یکی از اهداف اصلی استراتژی حمل‌ونقل اروپا در کتاب سفید ۲۰۱۱ کمک به ایجاد یک سیستم حمل‌و‌نقل است که رقابت‌پذیری کشورهای اروپایی را افزایش می‌دهد چراکه براساس تحقیقات انجام شده، کیفیت ناوگان حمل‌ونقل به‌ویژه مسیرهای جاده‌ای در تمامی قسمت‌های اروپا یکسان نیست. از این رو، تمامی استراتژی‌های تدوین‌شده در این حوزه، با هدف افزایش و برابری کیفیت بخش حمل‌ونقل در این قاره انجام شده است. پایین بودن نسبی آمارهای تلفات و تصادفات، دارا بودن شاخص‌های مطلوب کیفی در زیرساخت‌های جاده‌ای و در نهایت وجود مسیری امن برای تردد افراد از ویژگی بارز کشورهای حوزه اروپا است. در گزارش زیر چشم‌انداز کلی سیاست‌ها و رویکردهای کشورهای اروپایی به مسائل کلی ترابری و راهکارهای افزایش ایمن‌سازی ناوگان حمل‌ونقل مورد بررسی قرار گرفته است.

سرمایه‌گذاری روی زیرساخت‌ها

مقالات مختلفی درباره روابط میان بخش حمل‌ونقل و توسعه اقتصادی کشورها ارائه شده است. براساس مقاله تحقیق و نوآوری در زیرساخت‌های حمل‌ونقل در اروپا رابطه بین سرمایه‌گذاری بر زیرساخت‌های حمل‌ونقل و اثرات اقتصادی گسترده‌تر آن، یعنی رقابت‌پذیری و رشد اقتصادی را می‌توان مستقیم دانست. 

سرمایه‌گذاری در سیستم‌های حمل‌و‌نقل کارآمد، نه‌تنها منجر به صرفه‌جویی در زمان برای کاربران خواهد شد، بلکه مزایای اقتصادی و اجتماعی گسترده‌تری مانند افزایش بهره‌وری، اشتغال و بازگشت گسترده سرمایه‌گذاری‌های را در پی خواهد داشت. از زمان بحران اقتصادی جهانی در سال ۲۰۰۸ تاکنون، روند سرمایه‌گذاری اروپا بر زیرساخت‌های خود از جمله جاده‌ها، بنادر دریایی و فرودگاه‌ها سیر نزولی داشته است. 

سرمایه‌گذاری ثبت‌شده در بنادر دریایی در سال ۲۰۱۶ در کشورهای اتحادیه اروپا حدود نصف سرمایه‌گذاری در سال ۲۰۰۷‌-۲۰۰۶ است. برای جاده‌ها و فرودگاه‌ها، نسبت بین سطوح سرمایه‌گذاری ۲۰۱۶ و ۲۰۰۶ به ترتیب حدود ۰.۸ و ۰.۷ است. با این حال، تلاش‌های سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های راه‌آهن و آبراه‌های داخلی (IWW) انجام شده و افزایش سرمایه‌گذاری در این بخش صورت گرفته است. 

براساس مطالعه اخیر کمیسیون اروپا درباره روندها و مسائل جاری در بخش حمل‌ونقل، این کمبود سرمایه‌گذاری مانع از مدرن شدن سیستم حمل‌و‌نقل اتحادیه اروپا شده است. اما این کاهش‌ها ادامه‌دار نبوده و تا پیش از شیوع ویروس کرونا، کشورهای حوزه اروپا برنامه‌های کلان اقتصادی در جهت افزایش سرمایه‌گذاری بر زیرساخت‌های حمل‌ونقل خود تدوین و اجرایی کردند. اما باید به این نکته توجه داشت که با بروز چالش‌های سیاسی در این منطقه مانند جدا شدن انگلستان از اتحادیه اروپا، برنامه‌ها و تصمیمات توسعه‌طلبانه در عرصه زیرساخت‌ها، رنگ‌وبوی متفاوتی به خود گرفت. 

به عبارتی هر کشور تلاش کرد متناسب با شرایط اقتصادی و سیاسی و اولویت‌های خود به برنامه‌ریزی در این امر بپردازد.

تفاوت کیفیت جاده‌ها

با این همه اروپا در مدیریت حمل‌ونقل با چالش‌هایی مواجه است. چنانچه با وجود تلاش‌های سیاست انسجام اتحادیه اروپا، کیفیت زیرساخت‌های حمل‌ونقل هنوز تفاوت‌های قابل‌توجهی بین کشورهای عضو دارد و می‌توان به‌طور کلی گفت دسترسی و کیفیت زیرساخت‌های حمل‌ونقل به‌ویژه در بخش شرقی اتحادیه اروپا پایین‌تر از سایر کشورهای اروپایی است. به‌طور مثال، می‌توان گفت هلند در شاخص کیفیت جاده‌ها از ۷ نمره، ۶.۱۸ امتیاز دارد در حالی که رومانی امتیاز ۲.۹۶ را کسب کرده است. این اعداد در مقاله تحقیق و نوآوری در زیرساخت‌های حمل‌ونقل در اروپا براساس نظرسنجی اجرایی مدیران درباره گستردگی و وضعیت زیرساخت‌های جاده‌ای است. برمبنای این شاخص عدد یک به‌عنوان بسیار ضعیف (بدترین وضعیت حمل‌ونقل در جهان) و ۷ به‌عنوان بسیار خوب (بهترین وضعیت حمل‌ونقل در جهان) ذکر شده است. علاوه‌بر نیاز به سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های حمل‌ونقل برای دستیابی به اهداف رشد و انسجام، اتحادیه اروپا با چالش مهم دیگری نیز مواجه است. انطباق طراحی و مدیریت زیرساخت‌های حمل‌و‌نقل با توجه به پیشرفت‌های فناوری جدید (مانند وسایل نقلیه متصل و خودکار)، الزامات زیست‌محیطی (مانند سوخت‌های کم‌کربن) و مدل‌های کسب‌وکار در حال ظهور از جمله این چالش‌ها به ‌شمار می‌روند. این چالش‌ها (به‌ویژه مسائل محیط‌زیستی) همواره باعث شده در سال‌های اخیر، شبکه حمل‌ونقل در اروپا با دست‌انداز و نوسانات متعددی همراه باشد.

برنامه‌ریزی برای توسعه بازار واحد

توسعه زیرساخت‌های حمل‌و‌نقل در سراسر اتحادیه اروپا به‌طور سنتی بخشی کلیدی از سیاست بازار واحد اروپا بوده است. توسعه یک شبکه حمل‌ونقل فرا اروپایی (TEN-T) به معاهده ماستریخت در سال ۱۹۹۲ برمی‌گردد. ماستریخت یکی از معاهدات پایه‌ای اتحادیه اروپا بود که در جهت بهبود و وحدت بیشتر کشورهای اروپایی با یکدیگر بسته شد. نخستین مجموعه از دستورالعمل‌های TEN-T در سال ۱۹۹۶ منتشر شد و شامل مجموعه‌ای از نقشه‌ها بود که زیرساخت‌های مورد نیاز ۱۵ کشورهای عضو TEN-T را مشخص می‌کرد. در کتاب سفید حمل‌ونقل ۲۰۱۱ به وحدت و شبکه جامع حمل‌ونقل در اروپا به ویژه ۱۵ کشور عضو برنامه TEN-T تاکید و اشاره شده است. «شبکه جامع» یک شبکه حمل‌ونقل چندوجهی در سراسر اروپا است که دسترسی و اتصال همه مناطق اتحادیه، از جمله مناطق دورافتاده، جزیره‌ای و بیرونی‌ترین مناطق را تضمین می‌کند. «شبکه اصلی» از نظر استراتژیک مهم‌ترین بخش شبکه جامع است که جریان‌های اصلی حمل‌ونقل اروپایی و بین‌المللی روی آن متمرکز شده‌اند. شبکه اصلی قرار است تا پایان سال ۲۰۳۰ و شبکه جامع تا سال ۲۰۵۰ تکمیل شود. هر دو لایه زیرساختی را برای همه شیوه‌های حمل‌ونقل (مسیرهای حمل‌و‌نقل، راه آهن مسافربری و جاده، آبراه‌های داخلی، بزرگراه‌های دریایی، بنادر دریایی، بنادر و فرودگاه‌های IWW) در‌بر می‌گیرند. پیش‌بینی می‌شود با اجرای این طرح‌ها و توجه کشورها به اهداف اولیه تشکیل بازار واحد اروپا، سرمایه‌گذاری‌ها بر توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل افزایش یابند.

سیاست‌های متفاوت اخذ عوارض

یکی از منابع مهم درآمدی کشورها برای تامین هزینه زیرساخت‌های حمل‌ونقل، مالیات‌های مربوط به این بخش است. بخش مهمی از این مالیات‌ها را عوارض تردد در جاده‌ها تشکیل می‌دهند. طبق تحلیل سایت رسمی اتحادیه اروپا، قوانین مشترکی در بعضی از کشورها درباره عوارض وابسته به مسافت و هزینه‌های زیرساختی مبتنی بر سن ماشین‌آلات را برای وسایل نقلیه سنگین (HGV) تعیین می‌کند. اهمیت و ارزش این ساز کار بر آن است که امکان اعمال هزینه‌های خارجی مربوط به آلودگی صوتی و هوا را فراهم می‌کند. 

مدل‌های مختلفی در قیمت‌گذاری برای بزرگراه‌ها و جاده‌ها در اروپا وجود دارد. نمونه‌هایی از هزینه‌های جاده‌ای مبتنی‌بر مسافت طی شده برای وسایل نقلیه سنگین را می‌توان در اتریش، آلمان یا جمهوری چک دید. در کشورهای دیگر نیز از جمله فرانسه، ایتالیا و اسپانیا، عوارض خصوصی در بسیاری از بخش‌های شبکه بزرگراه‌های درون‌شهری و برون‌شهری اعمال می‌شود.

 از سوی دیگر، سیاست و روش دریافت عوارض در تمامی کشورهای اروپایی یکسان نیست. به‌طور مثال، عوارض بزرگراه‌های آلمان فقط برای وسایل نقلیه با وزن ۷.۵ تن و بیشتر وضع شده است. طرح اخذ عوارض برای خودروهای سواری در سال ۲۰۱۹ به پایان رسید و بزرگراه‌های آلمان برای خودروهای سواری تاکنون رایگان هستند.

آینده‌نگری شبکه حمل‌ونقل در بریتانیا

پس از خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا، این کشور شروع به بازتعریف خود در بازارهای اقتصادی جهانی کرد. این کشور تلاش دارد تا با اتخاذ تصمیمات مناسب، استفاده از ظرفیت‌های خود را به حداکثر برساند. 

هدف تمامی تلاش‌های این کشور، بهبود استانداردهای زندگی و رشد اقتصادی از طریق افزایش بهره‌وری و محرک رشد در سراسر کشور است. یکی از اجزای اصلی این استراتژی صنعتی، ایجاد زیرساخت‌های اقتصادی است که حفظ و ارتقای زیرساخت‌های حمل‌و‌نقل از زیرمجموعه‌های مهم آن به شمار می‌رود. شبکه‌های حمل‌و‌نقل بریتانیا استانداردهای ایمنی بسیار بالایی دارند.

 راه‌آهن بریتانیا همچنان بهترین رکورد ایمنی را در بین ۱۰ راه‌آهن بزرگ اروپایی دارد و کاهش طولانی‌مدت نرخ تصادفات جاده‌های، این کشور را در میان امن‌ترین جاده‌های اروپا قرار می‌دهد. اما حفظ ایمنی مستلزم سرمایه‌گذاری مستمر در نگهداری و بهبود سیستم‌های ایمنی و خود شبکه است. فرسودگی به دلیل اثرات آب‌وهوایی، افزایش عیوب فنی و مستهلک شدن زیرساخت‌ها در مرور زمان باعث افزایش هزینه‌های تعمیر و نگهداری شبکه‌های حمل‌ونقل می‌شود. 

بریتانیا برای مقابله با حوادث غیرقابل پیش‌بینی ناشی از فرسودگی زیرساخت‌های حمل‌ونقل، همواره برنامه‌ریزی‌های پایه‌ای برای در نظر گرفتن منابع تامین هزینه‌ آن و دیگر موارد مربوطه کرده است. تجزیه و تحلیل محرک‌های تقاضای سفر از بخش‌های مهم این بررسی‌ها و آینده‌نگری‌ها به شمار می‌روند. 

براساس برنامه‌‌ریزی‌های حمل‌ونقل بریتانیا، پیش‌بینی افزایش ۱۹ تا ۵۵ درصدی ترافیک جاده‌های انگلستان تا سال ۲۰۴۰ از سوی دولت اعلام شده است. همچنین پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ تقاضا برای سفرهای ریلی تا ۴۰ درصد افزایش یابد و با حمل‌ونقل ریلی به‌طور کلی دو برابر شود. 

انتظار می‌رود تعداد مسافران هوایی بریتانیا از طریق پایانه‌های بریتانیا به‌طور متوسط حدود ۲ درصد در سال افزایش یابد و تا سال ۲۰۳۰ به ۳۱۵ میلیون نفر مسافر هوایی در سال برسد. 

از سوی دیگر، در حالی که مدل جدیدی برای پیش‌بینی تقاضای حمل‌ونقل دریایی و توسعه بنادر در دست برنامه‌ریزی است، انتظار می‌رود رشد قابل توجهی در حمل‌و‌نقل یکپارچه جهانی و دو برابر شدن تجارت دریایی تا سال ۲۰۳۰ شکل ‌گیرد.

آمار تلفات جاده‌ای

براساس اعلام رسمی اتحادیه اروپا، در سال ۲۰۱۹، حدود ۲۲ هزار و ۸۰۰ نفر در تصادفات جاده‌ای در اتحادیه اروپا کشته شدند. ۴۴.۲ درصد از تلفات را رانندگان خودروهای سواری یا مسافران تشکیل داده و ۲۰.۲ درصد عابران پیاده بودند. در میان این آمار رومانی (با مجموع ۹۶ کشته در تصادفات جاده‌ای)، بلغارستان (۹۰ کشته) و به‌طور کلی کشورهای اروپای شرقی بیشترین آمار تصادفات را به خود اختصاص داده‌اند. 

در بخش‌های ابتدایی گزارش به این نکته اشاره شده بود که کشورهای اروپای شرقی از زیرساخت‌های ضعیف‌تری نسبت به سایر کشورهای اتحادیه اروپا برخوردارند. این صدرنشینی تعداد تلفات و تصادفات نیز نشانگر رابطه مستقیم کیفیت حمل‌ونقل و زیرساخت‌های جاده‌ای و میزان حوادث این حوزه است.

 براساس این آمار منتشر شده، اسپانیا ( با مجموع ۳۷ کشته در سال ۲۰۱۹)، دانمارک (با ۳۴ کشته در تصادفات) و سوئد (۲۲ کشته) کمترین میزان تصادفات و تلفات جاده‌ای را به خود اختصاص داده‌اند. این در حالی است که ارقام مربوط به تعداد تصادفات رخ داده و تعداد کشته‌شدگان این سوانح در کشورهای آسیایی بسیار بالاتر است. کشور هند و شهر دهلی نو سال‌هاست بالاترین آمار تصادفات جهان را داشته و ۱۱ درصد آمار کشته‌شدگان در سوانح جاده‌ای و تصادفات مربوط به این کشور هستند.

سخن پایانی

بررسی سیاست‌های زیرساختی اروپا به‌عنوان قاره‌ای که از دهه‌های گذشته بر کیفیت تولیدات صنعتی و غیرصنعتی خود همواره تاکید فراوان داشته، می‌تواند بر سایر کشورها (از جمله ایران) که در تامین پایه‌ای‌ترین استانداردهای جاده‌ای خود دچار نقص است، تاثیرگذار باشد. 

در ابتدای بحث به این مطلب اشاره شد که یکی از دلایل مهم توسعه اقتصادی، توجه به زیرساخت‌های حمل‌ونقل بوده و سبب شده تا اروپا نگاهی چندبعدی، کلان و زنجیروار به این حوزه داشته باشد. 

کشورهای در حال توسعه نیز می‌توانند با افزایش درک از این امر مهم، نه‌تنها در حفظ جان مردم عملکرد بهتر داشته باشند، بلکه گامی موثر در جهت افزایش بهره‌وری‌های گسترده اقتصادی بردارند.