زعفران یکی از گران‌ترین ادویه‌های موجود در بازار است، زیرا از هر گل زعفران فقط ۳ رشته زعفران می‌توان برداشت کرد. همزمان با فرا رسیدن مهر، چهره اراضی کشاورزی مشهد نیز با رنگ این طلای سرخ، گُل می‌اندازد و جنب‌وجوش مضاعفی در مزارع و خانه‌های روستایی برای برداشت و همچنین گل‌پاک‌کنی شکل می‌گیرد. بنا بر اظهارات کارشناسان گرچه برداشت این محصول به‌صورت سنتی انجام می‌شود، اما شیوه آن و نحوه خشک‌کردن محصول بسیار حائز اهمیت است و در کیفیت محصول نهایی تأثیر دارد. زعفران به‌دلیل موقعیت ویژه از لحاظ اشتغال‌زایی در کشاورزی و ایجاد درآمد ارزی قابل‌توجه برای کشور، محصولی مهم در اقتصاد ملی تلقی می‌شود. صمت در این گزارش به بررسی آسیب‌های قاچاق زعفران ایران پرداخته است.

به نام ایران، به کام تاجران افغانستان

وضعیت تولید و صادرات زعفران پشت‌پرده‌هایی دارد. زعفران و تجارتش اگر برای کشاورزان عایدی چندانی ندارد، برای بسیاری به‌ویژ‌ّه برخی بازرگانان، طلای سرخ بوده و هست. هر سال با شروع فصل برداشت این محصول، بازی شطرنج بازار زعفران آغاز می‌شود، اما این بازی یک زاویه پنهان دارد که نمودهای آن را می‌توان در صادرات و میزان آن پیدا کرد. براساس داده‌های گمرک کشور، صادرات زعفران از گمرکات پنجگانه خراسان رضوی به‌عنوان تولیدکننده بیش از نیمی از زعفران جهان حدود ۴۶ تن به ارزش ۵۳ میلیون دلار است، در حالی که در ۶ ماه نخست سال گذشته میزان صادرات این محصول از گمرکات استان حدود ۸۳ تن به ارزش حدود ۴۲ میلیون دلار بود. این آمار نشان‌دهنده آن است که صادرات زعفران استان در 6 ماه نخست امسال نسبت به سال گذشته حدود ۸۰ درصد کاهش یافته است. گرچه سطح زیر کشت زعفران استان بنا بر ادعای مسئولان جهاد کشاورزی به نصف کاهش یافته، اما باید توجه کرد حدود ۷۰ درصد زعفران تولیدی استان صادر می‌شود. از سوی دیگر بنا به گفته رئیس اتحادیه صادرکنندگان استان، تعرفه صادرات زعفران ایران به دو مقصد عمده این محصول یعنی کشورهای هند و چین بیش از ۲۵ درصد است، در حالی که تعرفه صادرات زعفران از افغانستان به این دو کشور صفر است و افغانستان شریک اول تجاری استان خراسان و هم‌مرز با این استان است. این گزاره را در کنار این مسئله باید گذاشت که طی 2 سال گذشته صادرات زعفران از کشور افغانستان به‌شدت افزایش یافته و حتی این کشور در بازارهای جهانی مدعی شده که باکیفیت‌ترین زعفران جهان را تولید می‌کند که البته این موضوع شاید ناشی از صادرات پیاز زعفران ایرانی به افغانستان هم باشد. گزاره بعدی قابل‌توجه آن است که صادرات زعفران از استان به کشور افغانستان براساس داده‌های گمرک کشور چند سالی است که بیشتر شده و این سوال مطرح می‌شود که آیا واقعا افغانستان بازار هدف صادرات زعفران ایران است یا موضوع، استفاده از تعرفه صفر صادرات زعفران از کشور افغانستان است؟

تکذیب کاهش صادرات زعفران

محمدحسین روشنک، رئیس اتحادیه صادرکنندگان خراسان رضوی در گفت‌وگو با ایسنا درباره صادرات زعفران از ایران اظهار کرد: از آنجایی که تعرفه صادرات زعفران از ایران به چین و هند بیش از ۲۵ درصد و برای افغانستان صفر است، برخی تاجران ترجیح می‌دهند ابتدا محصول خود را به افغانستان و سپس به چین صادر کنند تا بتوانند از تعرفه صفر استفاده کنند. این مورد جرم نیست، بلکه به‌دلیل کم‌کاری ایران در حوزه سیاست خارجی و تجارت است که حتی در ارتباط با چین که یک سند راهبردی امضاشده داریم تعرفه صادرات زعفران ما ۲۵ درصد است. این بازرگان از رویدادی تلخ‌تر خبر داد و افزود: زعفران ایران به کشور افغانستان قاچاق می‌شود. اینکه اعلام می‌شود صادرات زعفران ما کاهش یافته، دروغ است. البته صادرات رسمی ما کم شده، اما متاسفانه برخی برای سوءاستفاده کردن از معافیت تعرفه‌ای کشور افغانستان، زعفران ما را به این کشور قاچاق و سپس به سایر کشورها صادر می‌کنند. اینکه صادرات زعفران استان نصف شده به این دلیل است که نصف زعفران استان به کشور افغانستان قاچاق می‌شود.

افول صادرات رسمی زعفران ایران

غلامرضا میری، رئیس اتحادیه صادرکنندگان زعفران نیز در تشریح دلایل افول صادرات رسمی زعفران ایران، اظهار کرد: بعد از تشدید تحریم‌ها علیه ایران ما بازارهای هدف صادرات‌مان را در خطر دیدیم. یعنی بازار هدف ۴۵ تنی امریکا و ۴۰ تنی عربستان را از دست دادیم و تاجر ایرانی برای اینکه بتواند این بازار را حفظ کند از تاجر افغانستانی درخواست می‌کرد که به‌عنوان واسطه با دریافت پورسانت زعفران را تحویل مشتریان امریکایی یا عربستانی و دیگر کشورهای هدف بدهد. این رویه تا 2 سال گذشته ادامه داشت تا اینکه تاجران افغانستانی ما را عملا دور زدند. این صادرکننده زعفران افزود: متاسفانه تاجران افغانستانی از این ارتباط سوءاستفاده و به مشتریان ما اعلام کردند به‌جای خرید زعفران از تاجران ایرانی از خود آنها خرید کنند. یعنی تاجران افغانستانی که تا دیروز نقش واسطه بین صادرکننده ایرانی و بازار امریکا و عربستان و دیگر کشورها را داشتند، خود اقدام به واردات زعفران از ایران و آن را به بازارهای هدف صادر کردند و مدعی شدند این زعفران افغانستانی است.

صادرات و قاچاق به افغانستان؛ در شرایط ممنوعه!

رئیس اتحادیه صادرکنندگان زعفران با اشاره به ممنوعیت واردات زعفران به افغانستان گفت: واردات زعفران به افغانستان ممنوع است، اما سال گذشته باوجود ممنوعیت، حداقل ۲۰ تن زعفران ایرانی به مقصد افغانستان ثبت گمرک شد. طرف ایرانی می‌داند صادرات به افغانستان ممنوع است و در دولت افغانستان کسی بر این موضوع نظارت نمی‌کند. این میزان صادرات از مبادی رسمی انجام می‌شود، اما بخشی هم به‌صورت غیررسمی و قاچاق از مرزهای استان خارج می‌شود که به افغانستان می‌رود و به اسم زعفران افغانستانی به سایر کشورها صادر می‌شود.

هزینه سربار، در مقابل نرخ پایین‌تر از نرخ جهانی

میری ضمن تاکید بر اینکه بازار جهانی رقابتی است، افزود: وقتی تاجر ایرانی می‌خواهد یک محموله زعفران را صادر کند، اما به‌دلیل تعرفه‌هایی مانند عوارض آب مجازی و امثال آن ناچار است 5 تا ۱۰ میلیون هزینه سربار پرداخت کند، طبیعی است نتواند در بازار جهانی رقابت کند. بدتر اینکه افغانستانی‌ها زعفران را به‌صورت قاچاق از ایران خارج می‌کنند و آن را ۱۰ تا ۲۰ درصد ارزان‌تر از قیمت‌های رسمی در بازار جهانی می‌فروشند. در چنین وضعیتی طبیعی است مشتریان ترجیح ‌دهند این محصول را از تاجر افغانستانی خریداری کنند، نه از صادرکننده ایرانی و ما بازار جهانی را از دست بدهیم. رئیس اتحادیه صادرکنندگان زعفران دلیل دیگر کاهش صادرات را رشد جهانی نرخ این محصول و قانون بازگشت ارز حاصل از صادرات دانست و گفت: وقتی دولت صادرکننده را وادار می‌کند ارز حاصل از صادرات خود را با قیمتی 5 هزار تومان ارزان‌تر از نرخ ارز آزاد به واردکننده تحویل دهد، طبیعی است صادرکننده رغبت چندانی به این کار نخواهد داشت.

سخن پایانی

زعفران محصولی است که با هدف صادرات در کشور تولید می‌شود. به‌گفته فعالان این حوزه، حدود ۸۰ درصد زعفران تولیدشده در کشور صادر و ۲۰ درصد آن در داخل مصرف می‌شود؛ از این ‌رو این کالای صادراتی نیازمند تدوین چشم‌انداز صادراتی شفاف و واقعی است تا بتوانیم ارزش واقعی آن را در بازارهای جهانی معرفی کنیم. بدیهی است موانع تولید و صادرات زعفران در کشور باید رفع شود. در این میان یکی از خواسته‌های مهم فعالان عرصه زعفران از دولت این است که نگاه واقعی به مسائل داشته باشد، زیرا صادرکنندگان در شرایط تحریم با پذیرش خطرات و ریسک‌های بسیار اقدام به صادرات می‌کنند و از سوی دیگر برای دریافت ارز حاصل از صادرات، با چالش‌های جدی مواجهند. به‌باور آنها گرچه دولت به این موضوع و مشکلات پیش روی صادرکنندگان واقف است اما عزم جدی برای رفع این موانع وجود ندارد، زیرا فعالان این حوزه در تصمیمات کلان دخالت داده نمی‌شوند و به نظرات آنها توجه نمی‌شود.