صادرات در بستر موانع
یکی از الزامات حرکت به سوی صنعتی شدن و دستیابی به توسعه، صادرات است. برای صادرات موفق هم به‌دلیل تاثیرگذاری و اهمیتی که این بخش دارد باید براساس استراتژی مشخص و از پیش تعیین‌شده‌ای گام برداریم.
گام اول در این مسیر، تولید صادرات‌محور است و در ادامه باید مسیر برای صادرات هموار باشد. به عقیده کارشناسان، هم صادرات و هم تولید ما، نه‌تنها استراتژی کلانی برای حرکت ندارند، بلکه در مسیر حرکت پر از آزمون و خطای آنها هم بی‌شمار مانع وجود دارد. گاه دولت با تصمیمات ناگهانی و قوانین به ظاهر تسهیل‌کننده خود به مانعی جدی تبدیل می‌شود، گاهی تولید صادرات‌محور نیست و گاه عدم‌شناخت صادرکنندگان و تولیدکنندگان، چالشی بزرگ را در روند صادرات رقم می‌زند. خلاصه اینکه به‌نظر می‌رسد این پازل ناهماهنگ به‌گونه‌ای چیده شده که روزبه‌روز مسیر صادرات را ناهموارتر و سخت‌تر می‌کند. صمت در این گزارش به مناسبت روز ملی صادرات به بررسی چالش‌ها و موانع صادرات محصولات صنعتی پرداخته که در ادامه می‌خوانید.
مسیر سخت صادرات با موانع بی‌شمار
آرمان خالقی، کارشناس و فعال حوزه صنعت با تاکید بر اینکه تولید و صادرات رابطه تنگاتنگی با هم دارند درباره موانع صادراتی که با آنها روبه‌رو هستیم به صمت گفت: نخستین موضوعی که سال‌هاست صادرات کشورمان را تحت‌تاثیر قرار داده، تحریم‌هاست. اعمال تحریم‌ها در بخش تولید و تجارت، بیشتر تبادلات خارجی ما را هدف قرار داده است. در این بخش نیز اولین موضوع، مبادلات مالی و پولی است. از یک سو امکان مبادله مستقیم مالی با بسیاری از کشورها نداریم و از سوی دیگر، موضوعات مالی جزو لاینفک صادرات است. صادرکننده باید ارز حاصل از صادرات را وارد کشور کرده یا به‌نوعی بتواند سبد معامله را برگرداند. حال در شرایطی که با محدودیت در نقل‌و انتقالات پولی روبه‌رو هستیم، این روند قطعا دچار چالش خواهد شد. یعنی متاثر از تحریم‌ها هزینه تجارت ما افزایش خواهد یافت و در برخی موارد غیرممکن می‌شود. در حالی که صادرات دچار این موانع و پیچیدگی‌هاست، به طبع تولیدکننده برای تولید صادرات‌محور که قابل رقابت در بازارهای جهانی باشد و در مسیر ارتقای کیفیت انجام شود، انگیزه لازم را نخواهد داشت.
خالقی افزود: در این بخش موضوع دیگری که صادرات ما را تحت‌تاثیر قرار داده، رویکرد برخی دیگر از کشورهاست که به‌طور کلی معامله و تجارت با ایران را کنار گذشته‌اند. این مشکل درباره برخی کشورها سال‌هاست، وجود دارد و نمی‌توان تاثیر آنها را نادیده گرفت و به‌عنوان یک مانع صادراتی باید آن را نیز دید.
موانع داخلی صادرات
این کارشناس حوزه صنعت ادامه داد: در بخش دیگر، تاثیر موضوعات داخلی مطرح است. در اینجا قوانین و مقررات مربوطه به جای تسهیلگری، خود در قالب مانعی در مسیر صادرات عمل می‌کنند. در این بخش می‌توان به موضوعات مربوط به گمرک، امکانات کم گمرکی برای تسهیل صادرات، پیچیدگی‌هایی که در روند ترخیص کالا با آنها مواجه می‌شویم، مسائل مربوط به استاندارد کیفیت، دردسرهای صدور مجوزهای لازم، تغییرات پیاپی قوانین و مقررات تجاری و صادراتی و تصمیم‌گیری‌های ناگهانی که گاه منجر به ممنوعیت برخی از کالاها می‌شود، اشاره کرد.
خالقی با اشاره به موانع بی‌شمار در مسیر صادرات اظهار کرد: واقعیت این است که موانع صادراتی، صادرکنندگان را با ضرر و زیان روبه‌رو می‌کند و در نهایت باعث می‌شود اعتبار صادرکننده در بین فعالان تجاری کشورهای دیگر از بین برود. اعتماد به ویژه در روند صادرات و در بازار ، بسیار مهم است. شریک تجاری ما براساس همین اعتماد، ارتباط و تعامل با صادرکننده خواهد داشت که در صورت خدشه‌دار شدن نمی‌توان آن را برگرداند و جبران کرد و به‌راحتی بازاری از دست می‌رود. از سوی دیگر، وقتی به هر دلیلی بازاری از دست برود، جایگزین کردن آن بسیار دشوار خواهد بود و قطعا تولیدکننده‌ای که با هدف صادرات تولید کرده نیز تحت‌تاثیر این وضعیت دچار ضرر و زیان خواهد شد.
وی افزود: علاوه بر تحریم ها و موضوعات داخلی، در بخش‌هایی از موانع صادراتی، خود صادرکنندگان نقش دارند. واقعیت این است که صادرکنندگان ما برای حرکت درست در بازارهای جهانی نیاز به آموزش برای کسب اطلاعات تجاری بیشتر، بازاریابی و بازارشناسی دارند. البته تولیدکنندگان نیز باید در راستای استمرار و حفظ کیفیت کالایی که تولید می‌کنند، تلاش کنند. این بخش‌ها از یکدیگر جدا نیستند و بر هم تاثیر می‌گذارند.
آموزش راهگشاست
این کارشناس حوزه صنعت درباره راهکارهایی که به رفع موانع صادراتی کمک می‌کند، اظهار کرد: نخست باید به دقت چالش‌ها و موانعی که در مسیر صادرات وجود دارد، شناسایی شوند، چراکه هرکدام از این چالش‌ها راهکاری دارد؛ یعنی برای رفع هرکدام از موانع صادراتی باید با نگاه حمایتی راهکار ارائه داد. موانع مشخص و در برخی موارد راهکارها نیز انجام شدنی است. به‌عنوان نمونه در بخش‌هایی نیازمند آموزش و تامین فضای باثبات برای ادامه‌دار شدن روند صادرات هستیم. در این بخش می‌توان با برگزاری دوره‌های آموزشی و کسب اطلاعات به‌روز مشکل را برطرف کرد. بسیاری از این آموزش‌ها سبب می‌شود صادرکننده متضرر نشود یا کمتر زیان ببیند.
وی ادامه داد: می‌توان از ظرفیت سفارتخانه‌ها و رایزن‌های بازرگانی نیز استفاده کرده و از آنها خواست اطلاعات روز و قابل‌استفاده‌ای را در اختیار صادرکنندگان قرار دهند تا صادرکننده بتواند به فعالیت خود ادامه دهد. این تعامل، ساده‌ترین راهکاری است که می‌تواند به رفع موانع صادراتی کشور و به طبع رونق آن کمک کند.
حرکت در راستای صادرات رقابت‌پذیر
خالقی با اشاره به اینکه تجهیز ناوگان حمل‌ونقل هم موضوع بسیار مهمی است، گفت: دولت باید در این بخش طرح‌های حمایتی داشته باشد و به نوعی عمل کند که هزینه حمل کاهش پیدا کند. این رویکرد در نهایت سبب می‌شود کالاهای صادراتی ما با هزینه کمتری به بازارهای هدف برسند و به‌نوعی رقابت‌پذیر باشند. در این میان، تسهیل فرآیندهای گمرکی، تجهیز گمرکات و تسریع در عملیات اجرایی مربوط به صادرکننده‌ها نیز از موارد مهمی است که دولت در بحث کاهش بروکراسی باید مدنظر قرار دهد.
این کارشناس حوزه صنعت در پایان اظهار کرد: در حوزه صادرات با انجام برخی راهکارها می‌توان موانع را کاهش داد. بخشی از این راه را باید صادرکنندگان طی کنند، آنها باید دانش اینکه چگونه می‌توانند در بازارهای صادراتی تعامل برقرار کنند را داشته باشند. تولیدکنندگان و صنعتگران ما باید تولید با کیفیت، صادرات‌محور و متناسب با بازارهای هدف تولید کنند. دولت نیز باید نقش حمایتی پر رنگ‌تری داشته باشد و در بحث قوانین و مقررات و همچنین تامین زیرساخت‌های لازم اقدام کند. در این صورت در بحث صادرات موفق‌تر عمل خواهیم کرد. ناگفته نماند که در کشور، بسیاری از صنایع هنوز از تکنولوژی‌های قدیمی و منسوخ‌شده استفاده می‌کنند و نتوانسته‌اند با پیشرفت تکنولوژی روز جهان همگام شوند. این امر می‌تواند باعث کاهش کیفیت محصولات و عدم‌رقابت‌پذیری در بازار جهانی شود باید این موضوع نیز چه از سوی دولت و چه بخش خصوصی، موردتوجه قرار بگیرد.
عدم‌ثبات بلای جان اقتصاد
محمود نجفی‌سهی، کارشناس و فعال حوزه صنعت نیز درباره چالش‌هایی که در بخش صادرات با آنها مواجه هستیم به صمت گفت: نخستین مشکل که نه‌تنها صادرات، بلکه کل اقتصاد ما را تحت‌تاثیر قرار داده، به موضوع عدم‌ثبات سیاسی و مشکلات این بخش برمی‌گردد. عدم‌ثبات سیاسی و مشخص نبود مسیر، اساسی‌ترین چالش اقتصاد و تولید ما است. متاثر از همین بی‌ثباتی اقتصادی بسیاری از کشورها تعامل اقتصادی و تجاری با ما ندارند. در این میان، بخش زیادی از مشکلات صادرکنندگان ما به نداشتن برنامه‌های کلان و سیاست‌گذاری‌های درست برمی‌گردد. به‌عنوان نمونه در شرایطی که با کمبود آب روبه‌رو هستیم برخی از محصولات بسیار آب‌بر کشاورزی را صادر می‌کنیم. چون برنامه‌ریزی و نظارت مداوم و منسجمی بر این بخش نداریم، تکلیف صادرکنندگان ما هم مشخص نیست، گاه شاهد صادرات اقلامی هستیم که نه‌تنها سود و منفعتی برای کشور ندارند که در بلندمدت آثار سوء هم خواهند داشت.
نابسامانی در اقتصاد
نجفی‌سهی با اشاره به اینکه متاسفانه نابسامانی اقتصادی صدمه زیادی به صنعت ما زده و تمام بخش‌های آن و از جمله صادرات را تحت‌تاثیر قرار داده، گفت: جایی قرار بود تولیدات‌مان صادر کرده و ارز وارد کنیم که در این بخش نیز متاسفانه با مقاومت صادرکنندگان و عقب‌نشینی دولت و بانک مرکزی بخش زیادی از ارز صادرات فعلا وارد کشور نمی‌شود. چرا این‌گونه است؟ چون سیاست‌گذاری درست و برنامه منسجمی برای بخش‌های گوناگون اقتصاد نداریم. درست این است که مدام بر وضعیت مولفه‌های گوناگون اقتصادی نظارت شود و به‌عنوان نمونه در بخش صادرات، هر جا و هر زمان صادرات محصولی به نفع کشور است، انجام شود، در غیر این صورت از صادرات آن محصول ممانعت به عمل آید. آیا درست است در این شرایط بی‌آبی محصول کشاورزی صادر کنیم؟ وقتی در محصول ساخته‌شده ارزش‌افزوده و اشتغال داریم، آیا درست است مواد خام صادر کنیم؟ مشتری‌های کالاهای ما، چه کسانی هستند؟ صادرات به بازار هرکدام از کشورهای همسایه و... چه فایده‌ای برای ما دارد؟ و... تمام اینها با رصد مستمر و در راستای دورنما و استراتژی کلانی که برای صادرات داریم باید پاسخ داده شوند. پس نخست باید سیاست‌گذاری درستی داشته باشیم و بازارمان وضعیت باثباتی داشته باشد تا در گام بعدی بتوانیم رشد صادرات را محقق کنیم.
وی ادامه داد: متاسفانه نه‌تنها استراتژی صادراتی نداریم، بدتر از آن با عدم‌ثبات در قوانین و مقررات صادراتی مواجه هستیم که معضل بزرگی در مسیر صادرات است و راه را برای صادرکننده سخت می‌کند. وقتی ثبات نرخ ندارم و تولید با موانع بی‌شماری از نرخ مواد اولیه تا انرژی مواجه است چگونه می‌توان از او انتظار تولید صادرات‌محور داشت. اقتصاد دارای حلقه‌ها و بخش‌های به ظاهر شاید جدا اما اساس بهم تنیده است، وقتی می‌خواهیم صادرات رونق یابد باید نخست موانع را از پیش‌پای تولید برداریم. نجفی‌سهی ادامه داد: در کل بی‌برنامگی و تغییرات ناگهانی بلای جان اقتصاد و صنعت ما شده است. وقتی تولیدکننده درگیر نوسانات قیمت مواد اولیه است، انگیزه‌ای برای ارتقای کیفیت و تولید صادرات‌محور ندارد. در این شرایط تمام تلاش تولیدکننده این است که بتواند چرخه تولیدش را ادامه دهد، اما گاه به ناچار عطای تولید را به لقایش می‌بخشد. وقتی در کشور تولیدی نباشد، صحبت از صادرات هم نمی‌توان کرد.
امتیاز چندان خوبی نداریم
نجفی‌سهی با اشاره به اینکه ما امتیاز چندان خوبی برای ورود به حوزه صادرات نداریم در ادامه درباره اقداماتی که دولت برای کمک به صادرات می‌تواند انجام دهد، گفت: دولت در گام نخست باید روابط سیاسی خود را تنظیم و باثبات کرده و در مرحله دوم باید موانع بازارهای گوناگون از توزیع تا فروش را برطرف کند. در این میان، برخی این‌گونه مطرح می‌کنند که باید بازار را رها کنیم تا خودبه‌خود بسامان شود، در شرایط کنونی که ما قرار داریم این رویکرد عملی نیست. در شرایطی می‌توان به سمت این نوع از اقتصاد رفت و اجازه داد بازار و نظام عرضه و تقاضا تعیین کند که فساد نباشد، قانون حاکم باشد، انصاف معاملاتی وجود داشته باشد، دارایی و سازمان‌های ناظر به‌طور کامل بر تمام ابعاد و جزئیات بازار و قوانین مقررات نظارت کنند، از تغییرات ناگهانی در قوانین و مقررات پرهیز شود و...
وی ادامه داد: در عین حال که شرایط برای بازار آزاد فراهم نیست در مقابل هم دولت با سیاست‌گذاری‌های نادرست و تغییرات ناگهانی در قوانین و مقررات هم به تولید و هم تجارت و صادرات ما آسیب زده است. در این فضای غیرشفاف، طبیعی است که وضعیت مناسبی در تولید نداشته باشیم و در مقابل صادرکنندگان ما هم آسیب می‌بینند. بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌های متعدد و گاه متضاد نیز مسیر را سخت‌تر کرده است. سامانه‌ای راه‌اندازی می‌شود که مسیر تسهیل شود و هزینه‌ها کاهش یابد، اما در نهایت این‌گونه نیست؛ یعنی اقدامی در راستای تسهیل انجام می‌شود، اما در اجرا به‌گونه‌ای عمل می‌شود که وضعیت را پیچیده‌تر از آنکه بود، می‌کند. در گام بعدی توزیع مواد اولیه باید بسامان شود، چراکه در حال حاضر توزبع مواد اولیه تولید بسیار نامناسب است وحتی بورس ما در این بخش رویکرد مناسب و شفافی ندارد. بازار آشفته است و این آشفتگی تمام بخش‌ها را تحت‌تاثیر منفی قرار داده است.
نجفی سهی در پایان گفت: با تمام اینها، ما داده‌های آماری هم در دسترس نداریم و مشخص نیست تولیدکننده و صادرکننده براساس کدام داده‌ها و اطلاعات باید برنامه‌ریزی و اقدام به تولید یا صادرات کند. کما اینکه داده‌ها و اطلاعات آماری گذشته نیز به‌خوبی نشان می‌دهد در اقتصاد کشور وضعیت مناسب و باثباتی نداریم و همه‌چیز به ضرر تولید و تجارت است.
سخن پایانی
بنا براین گزارش، عمده مشکلات صادرات ما به سیاست‌گذاری‌ها و مشکلات زیرساختی برمی‌گردد که باعث می‌شود هزینه‌های تولید و صادرات افزایش یابد و صادرکنندگان نتوانند با رقبای خارجی رقابت کنند. مشکلات مربوط به قوانین و مقررات صادرات، اختلافات تجاری، تحریم‌ها و محدودیت‌های بانکی و ارزی نیز از مواردی است که صادرکنندگان را دچار چالش می‌کند. در این میان، کمبود دسترسی به اطلاعات بازار و نبود استراتژی‌های بازاریابی مناسب نیز باعث می‌شود صادرکنندگان ایرانی نتوانند به‌طور موثر در بازار جهانی رقابت کنند.
