تجارت جهانی طی چند دهه اخیر و در پی عضویت بیشتر کشورها در سازمان جهانی تجارت (WTO) و نیز انعقاد انواع موافقتنامه‌های تجاری منطقه‌ای، به‌موجب تسهیل تجاری پدیدآمده ناشی از آن، روند رو به رشدی را در پیش گرفت. سازمان تجارت جهانی (wto) به‌عنوان مهم‌ترین سازمان در رابطه با تنظیم قوانین مربوط به تجارت جهانی مطرح می‌شود. این سازمان، فعالیت‌های جهانی مربوط به تجارت را بررسی و نظام‌دهی می‌کند. از این‌رو، بسیاری از کشورها طی سال‌های گذشته در تلاش بودند تا به عضویت این سازمان درآیند. بسیاری از کشورهای خاورمیانه، عضو سازمان جهانی تجارت هستند، اما ایران به‌عنوان یکی از کشورهای مهم در عرصه اقتصاد و تجارت جهانی، هنوز به عضویت این سازمان درنیامده است. در رابطه با پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی، نظرات متفاوتی وجود دارد و برخی معتقدند ایران برای توسعه تجارت خود، نیازی به ملحق شدن به این مجمع ندارد، اما فعالان اقتصادی و بازرگانان نظری برخلاف آنها داشته‌اند و به‌عقیده آنها، رشد تجارت به‌ویژه صادرات غیرنفتی که در شرایط فعلی منبع مهم درآمدهای ارزی کشور محسوب می‌شود، با پیوستن به اتحادیه‌های اقتصادی مختلف و عضویت در سازمان تجارت جهانی محقق خواهد شد. صمت در گفت‌وگو با کارشناسان و فعالان تجاری، به بررسی اهمیت و جنبه‌های مختلف پیوستن ایران به WTO و همچنین الزامات مهم برای بهره‌مندی از مزایای عضویت در اتحادیه‌های اقتصادی و تجاری پرداخته است.

ماهیت WTO و اهداف توسعه تجارت

معضلات ناشی از سیاست‌های حمایتی حتی در دوره قبل از جنگ جهانی دوم، برخی کشورهای غربی را به فکر حذف موانع تجاری و ایجاد تسهیلات برای رونق تجارت جهانی انداخت. نخستین نشست در این زمینه در سال ۱۹۴۷ با حضور ۲۳ کشور در ژنو تشکیل شد و موافقتنامه عمومی تعرفه و تجارت (گات) به‌عنوان چارچوب همکاری‌های تجاری در سطح بین‌المللی موردپذیرش قرار گرفت. مهم‌ترین اهداف سازمان تجارت جهانی (WTO)؛ آزادی‌سازی تجارت خارجی، نرخ کالاها و خدمات (حذف کلیه یارانه‌های مستقیم)، نرخ بهره و ارز، لغو انحصارات دولتی و خصوصی جریان آزاد اطلاعات، تخصیص بهینه منابع به‌وسیله بازار، جداسازی 2 مفهوم اقتصاد و تامین‌اجتماعی، ایجاد دولت ناظر به‌جای دولت عامل در عرصه سیاست و اقتصاد است. کشورهایی که بدون پیوستن به WTO به فعالیت‌های اقتصادی و تجاری خود ادامه می‌دهند، در برخورداری از مزایای مربوط به دسترسی به بازارهای کشورهای عضو این سازمان، حذف موانع گمرکی و تعرفه‌ای دچار مشکل شده و صادرات‌شان محدودتر و واردات‌شان با هزینه بیشتری تامین خواهد شد. کارشناسان معتقدند کشورهایی که بر صادرات تک‌محصولی نفت تکیه دارند، در پیوستن به گات مردد هستند و نفعی در پیوستن به سازمان تجارت جهانی و دستیابی به بازارهای جهانی نمی‌بینند، اما در سال‌های اخیر این کشورها نیز در راستای تنوع محصولات صادراتی خود و افزایش صادرات غیرنفتی گام برداشته‌اند، بنابراین چاره‌ای ندارند جز اینکه از معافیت‌ها و تخفیف‌های تعرفه‌ای حاضر در سازمان تجارت جهانی و موافقتنامه گات استفاده کنند.

مهم‌ترین ضعف ایران در توسعه تجارت

احمد پورفلاح، رئیس اتاق بازرگانی ایران و ایتالیا در گفت‌وگو با صمت، به اهمیت حضور ایران در تجارت آزاد جهانی تاکید کرد. او معتقد است: مهم‌ترین فرصت‌های تجاری در توسعه ارتباطات جهانی شکل می‌گیرد. پورفلاح در این‌باره تصریح کرد: یکی از مشکلات اصلی توسعه ایران طی سال‌های اخیر، حضور نداشتن در کمپ‌های اقتصادی مهم دنیا است. ایران در اتحادیه‌های مهم اقتصادی وارد و در بسیاری از این سازمان‌های همکاری اقتصادی بنا به دلایل مختلفی پذیرفته نشده است. عضویت نداشتن ایران در سازمان تجارت جهانی (wto) و اتحادیه مراکز تجارت جهانی (wtc)، مهم‌ترین ضعف ایران برای توسعه روابط تجاری خود با سایر کشورها است. این فعال بازرگانی ادامه داد: سازمان تجارت جهانی یک سازمان بین‌المللی است که قوانین جهانی تجارت را تنظیم و اختلافات بین اعضا را حل و فصل می‌کند. افغانستان به‌عنوان جدیدترین عضو این سازمان است، اما ایران هنوز نتوانسته به عضویت سازمان تجارت جهانی درآید. این یک ضعف و نقص جدی برای تجارت ایران تلقی می‌شود و نمی‌توان منکر معایب محدود بودن روابط تجاری ایران در جهان شد. نبود ایران در اتحادیه‌های مهم تجاری بین‌المللی، سبب شده تا شانس‌های مهم تجاری و اقتصادی را از دست دهیم و این فقدان، آسیب کمی نیست. پورفلاح در ادامه تاکید کرد: حضور در سازمان تجارت جهانی، بستر توسعه فعالیت‌های بازرگانی را برای کشورها فراهم می‌کند که در جهان امروز، مسئله کم‌اهمیتی نیست. ایران طی سال‌های گذشته بارها برای پیوستن به سازمان تجارت جهانی درخواست داده، اما تا اکنون تلاش‌های دولت ایران برای پیوستن به این سازمان بی‌ثمر بوده است. بنابراین، فرصت ایجاد ارتباطات تجاری با کمترین محدودیت و بیشترین منفعت، هنوز برای ایران میسر نشده است.

کمبود تولیدات صادرات‌محور

پورفلاح در ادامه توسعه‌های فنی و بهبود کیفیت تولیدات را یکی از ثمره‌های توسعه روابط تجاری ایران با کشورهای جهان عنوان کرد و در این‌باره گفت: با افزایش روابط بین‌المللی، در فعالیت تمامی حلقه‌های زنجیره اقتصادی، بهبود نسبی حاصل خواهد شد. در گام نخست، واحدهای تولیدی با شرایط مطلوب‌تری فعالیت خواهند کرد، چرا که تجهیزات و ماشین‌آلات تخصصی و به‌روز جهانی وارد کشور شده و سطح کیفی محصولات بالا خواهد رفت. همچنین از سویی دیگر، سرمایه‌های مناسبی وارد کشور شده و منابع مالی سرمایه‌گذاران خارجی می‌تواند نیروی محرکه مهمی برای چرخه تولید باشد. بنابراین، کالاهای تولیدشده از نظر نرخ و کیفیت رقابت‌پذیرتر بوده و می‌توانند با سایر محصولات مشابه در بازارهای جهانی رقابت کنند. این فعال بازرگانی ادامه داد: یکی از اصول اساسی توسعه تجارت غیرنفتی، وجود کالای رقابت‌پذیر است. تا زمانی که کالایی مناسب برای ارائه نداشته باشیم، صادرات رشد نخواهد کرد. علاوه ‌بر آن، ورود تجهیزات و فناوری به‌روز، به تکمیل چرخه ارزش‌افزوده نیز کمک خواهد کرد. در این صورت، زنجیره کالای صادراتی بهبود یافته و می‌توانیم محصولاتی با ارزش بالاتر  صادر کنیم، بنابراین وجود رابطه موثر و مناسب با کشورهای جهان، تمامی فعالیت‌های اقتصادی داخلی و خارجی کشور را تحت‌تاثیر قرار داده و تاکید کارشناسان برای عضویت ایران در سازمان تجارت جهانی و کاهش موانع دیپلماتیک با سایر کشورها، به این منظور است.

جزئیات تجارت با منطقه نامعلوم است

رئیس اتاق بازرگانی ایران و ایتالیا به پیامدهای عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای اشاره کرد و در این‌باره گفت: ایران در چند مدت اخیر تلاش زیادی برای عضویت در سازمان همکاری شانگهای کرد و در نهایت موفق هم شد. همان‌طور که پیش‌تر عنوان شد، عضویت در اتحادیه‌های اقتصادی برای بهبود و تسهیل فرآیند تجارت امری لازم و ضروری برای اقتصاد تمامی کشورها است. بنابراین، حضور ایران در اتحادیه شانگهای را می‌توان مثبت ارزیابی کرد، اما شکل اجرایی توسعه همکاری ایران با کشورهای عضو این سازمان و سایر موارد قانونی و تسهیلاتی همچنان مشخص نشده است. بنابراین، از جزئیات تجارت با کشورهای عضو این سازمان همکاری در آینده معلوم نیست و نمی‌توان اظهارنظر قطعی درباره آینده فعالیت‌های بازرگانی ایران در سازمان شانگهای داشت. پورفلاح در ادامه تاکید کرد: به‌طورکلی لازم است، تلاش کنیم عضو اتحادیه‌ها و پیمان‌های اقتصادی شویم که رنگ‌وبوی سیاسی نداشته باشند. در چنین شرایطی، روابط ایران با سایر کشورها در فضایی مطمئن‌تر و کم‌تنش‌تر مستحکم خواهد شد. همچنین، بستر برای تبادل کالا و خدمات مهیا شده و به‌صورت گسترده و بهینه می‌توانیم از مزایای این روابط کم‌نوسان و مطمئن بهره‌مند شویم. تنها در فضایی کم‌تنش، تجارت به بالندگی خواهد رسید و ایران به چنین بستری برای افزایش صادرات غیرنفتی خود نیاز دارد.

برند ایرانی تقویت شود

پورفلاح در ادامه به مسئله جایگاه برند کالاهای ایرانی در بازارهای جهانی اشاره کرد و گفت: فراهم شدن فضای مناسب برای ارائه کالاهای ایرانی در بازارهای جهانی، یکی از مشکلات مهم فعلی در مسئله تجارت است. بنا به محدودیت‌های مختلف مانند تحریم، عضو نبودن ایران در سازمان تجارت جهانی یا سایر مشکلات داخلی و خارجی، بسیاری از تولیدات ایرانی به کشورهای همسایه برده شده و در آنجا با تغییر نام و برند کالای ایرانی، محصولات به نام کشور دیگری فروخته می‌شوند. به‌بیانی دیگر، کالاها در اصل تولید ایران هستند، اما با نام کشورهای همسایه به جهان عرضه می‌شوند. در نتیجه، شانس و فرصت تجارت کالای باکیفیت ایرانی از تولیدکنندگان و صادرکنندگان ما گرفته می‌شود. رئیس اتاق بازرگانی ایران و ایتالیا تاکید کرد: فعالان اقتصادی معتقدند با افزایش مشارکت ایران در کارگروه‌های تجاری نه‌تنها منطقه‌ای بلکه جهانی، فرصت بیشتری در اختیار تجار برای صادرات و بهبود جایگاه برند تولیدات ایرانی قرار خواهد گرفت. بنابراین، نمی‌توان عضویت و حضور در مجامع تجاری بین‌المللی را کم‌اثر دانسته و هرچه همکاری ایران با سایر اتحادیه‌ها بیشتر باشد، درآمدهای تجاری بیشتری نیز نصیب کشور خواهد شد. پورفلاح در پایان نیز به اهمیت جوایز صادراتی اشاره کرد و گفت: تشویق سالانه صادرکنندگان موفق، یکی از مشوق‌های اصلی توسعه تجارت در کشور است.

در رابطه با جوایز صادراتی باید کمیته‌ای مسلط و بی‌طرف به ارزیابی فعالیت‌های تجاری بازرگانان بپردازد، چرا که هرگونه خطا در این موضوع، باعث خروج صادرکنندگان مهم از فعالیت‌های تجاری می‌شود. به‌نظر من، باید صادرکنندگان تازه‌کار را بیشتر از تجار باسابقه موردحمایت قرار داد، چرا که صادرکنندگان بنام و باتجربه، به‌طورسنتی یا از روش‌های دیگر از حمایت‌های متعددی بهره‌مند هستند، اما فعالان بازرگانی تازه‌نفس، بیشتر به حمایت‌های مالی و معنوی برای توسعه فعالیت‌های خود نیاز دارند.

تخفیفات تجاری اتحادیه‌های اقتصادی

یحیی آل‌اسحاق، رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق درباره اهمیت همکاری ایران با اتحادیه‌های اقتصادی و عضویت در سازمان تجارت جهانی گفت: حضور و فعالیت در بستر سازمان‌های همکاری اقتصادی، نقش بسزایی در میزان تجارت کشورها دارد و تلاش تمامی کشورها برای عضویت در اتحادیه‌های اقتصادی مختلف مهر تاییدی بر این امر است. به‌طور کلی، برقراری ارتباط با کشورهای عضو اتحادیه‌های اقتصادی منطقه‌ای و غیرمنطقه‌ای، برای تمامی کشورها مزایا و نقاط مثبت تجاری بسیاری دارد و به‌دلیل این اهمیت، ایران نیز در تلاش است تا روابط تجاری خود را با این کشورها گسترش دهد. هدف اصلی تشکیل اتحادیه‌های تجاری و اقتصادی آن است که کشورهای عضو این اتحادیه‌ها بتوانند راحت‌تر، بهتر و ارزان‌تر فعالیت‌های تجاری انجام دهند. وی در ادامه تصریح کرد: با تشکیل هر اتحادیه اقتصادی، مزیت‌ها و شرایط مناسب تجاری شکل گرفته و همکاری‌های چندجانبه برقرار است. کاهش عوارض و تعرفه‌های تجاری برای کشورهای عضو اتحادیه‌های تجاری و بهبود روند سرمایه‌گذاری برای فعالان اقتصادی، از مهم‌ترین مزایای حضور در پیمان‌های تجاری منطقه‌ای برای کشورها است. در سازمان تجارت جهانی نیز موافقتنامه‌هایی وضع شده که براساس آن کشورهای عضو می‌توانند در روند تجارت خود از معافیت‌ها و تخفیفات مختلفی بهره‌مند شوند. این مزایا تنها برای صادرات نبوده و واردات نیز با هزینه‌های کمتر انجام می‌شود. بنابراین، عضویت در این دست از اتحادیه‌ها، می‌تواند پیامدهای مثبت مهمی را برای کشورهایی که به تجارت خارجی خود اهمیت می‌دهند، داشته باشد.

توجه به ظرفیت اتحادیه‌های منطقه‌ای

آل‌اسحاق در ادامه به ظرفیت‌های اقتصادی اتحادیه‌های تجاری بین‌المللی تاکید کرد و در این‌باره توضیح داد: همان‌طور که پیش‌تر عنوان شد، عضویت در سازمان‌های همکاری تجاری بین‌المللی می‌تواند ضمن دارا بودن معافیت‌های تعرفه‌ای، هزینه تجارت را کم کند. تلاش ایران برای عضویت در اتحادیه‌های اقتصادی منطقه (مانند اتحادیه‌های اکو، اوراسیا و شانگهای) و حفظ روابط با آنها نیز در راستای بهره‌مندی از این مزیت‌های تجاری عنوان‌شده است. طی یک سال اخیر هم دیده شده، تمرکز دولت سیزدهم بر افزایش تجارت با کشورهای عضو این اتحادیه‌ها  و تا حدودی هم در این باره موفق بوده است. وی ادامه داد: در حال‌ حاضر وضعیت و آینده پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی مشخص نیست و از این‌رو، باید به ظرفیت‌های تجاری اتحادیه‌های اقتصادی منطقه توجه داشته باشیم. ایران اکنون عضو اتحادیه اقتصادی اکو است و در بحث عضویت در اتحادیه شانگهای نیز، دستاوردهای مناسبی طی چند مدت اخیر به‌دست آورده‌ایم. همچنین، دولت نیز در تلاش است تا روابط خود را با اتحادیه اوراسیا گسترده‌تر کند. بنابراین، به‌نظر می‌رسد بدنه فعلی دولت توجه زیادی بر ظرفیت‌های تجاری این اتحادیه‌ها دارد. از این‌رو امیدواریم در آینده با بهبود روابط تجاری ایران با کشورهای منطقه و حضور پررنگ‌تر در اتحادیه‌های اقتصادی، سهم کشور در تجارت جهانی، رشد مناسبی داشته باشد.

سخن پایانی

رئیس دولت سیزدهم از ابتدای آغاز به کار خود، توجه به افزایش تجارت با کشورها همسایه و منطقه به‌ویژه کشورهای عضو اتحادیه‌های مهم اقتصادی را یکی از اهداف مهم اقتصادی عنوان کرده و براساس آمار به‌نظر می‌رسد یک گام به این هدف نزدیک شده است. دولت همچنان در تلاش است تا حضور خود را در این اتحادیه‌های اقتصادی پررنگ‌تر کند. باوجود مهم و مفید بودن حضور ایران در اتحادیه‌های اقتصادی منطقه‌ای، همچنان جای خالی عضویت در سازمان تجارت جهانی حس می‌شود. کارشناسان معتقدند تمرکز کردن تنها بر ظرفیت کشورهای منطقه، نباید ما را از تجارت با سایر کشورهای جهان و گسترش فعالیت‌های بازرگانی بازدارد.