ناوگان جاده‌ای با جابه جایی ۹۲ درصد از بار زمینی نقش ویژه‌ای در حمل‌ونقل کشور دارد، اما به دلیل فرسودگی ۴۵ درصد از این ناوگان، مشکلات عدیده‌ای ازجمله افزایش مصرف سوخت، انتشار گازهای آلاینده و نیز کاهش ایمنی به وجود آمده است. ازاین رو در سال‌های اخیر طرح‌های نوسازی متعددی برای نوسازی این ناوگان ازجمله طرح نوسازی ۶۵ هزار دستگاه کامیون و کشنده بالای ۱۰ تُن با سن بالاتر از ۳۵ سال و طرح جایگزینی و نوسازی ناوگان حمل‌ونقل درون شهری و برون شهری به تصویب رسیده است. در هر دو طرح عملکرد بسیار ضعیفی رقم خورده به نحوی که در طرح نوسازی ۶۵ هزار کامیون تنها ۳۹۲۶ دستگاه جایگزین شده و در طرح دیگر تنها ۵۸۸ کامیون از ۱۰۸ هزار کامیون هدف‌گذاری شده نوسازی شده است.

تامین منابع، مشکل همیشگی

بر اساس گزارشی که از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس‌های شورای اسلامی منتشر شد، نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد تأمین نشدن منابع مالی کافی به عنوان سرمایه اولیه برای راه‌اندازی طرح‌های نوسازی، تأخیر در پرداخت مابه ازای صرفه جویی به دلیل طولانی بودن فرآیند صحه‌گذاری پیمایش، مشکل خودروسازهای داخلی در تأمین قطعات و تولید ناوگان و نیز عدم مدیریت صحیح بازار اسقاط خودروهای فرسوده ازجمله مهم‌ترین دلایل عدم کارکرد این طرح‌ها مطابق اهداف پیش‌بینی شده بوده است. ازاین رو به منظور برطرف کردن عوامل شکست طرح‌های نوسازی ناوگان که عمدتاً مبتنی بر ماده (۱۲) قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر و ارتقای نظام مالی کشور بوده، می‌توان با تغییر رویکرد از طریق امکان بهره‌مندی منافع حاصل از صرفه‌جویی به سرمایه‌گذار طرح براساس پیش‌بینی پیمایش با صدور گواهی صرفه‌جویی انرژی قابل معامله در بورس، بازپرداخت بخشی از سرمایه‌گذاری انجام شده توسط حساب بهینه‌سازی مصرف انرژی، تسهیل صحه‌گذاری کاهش مصرف سوخت و اصلاح سیاست‌های تعرفه‌ای متناسب با توانمندی‌های ساخت داخل اقدام کرد. به گزارش صمت یکی از چالش‌های کشور در حوزه حمل‌ونقل، فرسودگی ناوگان حمل‌ونقل عمومی است که از منظر سوخت بالا، ایجاد آلایندگی محیط زیستی و همچنین کاهش ایمنی مشکلات فراوانی را ایجاد کرده و باید در کوتاه مدت نسبت به برطرف کردن آن اقدام شود. مصرف بالای سوخت این نوع خودروها که بیشتر از سوخت دیزلی و گازوییل استفاده می‌کنند در کنار محدودیت تولید پالایشی موجب شده تا ناترازی عرضه و تفاضا در این سوخت نیز ایجاد شود. در سال‌های گذشته عدم انگیزه کافی در بازار اسقاط، عملکرد نامناسب طرح‌های تشویقی نوسازی، عدم وجود ساز و کار جامع قانونی در مورد اسقاط وسایل نقلیه فرسوده، عدم تعهد تولیدکنندگان خودرو به امتداد مسئولیت تولیدکنندگان جهت مدیریت و بازیافت محصولاتشان و عدم تناسب ماهیت نظارتی ستاد مدیریت حمل‌ونقل و سوخت با جایگاه ساختاری کنونی منجر به رکود چرخه اسقاط خودروهای دیزلی شده است.

۴۵ درصد ناوگان فرسوده است

منظور از وسایل نقلیه عمومی انواع کامیون، کامیونت و کشنده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که حمل‌ونقل جاده‌ای در زمینه بار، سهم غالب را دارد، به نحوی که ۹۲ درصد از جابه‌جایی بار از این طریق و به وسیله ناوگان جاده‌ای صورت می‌پذیرد. این در حالی است که این ناوگان به‌دلیل فرسودگی خودروها دچار مشکلات زیادی شده است. در سال ۱۴۰۰ میانگین عمر ناوگان وسایل نقلیه عمومی باری کشور برابر با ۱۹.۳ سال بوده است.تعداد کل ناوگان حمل‌ونقل باری کشور ۳۶۵ هزار دستگاه بوده که ۱۶۵ هزار دستگاه آن سنی بیش از ۱۶ سال دارند که به عنوان مرز فرسودگی کشنده، کامیون و کامیونت شناخته می‌شود. به عبارتی حدود ۴۵ درصد ناوگان حمل‌ونقل باری کشور فرسوده است. سن مرز فرسودگی سنی است که وسایل نقلیه موتوری به‌علت طول عمر و میزان کارکرد، دچار افت عملکرد و ایمنی شده و نیازمند تعمیرات و نگهداری فنی بیشتر هستند. نکته قابل تامل این است که ۷۴ هزار ناوگان حمل‌ونقل باری کشور هم دارای سنی بیش از ۳۵ سال است که در گروه فرسودگی شدید قرار می‌گیرد.بنا به مطالعات صورت گرفته در کنار بالا بودن میانگین عمر ناوگان حمل‌ونقل عمومی باری کشور، میانگین سنی قوای محرکه به کار رفته در این خودروها نیز بالا بوده و حتی در مواردی مربوط به حدود ۳ تا ۴ دهه پیش است. بنابراین جایگزینی ناوگاون فرسوده حمل‌ونقل عمومی کشور با خودروهایی که از قوای محرکه داخلی استفاده می‌کنند، بهبود موثری بر افزایش کارایی این بخش نخواهد داشت.

از بین ۳۶۵ هزار خودروی فعال در ناوگان حمل‌ونقل باری، بیشترین تعداد مربوط به کامیون کشنده با ۱۵۳ هزار دستگاه است. وسایل نقلیه باری چوبی و فلزی و نیز کمپرسی‌ها به‌ترتیب با سهم ۲۵ و ۱۱ درصدی، پس از کامیون کشنده‌ها بیشترین سهم ناوگان حمل‌ونقل عمومی باری را به خود اختصاص داده‌اند.

اهمیت بخش حمل‌ونقل

بخش حمل‌ونقل به عنوان یکی از اجزای مهم اقتصاد ملی محسوب می‌شود و به‌دلیل نقش زیربنایی آن، نقش کلیدی در فرآیند توسعه اقتصادی کشور برعهده دارد. براساس گزارش رسمی بانک مرکزی، در بین سال‌های ۸۴ تا ۹۹ به‌طور متوسط سهم مجموع بخش حمل‌ونقل از کل تولید ناخالص داخلی ۸.۵ درصد بوده است. همچنین این بخش به شکلی گسترده‌ای تمامی حوزه‌های تولید، توزیع و مصرف کالا و خدمات را پوشش داده و بر این اساس موجب شتاب بخشیدن به رشد اقتصادی نیز می‌شود.مزیت اصلی طرح‌های اسقاط وسایل نقلیه فرسوده در بخش حمل‌ونقل کشور، کاهش مصرف سوخت است که علاوه بر جلوگیری از هدررفت منابع و مزیت اقتصادی، سبب کاهش آلودگی هوا نیز می‌شود.

شایان ذکر است اگر چه امروز بخشی از حمل‌ونقل با ناوگانی که از سوخت دیزل با استاندارد یورو ۶ در شبکه حمل‌ونقل فعال هستند، اما چالش‌های تامین سوخت متناسب با این استاندارد، موجب آسیب به فیلترهای دودده ناوگان و به تبع تشدید آلودگی شده است. مصرف سوخت کامیون‌های فرسوده با عمر بیش از ۲۵ سال در هر ۱۰۰ کیلومتر حدود ۶۰ لیتر است. این میزان ۳۰ لیتر بیش از کامیون‌ها با سن کمتر از ۵ سال است. با فرض پیمایش ۴۰ هزار کیلومتر برای هر کامیون، به ازای جایگزینی کامیون فرسوده با کامیون نو سالانه ۱۲ هزار لیتر در مصرف گازوئیل صرفه‌جویی می‌شود. با توجه به وجود بیش از ۱۰۲ هزار کامیون با عمر بیش از ۲۵ سال، با جایگزینی تمامی کامیون‌های فرسوده حدود ۱.۲۲ میلیارد لیتر در مصرف گازوئیل صرفه‌جویی می‌شود. به همین دلیل میزان صرفه‌جویی سالانه ناشی از نوسازی برابر با ۹۷۹.۲ میلیون دلار یا ۲۵.۶۴ هزار میلیارد تومان خواهد بود.آلودگی هوا ارتباط مستقیم با سلامت جامعه دارد و می‌تواند آسیب‌های جبران‌ناپذیر به ویژه برای ساکنان شهرهای پرجمعیت ایجاد کند. پس از استعمال دخانیات، دومین عامل اصلی مرگ‌های ناشی از بیماری‌های غیرواگیر آلودگی هوا شناخته می‌شود و با افزایش ریسک ابتلا به بیماری‌های حاد و مزمن و مرگ در ارتباط است. در سال ۱۴۰۰ میانگین تعداد مرگ کل منتسب به مواجهه طولانی مدت با ذرات معلق در بزرگسالان شهرها برابر با ۲۰.۱ هزار نفر بوده است. همچنین کل هزینه ناشی از این مرگ و میر برابر ۱۱.۴ میلیارد دلار برآورد شده است. نکته کلیدی این است که در صورتی که این مبلغ به جای هزینه شدن در بخش درمان خسارتهای وارده، در جهت جلوگیری از انتشار آلاینده‌ها استفاده شود، علاوه بر کنترل پیامدهای مرگ و بیماری مربوطه، به بهبود کیفیت زندگی به شکل پایدار منجر خواهد شد.سهم آلاینده‌های گازی و ذرات معلق ناشی از منابع متحرک در کشور به ویژگی‌های شهر مورد مطالعه وابسته است اما در کلانشهرها سهم منبع متحرک بیش از ۵۰ درصد است. در مورد آلاینده‌های گازی اغلب کلانشهرهای کشور جز شهرهای کرج و اصفهان منابع متحرک نقش مهم‌تری دارند. در خصوص انتشار ذرات معلق در سه کلانشهر تبریز، تهران و اهواز منابع متحرک نقش مهم‌تری دارند.

در بین منابع متحرک نیز سهم منابع آلاینده در آلودگی هوای تهران که توسط مرکز ارتباطات و امور بین‌الملل شهرداری تهران در سال ۹۶ منتشر شده، سهم منابع متحرک در تولید ذرات معلق حدود ۶۱ درصد است که در این بین دومین سهم با ۱۵.۷ درصد مربوط به کامیون و کشنده‌ها بوده است. به همین دلیل نوسازی ناوگان حمل‌ونقل جاده‌ای می‌تواند نقش به‌سزایی برای کم کردن آلودگی هوا در شهرهای کشور و به خصوص کلانشهرها داشته باشد زیرا با کاهش مصرف حامل‌های انرژی از افزایش گازهای آلاینده نیز کاسته می‌شودیکی از عوامل مهم در توسعه ترانزیت جاده‌ای، کیفیت و کمیت ناوگان حمل‌ونقل جاده‌ای است. براساس آمار در سال ۱۴۰۰ ترانزیت مربوط به بخش جاده‌ای کشور بالغ بر ۹.۲ میلیون تن بوده است. استعداد ترانزیتی کشور در صورت تکمیل زیرساخت کریدورهای داخلی و پیوستن به ابتکار کمربند و راه چیت و بهره‌گیری از ظرفیت دیپلماسی حمل‌ونقل، سالانه به ۸۰ میلیون تن خواهد رسید. براین اساس با احتساب درآمد حداقل ۱۰۰ دلاری به‌ازای هر تن بار ترانزیتی، ایران می‌توان سالانه بیش از ۸ میلیارد دلار درآمد ارزی از این محل داشته باشد. با توجه به سهم بالای ترانزیت جاده‌ای، اجرای طرح‌های اسقاط کامیون‌های فرسوده با کشنده تریلرهای با ظرفیت بالا نقش ویژه‌ای بر توسعه ترانزیتی خواهد داشت.

طرح‌های شکست خورده

از سال ۹۴ تا امروز دو طرح نوسازی ۶۵ هزار دستگاه کامیون و کشنده بالای ۱۰ تن با سن بیش از ۳۵ سال و طرح جایگزینی و نوسازی ناوگان حمل‌ونقل درون‌شهری و برون‌شهری اجرایی شده است. طرح نوسازی ۶۵ هزار کامیون با اختصاص دو میلیارد و ۷۶۲ میلیون دلار منجر به نوسازی ۳۹۲۶ کامیون از ۶۵ هزار کامیون کشنده هدف‌گذاری شده که دارای عملکرد ۶ درصدی است.با تصویب مصوبه سال ۹۷ اجرای مصوبه نوسازی ۶۵ هزار کامیون در قالب ادامه اجرای قراردادهای منعقده بود و امکان انعقاد قرارداد جدید در قالب این طرح وجود نداشت و تنها قراردادهای قبلی و به‌تعدادی که شرکت‌های طرف قرارداد امکان تولید کامیون داشتند، اجرا شد.در طرح نوسازی دوم با نام جایگزینی و نوسازی ناوگان حمل‌ونقل درون شهری و برون شهری، تنها دو شرکت برای نوسازی ۵۸۸ کامیون فرسوده از ۱۷۶ هزار کامیون هدفگذاری شده مشارکت کردند. اخیرا نیز طرح جایگزینی و نوسازی ۸۵ هزار دستگاه ناوگان دیزلی برون شهری به عنوان بخش دوم طرح جایگزینی و نوسازی ناوگان حمل‌ونقل درون شهری و برون شهری در جلسه شورای اقتصاد مصوب شد که با توجه به عدم ابلاغ آن هنوز جزییاتی از این طرح در دست نیست.عدم موفقیت طرح‌های نوسازی با وجود در مرز فرسودگی قرار داشتن ۴۵درصد ناوگان، چالش بزرگی در مقابل سیاستگذاران کشور قرار داده است.نکته قابل تامل این است که ۷۴ هزار ناوگان حمل‌ونقل عمومی بار بیش از ۳۵ سال عمر وجود دارد که به دلیل مصرف زیاد حامل‌های انرژی، آلایندگی شدید و ملاحظات ایمنی باید در اولویت نوسازی قرار گیرند.