تحریم اگرچه موضوع امروز و دیروز اقتصاد کشور نیست و همه فعالان این حوزه کم و بیش با راه‌های عبور از آن آشنایی پیدا کرده‌اند اما در سال‌های اخیر با توجه به تشدید تحریم‌های اقتصادی، این موضوع و حاشیه‌های آن به شکل جدی‌تری اقتصاد را تحت‌الشعاع قرار داده است. با از دسترس خارج شدن امکان صادرات نفتی و بازگشت ارزهای حاصل از آن به کشور، تجارت بیش از گذشته در محدودیت است.

درحال‌حاضر از یک سو تجارت غیرنفتی در بخش صادرات جوابگوی نیازهای ارزی کشور نیست و از سوی دیگر کمبود ارز و تحریم‌های بانکی شرایط سختی برای واردات مواد اولیه مورد نیاز تولید و کالاهای اساسی ایجاد کرده‌ است.

بسیاری از کارشناسان اقتصاد‌ در این باره معتقدند اگر در سال‌های گذشته زیر‌ساخت‌های لازم برای انجام فعالیت‌های تجاری در حوزه صادرات غیر‌نفتی فراهم می‌شد و ارتباطات دیپلماتیک با کشورهای هدف، به صورت مطلوب شکل می‌گرفت، امروز برای صادرات تولیدات داخلی و واردات مواد اولیه و کالاهای اساسی تا این حد دچار مشکل نبودیم.

اما آیا واقعا برای ایجاد تجارت بین‌المللی مطلوب، برقراری روابط دیپلماتیک با کشورهای دیگر تا این حد اهمیت دارد؟

این پرسش بهانه‌ای شد تا در این شماره روزنامه صمت در آستانه روز گفت‌وگوی تمدن‌ها، با کارشناسان و فعالان حوزه اقتصاد و تجارت کشور در این باره به گفت‌وگو بنشینیم. با ما در این گزارش همراه باشید:

تجارت خارجی یک جزیره نیست

سیدمرتضی افقه، اقتصاددان درباره لزوم برقراری روابط دیپلماتیک با کشور‌های دیگر و تاثیر مثبت آن در تجارت در گفت‌وگو با صمت عنوان کرد: در دنیای امروز حوزه‌های مختلف مانند حلقه‌های زنجیر با یکدیگر در ارتباط هستند و طبیعی است در این زنجیره به‌هم‌‌پیوسته، پیش‌نیاز یک تجارت موفق خارجی چه در حوزه واردات و چه در حوزه صادرات داشتن روابط سیاسی مطلوب با سایر کشورها است که البته در شرایط فعلی، امکان برقراری چنین ارتباطی با بسیاری از کشورها برای ما مقدور نیست.

افقه در این باره افزود: کشور ما درحال‌حاضر به دلیل اعمال تحریم‌های اقتصادی امکان برقراری روابط تجاری با بسیاری از کشورهای صاحب سرمایه و پیشرفته را ندارد. از سوی دیگر، به دلیل قرار گرفتن در فهرست سیاه FATF نمی‌تواند با کشورهای معدودی که روابط تجاری با آنها همچنان ادامه دارد نیز برای نقل و انتقال ارزهای مورد نیاز تجارت از طریق بانکی مراوده داشته باشد.

وی با اشاره به نقش روابط دیپلماتیک در برقراری مراودات تجاری بین کشورها خاطرنشان کرد: نمی‌توانیم بدون در نظر گرفتن روابط سیاسی و دیپلماتیک انتظار داشته باشیم ظرفیت‌های تجاری موجود در کشور به شکل مطلوبی به ثمر بنشیند. بنابراین حتی پس از لغو تحریم‌ها نیز باید تلاش کنیم روابط دیپلماتیک را با کشورهای هدف در حوزه تجارت افزایش دهیم و از ابزارهای موجود برای شکل‌گیری تجارت مطلوب و سودآور استفاده کنیم. این کارشناس اقتصاد در ادامه خاطرنشان وزارت امور خارجه تا امروز در بعد تجاری به تکامل نرسیده و نتوانسته مانند این نهاد در بسیاری از کشورهای پیشرفته، کمک قابل‌توجهی به توسعه تجارت کشور انجام دهد.

وی افزود: با وجود شکل‌گیری ساختارهایی مثل رایزنان بازرگانی در وزارت امورخارجه، شرح وظایف این رایزنان پس از گذشت این همه سال به صورت جامع و کامل تعریف نشده و عملا ماموریت‌های تجاری این نهاد به نتیجه نرسیده است.

افقه در پایان گفت: در نهایت باید به این بینش برسیم که تجارت خارجی یک جزیره جدا افتاده و مستقل از سایر بخش‌ها نیست و برای به نتیجه رسیدن تلاش‌ها در این حوزه برقراری روابط مطلوب دیپلماتیک با کشورهای طرف تجارت ضرورت دارد.

دیپلماسی بخشی از روابط تجاری است

وحید شقاقی شهری، کارشناس اقتصاد درباره نقش روابط با سایر کشورها و تاثیر آن در بلوغ تجاری کشور در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: آنچه واضح و مشخص است ما در طول این سال‌ها هیچ‌گاه در حوزه تجارت برنامه و نقشه راه مشخصی نداشته‌ایم و همواره به شکل مقطعی عمل کرده‌ایم. ابزارهای موجود را به‌درستی به کار نگرفته و حتی با نگرش اشتباه به تجارت، موانعی برای تجارت خارجی و فعالان این حوزه ایجاد کرده‌ایم.

شقاقی شهری در این زمینه تاکید کرد: تجارت جهانی امروز یک رقابت تنگاتنگ است که کشورهای فعال در این حوزه، از کوچکترین فرصت‌ برای به‌دست آوردن بازار کشورهای دیگر استفاده می‌کنند و به‌راحتی نیز میدان را خالی نمی‌کنند. اما برخی سیاست‌گذاران اقتصاد‌ کشور به دلیل تکیه به اقتصاد نفتی، به صادرات غیرنفتی و بازارهای تجاری به چشم تفنن نگاه کرده‌ و از برنامه‌ریزی و زیرساخت‌های آن غافل بوده‌اند. این روند ادامه داشت تازه زمانی که درآمدهای نفتی کشور به حداقل رسید و تحریم‌ها در حوزه تجارت حادث شد، به تکاپوی رونق بخشیدن به صادرات غیرنفتی افتاده‌ایم.

وی با اشاره به شکل نگرفتن ساختارهایی مانند معاونت اقتصادی وزارت امور خارجه یادآور شد: در این سال‌ها اگرچه وزارت امور خارجه کشور معاونتی با عنوان معاونت اقتصادی ایجاد کرده، هیچ‌گاه رویکرد و اولویت دیپلماسی اقتصادی در پیش نگرفته و در عمل اهداف تشکیل این معاونت در این وزارتخانه محقق نشده است.

به همین دلیل تا امروز رایزن‌های بازرگانی ما در کشورهای دیگر نتوانسته‌اند نقش خود را به‌درستی ایفا کنند و با جذب سرمایه‌گذاران و شناسایی بازارهای هدف صادرات غیرنفتی را به نحو شایسته فعال کنند.

این کارشناس اقتصاد با اشاره به نقش روابط دیپلماتیک در شکل‌گیری تجارت مطلوب تصریح کرد: ما درباره بازارهای کشورهای پیرامونی که می‌توانستیم بازارهای آنها را از آن خود کنیم، ضعیف عمل کرده‌ایم و امروز سهم ناچیزی از این بازارها را در اختیار داریم که این سهم ناچیز نیز به‌شدت آسیب‌پذیر است.

شقاقی شهری در پایان گفت: باید دیپلماسی اقتصادی کشور را نه در حرف، که در عمل فعال کنیم. کشورهایی در این بازار موفق خواهند بود که اهداف بلندمدت خود را بشناسند و با ایجاد روابط دیپلماتیک در آن مسیر گام بردارند.

پس ما نیز اگر می‌خواهیم سهم قابل‌توجه در این بازار رقابتی داشته ‌باشیم، باید برای رونق صادرات غیرنفتی برنامه‌ها و هدف‌گذاری‌های مشخص داشته باشیم و در این راستا حرکت کنیم.

دیپلماسی ریسک تجارت را کم می‌کند

میرهادی رهگشای، کارشناس اقتصاد با اشاره به کاهش ریسک‌پذیری در جذب سرمایه‌گذار خارجی در گفت‌وگو با صمت بیان کرد: ایجاد روابط دیپلماتیک و تجاری با کشورهایی که همچنان می‌توانند جزو بازارهای هدف صادراتی ایران باشند لازمه امروز اقتصاد ایران است. در گام بعدی می‌توان به موضوعات و معاهده‌هایی مثل برجام و سازمان تجارت جهانی ورود کرد.

این کارشناس اقتصاد با اشاره به راهکار رفع این کاستی گفت: تجویز برای این بیماری مزمن می‌تواند در قالب ایجاد روابط با کشورهایی که ارتباط سیاسی مطلوبی با آنها داریم مطرح شود و طبیعی است که هرچه روابط سیاسی ما با کشورهای بیشتری مناسب باشد، در حوزه تجارت نیز موفق‌تر عمل خواهیم کرد.

رهگشای در این زمینه تاکید کرد: کشوری که تجارت خارجی خود را به یک یا چند کشور وابسته و محدود کند، همواره با این ریسک بروز مشکلات تجاری با هرگونه تغییر در روابط تجاری یا سیاسی با این کشورها مواجه است. این خطر روابط تجاری ایران را نیز تهدید می‌کند. درحال‌حاضر ۷۰ تا ۸۰ درصد صادرات واقعی غیرنفتی و ایران با چین، عراق، افغانستان و تا حدودی روسیه است و اگر این روابط تجاری قطع شود ضربه بزرگی به اقتصاد ما خواهد بود.

وی در ادامه درباره ایجاد روابط دیپلماتیک ایران با کشورهای مختلف در راستای تقویت تجارت خاطرنشان کرد: روابط ایران با سایر کشورها در این زمینه تا امروز مطلوب نبوده و ما تا کنون در این عرصه به شکل مطلوبی عمل نکرده‌ایم. برای ایجاد تنوع در کشورهای هدف تجاری نیاز به تلاش، تکاپو و رایزنی‌های مختلف است. به نتیجه رساندن این تلاش‌ها نیز نیاز به ابزارها و بسترسازی‌هایی دارد که ما معمولا از آنها بی‌بهره بوده‌ایم. چنانچه مواردی مانند تعداد رایزنان بازرگانی ما نشان از فقدان اراده برای رسیدن به چنین نتایجی بوده است.

کیفیت تجاری کشورها مهم است

محمد حسن‌نژاد، کارشناس اقتصاد درباره مزایای تعامل با کشورهای دیگر و تاثیر بر توسعه تجاری در گفت‌وگو با صمت تاکید کرد: تعامل با کشورهای مختلف می‌تواند زمینه‌ساز ایجاد روابط مطلوب تجاری با کشورهای متعدد باشد و مزایای تعدد طرف‌های تجاری در روابط تجاری بین‌المللی یک موضوع واضح است.

وی با اشاره به این نکته که افزایش طرف‌های تجاری و ایجاد تنوع در کشورهای مورد نظر، ریسک و خطر سرمایه‌گذاری را کاهش می‌دهد، تصریح کرد: البته شرایط کنونی کشور ما در ابعاد بین‌المللی، باعث شده تا حساسیت و اهمیت این موضوع دوچندان شود. تحریم‌ها و تهدیدهای قطع همکاری تجاری با ایران برای سایر کشورها، ایجاد روابط با کشورهای جدید و حفظ همکاری با طرف‌های تجاری موجود را به چالشی جدی بدل کرده است.

حسن‌نژاد ضرورت ایجاد روابط دیپلماتیک با کشورهای دیگر را از بعد دیگری نیز مورد توجه قرار داد و خاطرنشان کرد: آنچه بیشتر از ایجاد همکاری‌های جدید برای سیاست‌گذاران و فعالان حوزه تجارت کشور مطرح است، نااطمینانی برای ادامه همکاری این کشورها با ایران است. ممکن است با هر نوع تغییر موضع ناگهانی، تجارت ما با آنها دچار تغییراتی شود که برای اقتصاد کشور آسیب‌زننده باشد.

وی در ادامه بر لزوم توجه به کیفیت تجاری کشورهای طرف مبادله ایران تاکید کرد و افزود: حجم مبادلات ما با هریک از این کشورهای طرف تجاری نیز از دیگر موارد مطرح است. در ایجاد روابط تجاری با کشورهای جدید باید چند نکته کلیدی را مدنظر داشت. این کشورها به‌عنوان شرکای تجاری ما تا چه حد می‌توانند مکمل تجارت ما باشند؟ میزان مبادلات ایران با این کشورها در چه حد است؟ تنها در صورت پاسخ درست به این سوالات است که می‌توان اولویت‌های تجاری را تنظیم کرد.

حسن‌نژاد با اشاره به عوامل موثر بر ناکامی ایران در توسعه همکاری‌های تجاری گفت: ما دیپلماسی تجاری مشخصی نداریم و به همین دلیل در این سال‌ها امکان ایجاد روابط تجاری با کشورهایی مثل ترکیه و همچنین کشورهای حوزه خلیج‌فارس را از دست داده‌ایم. بنابراین مبنای نخست باید نهادینه کردن قواعد روابط خارجی و برقراری دیپلماسی تجاری برای ایجاد ارتباط و مبادلات تجاری موفق با سایر کشورها باشد.

سخن پایانی

در مسیر تجارت کشور ما موانع فراوانی وجود داشته و دارد که نمی‌توان از نقش آنها در ناکامی‌های تجارت غیرنفتی کشور گذشت و طبیعتا بخشی از شکل‌گیری روابط دیپلماتیک با سایر کشورها در گرو رفع همین موانع بوده و هست. اما در کنار این موانع بیرونی، آیا عملکرد سیاست‌گذاران حوزه‌های اقتصادی و تجاری کشور در ایجاد چنین روابطی مطلوب بوده است؟ آیا اصلا در برقراری روابط دیپلماتیک با کشورهای مختلف، زمینه‌های تجاری سودآور برای کشور نیز مد نظر قرار می‌گیرد؟ و آیا می‌توان دستاوردهای اقتصادی مناسبی را از کشورهایی که تاکنون در مسیر تعاملات دیپلماتیک با ایران قرار داشته‌اند نام برد؟