هر زمان صحبت از دلایل بروز کم‌آبی می‌شود سهم بخش‌های مختلف اقتصاد از صنعت گرفته تا کشاورزی و خانگی ردیف و در نهایت یکی از این بخش‌ها مقصر ردیف اول نابسامانی مصرف آب معرفی می‌شود. نکته‌ای که در تمامی کش‌وقوس‌های چالش‌های آبی مغفول مانده هدررفت آب در بخش‌های مختلف به‌ویژه بخش شرب شهری به‌دلیل فرسودگی سیستم انتقال آب است. هدررفت آب یکی از مهم‌ترین شاخص بهره‌وری شرکت‌های آب و فاضلاب به‌شمار می‌رود و یک ابزار کارآمد برای مدیریت تقاضا است. در این گزارش درباره مدیریت صحیح منابع آبی کشور و راه‌های جلوگیری از هدررفت منابع آب شیرین نظر کارشناسان را جویا شده است.

هدر رفت ۲۸درصد آب شرب کشور

میزان هدررفت آب در کشور در قالب آمار آب بدون درآمد، نزدیک ۵ برابر کشور توسعه‌یافته آلمان است، در حالی که متوسط بارش سالانه در کشور آلمان ۳ برابر متوسط بارش در ایران برآورد شده است.

به‌استناد مستندات ارائه شده ازسوی شرکت آب و فاضلاب کشور، در سال ۱۴۰۰ بیش از یک میلیارد و ۱۳۱ میلیون مترمکعب از ۸ میلیارد و ۳۷۹ میلیون متر مکعب آب شرب تصفیه شده در قالب هدررفت ظاهری به‌دست مصرف‌کننده نهایی نرسیده است.

براساس این آمار، تفکیک میزان هدررفت ظاهری بیانگر آن است که ۴۱۱ میلیون مترمکعب از میزان هدررفت آب ظاهری کشور مرتبط با مصارف غیرمجاز است، ۱۹ میلیون مترمکعب مرتبط با خطای مدیریت داده‌ها و سیستم به حساب می‌آید و ۵۲۸ میلیون مترمکعب دیگر نیز به‌دلیل نبود دقت در تجهیزات اندازه‌گیری هدر می‌رود و هدر‌رفت آب به‌معنای تولید فاضلاب بیشتر است. این میزان شامل ۳۹.۱ درصد منابع سطحی و ۶۰.۹ درصد منابع زیرزمینی تامین‌شده است.

علاوه‌براین، میزان آب نشت‌شده در کل شبکه آب و فاصلاب کشور تحت عنوان هدررفت واقعی در سال ۱۴۰۰ به یک میلیارد و ۲۵۷ میلیون مترمکعب رسیده است. از این میان ۱۳۵ میلیون مترمکعب از هدررفت واقعی متعلق به نشت از خطوط انتقال، ۵۰۹ میلیون مترمکعب نشت از شبکه توزیع، ۵۷۶ میلیون مترمکعب نشت از انشعابات مشترکین، ۲۴ میلیون مترمکعب نشت از مخازن و در نهایت ۱۳ میلیون مترمکعب ناشی از سرریز مخازن است. هدررفت ۲۵ تا ۴۰ درصدی آب آشامیدنی تهران در مسیر انتقال نیز اعلام شده و این حجم هدررفت آب حتی بیش از کل مصرف آب برخی کشورهاست.

تولید غذا، بخش پنهان هدررفت آب

پدرام جدی، کارشناس محیط‌زیست درباره میزان منابع آبی و همچنین هدررفت آب شیرین کشور در گفت‌وگو با گفت: امروزه به‌دلیل محدودیت‌های منابع آب قابل استفاده برای مصارف مختلف به‌ویژه تولید غذا و شرب و کشاورزی بیشتر کشورها برنامه‌هایی به‌منظور مدیریت آب دارند، چراکه بدون این منبع حیاتی، توسعه یک جامعه به سختی امکان‌پذیر است.

وی با اشاره به اینکه سالانه ۱۳۰ میلیون تن غذا در کشور تولید می‌شود، اظهار کرد: حدود ۳۰ درصد این میزان غذای تولیدشده در مرحله برداشت، توزیع، بسته‌بندی، حمل‌ونقل و مصرف از بین می‌رود که تمامی این مراحل آب‌بر است و بخشی از هدررفت پنهان آب را همین بخش غذا به خود اختصاص می‌دهد.

این کارشناس محیط‌زیست با تاکید بر لزوم داشتن زنجیره غذایی ایمن گفت: با بروزرسانی دستگاه‌ها در بخش برداشت، بسته‌بندی مناسب و نگهداری محصولات غذایی در مراکز مناسب مثل سردخانه به‌شکلی نامحسوس از هدررفت پنهان آب جلوگیری می‌شود و در نهایت مصرف آب کاهش می‌یابد.

اقتصاد کشاورزی‌محور زمین

وی گفت: کشاورزی در ایران یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصاد به‌شمار می‌رود، به‌طوری که می‌توان گفت بستر اقتصاد زمین در ایران کشاورزی‌ است؛ بنابراین کمبود آب عاملی محدود‌کننده در تولید کشاورزی و غذایی خواهد بود.

جدی با اشاره به اینکه حدود ۹۰ درصد منابع آب تجدیدشونده کشور در کشاورزی فاریاب مصرف می‌شود، بیان کرد: کشاورزی فاریاب به کشاورزی گفته می‌شود که در آن زمین تحت کشت با آب قنات و رود آبیاری می‌شود و کشت دیم نیست. با این تعبیر تولیدات کشاورزی حاصل از این روش تقاضای غذایی کشور را تامین نمی‌کند.

اتلاف ۷۰ درصدی آب

این کارشناس با تاکید بر اینکه سبک سنتی کشاورزی بسیار آب‌بر است و اصلا به‌صرفه نیست، افزود: در بخش کشاورزی، آب به‌شکل‌های مختلف و به میزان زیادی تلف می‌شود؛ به‌نحوی که بازده کل آبیاری در کشور بین ۳۳ تا ۳۷ درصد تغییر می‌کند؛ بنابراین حدود ۷۰ درصد منابع آب به‌صورت تبخیر، نفوذ عمقی، جریانات سطحی به زهکش‌ها و از طریق رودخانه‌هایی که به دریا ریخته یا از مرزهای کشور خارج می‌شوند، تلف می‌شود.

جدی از جمله راهکار استفاده بهینه از منابع آب و کاهش ضایعات و تلفات آن را کاهش تلفات آب ازطریق کاهش ضایعات محصولات کشاورزی و به‌دنبال آن استفاده از آب مجازی دانست.

وی درباره سیستم نوین آبیاری اراضی کشاورزی گفت: باتوجه به روش‌ها و اهدافی که کشاورز برای آبیاری اراضی دنبال می‌کند، دسته‌های مختلفی از سیستم‌های آبیاری در سطح کشور وجود دارد.

وی آبیاری بارانی را سیستم غالب و رایج مورد استفاده در کشاورزی کشورهای توسعه‌یافته عنوان کرد و افزود: در این سیستم، آب از طریق لوله‌هایی که در سرتاسر زمین کشاورزی تعبیه شده، شبیه قطرات باران و با سرعت زیاد از بخش خروجی به نام آبپاش خارج می‌شود و به‌همین دلیل با ‌عنوان سیستم آبیاری بارانی شناخته شده است.

این کارشناس حوزه محیط‌زیست تاکید کرد: با استفاده از روش‌های نوین آبیاری، علاوه بر کاهش هزینه‌ها، افزایش محصول مورد انتظار است و در کنار آن هدررفت آب در بخش کشاورزی به‌شکل چشمگیری کاهش می‌یابد.

هدررفت ۳۲ درصدی در بخش خانگی

جدی اظهار کرد: در بخش شهری و خانگی و آب شرب که حدود ۶ درصد کل آب مصرفی را تشکیل می‌دهد، ۳۰ تا ۳۲ درصد اتلاف آب به‌سبب فرسودگی لوله‌های انتقال و توزیع آب رخ می‌دهد که این رقم در کلانشهر تهران حدود ۲۷ درصد است.

وی افزود: از میزان آب مصرفی شهرها، تنها ۲۰ درصد برای مصارف شرب به‌کار می‌رود و حدود ۸۰ درصد آن برای سایر موارد نظیر شست‌وشوی ماشین، آبیاری فضای سبز خانگی، استفاده در آشپزخانه و... مصرف می‌شود که نیازی به هزینه‌های تصفیه ندارد.

بهره‌گیری از مخزن ذخیره آب

وی با تاکید بر اینکه در جهان برای استفاده‌های غیرشرب، از آب بازیافتی یا به‌اصطلاح آب خاکستری بهره می‌برند، پیشنهاد داد: همه ساختمان‌ها از مخازن ذخیره آب برای مصارف غیرشرب استفاده کنند تا از اتلاف آب در بخش خانگی جلوگیری شود.

جدی با اشاره به اینکه هدررفت آب در بخش صنعت تنها ۲ درصد منابع تجدیدشدنی آب را شامل می‌شود، گفت: بیشترین مصرف آب مربوط به صنایع فولاد و ذوب آهن و نیز نیروگاه‌ها برای خنک‌کنندگی و نیز استفاده در فرآیندهای تولید بخار است.

وی افزود: طبق برآوردهای مراکز تحقیقاتی، در بخش کشاورزی بدون اینکه تولید محصولات این بخش کاهش پیدا کند، امکان کاهش حدود ۱۰ تا ۵۰ درصدی مصرف آب وجود دارد، در بخش صنعت می‌توان با فرض ثبات سطح تولید، صرفه‌جویی و کاهش ۴۰ تا ۹۰ درصدی مصرف آب را محقق کرد و در بخش خانگی نیز با بهینه‌سازی و نوسازی شبکه‌های انتقال، کاهش اتلاف ۳۰ تا ۳۲ درصدی آب را شاهد خواهیم بود.

هدررفت آب درون‌شهری خاک را سست می‌کند

محمد علایی، کارشناس و پژوهشگر حوزه آب در گفت‌وگو با بیان کرد: بیش از ۳۰ درصد آب درون‌شهری شهرهایی مانند تهران، تبریز، شیراز و مشهد از طریق سیستم‌های فرسوده و قدیمی انتقال آب درون‌شهری هدر می‌رود که باعث سست شدن خاک و فرونشست زمین می‌شود، اما هیچ برنامه مدیریتی برای رفع این میزان هدررفت آب دیده نشده است.

وی افزود: اگر وزارت نیرو و شرکت آب و فاضلاب به‌جای احداث بی‌ضابطه سد در کشور، تغییر و تعمیر سیستم‌های انتقال آب درون‌شهری و کشاورزی را در دستور کار خود قرار دهند، این کار در جلوگیری از هدررفت آب و حفظ منابع آب کشور تاثیر قابل‌توجهی خواهد داشت.

آب تبدیل به بنگاه اقتصادی شده است

وی ضمن تاکید بر لزوم مدیریت آب برای عبور از شرایط خشکسالی اظهار کرد: آب یک کالای اقتصادی نیست، بلکه مایه حیات است؛ بنابراین نباید نگاه اقتصادی به آن داشت. متاسفانه آب در کشور به یک بنگاه اقتصادی تبدیل شده و برنامه‌ای برای مدیریت آن در نظر گرفته نمی‌شود.

این کارشناس و پژوهشگر حوزه آب تاکید کرد: توسعه صنایع آب‌بر، افزایش تعداد کارخانه‌های تولید آب معدنی و توسعه باغ‌شهری‌ها، از عوامل اصلی کم‌آبی است و منجر به افزایش نابرابری اجتماعی و اقتصادی شده و جامعه را وارد چرخه توسعه‌نیافتگی کرده است.

کم‌آبی ناشی از مدیریت نادرست

این کارشناس آب، با تاکید بر اینکه پیامدهای اجتماعی امروز کم‌آبی را باید در مدیریت نادرست منابع آب جست‌وجو کرد، گفت: یکی از مسائل تاثیرگذار بر مشکل آب، توسعه باغ‌شهری‌هاست. این توسعه هم مصرف آب را بدون در نظر گرفتن تناسب و بهره‌وری افزایش داده و هم در دوره سیلابی سرعت آب گذری در حوضه‌‌های آبخیز را بیشتر می‌کند.

وی ادامه داد: هدررفت آب سالانه هزینه‌های سنگینی برای تصفیه و توزیع آب شرب در شبکه‌های شهری و روستایی ایجاد می‌کند. حتی نرخ پایین آب مصرفی مشترکان نیز مانع رفتار غیرقانونی و خلاف شرع و عرف استفاده‌کنندگان غیرمجاز از آب شرب نشده است.

علایی افزود: در شرایطی که ایران در حال پیشروی به سمت ورشکستگی آبی است، دنیا به این نتیجه رسیده‌ که باید تنها از بخشی از آب‌های تجدیدشونده بهره‌برداری کند و بخش دیگر را برای نسل‌های آینده باقی بگذارد، اما در ایران استحصال آب به‌قدری زیاد است که نمی‌توان از سیستم طبیعت انتظار جبران آن را داشت و با ادامه این روند در مدیریت آب، نمی‌توان آینده خوبی برای کشور متصور بود.

سخن پایانی

کارشناسان حوزه آب معتقدند صرفه‌جویی در مصرف آب زمانی موثر خواهد شد که تمامی مردم باور داشته باشند منابع آبی محدود است. شناخت مبانی رفتاری مصرف‌کنندگان به حل پایدار مسئله آب کمک شایانی خواهد کرد.

در هر حال همه موظفند هیچ قطره آبی در هیچ گوشه‌ای از این کشور را بیهوده هدر ندهند، زیرا صرفه‌جویی در مصرف آب و حفظ آن برای نسل‌های آینده اهمیت زیادی دارد، اما در این میان هدررفت آب چه در حوزه کلان و چه حوزه خرد هم باید توسط دولت مدیریت شود؛ به‌عنوان مثال فرسودگی لوله‌های انتقال آب شرب شهری یکی از بزنگاه‌های اتلاف آب شیرین است که هرچه سریع‌تر باید برای اصلاح آن اقدام شود.