
نتیجهگیری و فراخوان
انسجام واقعی و اخلاق حرفهای، لوکس نیستند؛ سنگر محکم بقای جوامع تخصصی در ایران هستند. بیش از ۸۵۰ تشکل تخصصی داریم که اکثرشان در آستانه فروپاشی درونی هستند. اگر تا پایان ۱۴۰۵ فقط ۱۰۰ تشکل از این ۸۵۰ تشکل، همین 5 ابزار انسجام و 5 ابزار اخلاق را اجرا کنند، بزرگترین تحول حکمرانی بخش خصوصی در تاریخ کشور رقم خواهد خورد.
اما اگر همین امروز شروع نکنید، فردا دیگر جامعهای باقی نمانده که بخواهید آن را نجات دهید؛ فقط چند خط تعطیلی در روزنامهها خواهید دید و هزاران عضو سرگردان که دیگر به هیچ تشکلی اعتماد نخواهند کرد. شما کدام ابزار را همین فردا صبح اجرا میکنید، قبل از آنکه خیلی دیر شود؟
مراجع: گزارش سالانه وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، ۱۴۰۴ / گزارش عملکرد انجمن صنفی تولیدکنندگان فولاد کشور، سال ۱۴۰۳ (سایت رسمی انجمن)/آمار شکایات ثبتشده، سامانه وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، ۱۴۰۰–۱۴۰۴ /سامانه شفافیت اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران /گزارش سالانه انجمن ملی صنایع پلاستیک و پلیمر ایران، ۱۴۰۲–۱۴۰۳.
