سازمان ملل متحد در سال ۱۹۷۴ با هدف ارتقای آگاهی از محیط ‌زیست با تشویق همگان برای منع استفاده از کیسه‌های پلاستیکی، سوم ژوئیه را به‌عنوان روز جهانی بدون پلاستیک (Plastic Bag Free Day) نام‌گذاری کرد. به‌تازگی نیز معاون راهبری و هماهنگی اداره کل محیط زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران اعلام کرده این اداره کل در نظر دارد به‌منظور استمرار فرهنگ‌سازی و ترویج آگاهی در جهت خودداری از استفاده از کیسه‌های پلاستیکی و همسو شدن با تاریخ جهانی، همگام و همزمان با سایر نقاط دنیا، ١٢ تیر (٣ ژوئیه) را به‌عنوان روز بدون کیسه پلاستیکی در داخل ایران معرفی کند و بازه زمانی ١٢ تا ٢١ تیر (٣ تا ١٢ ژوئیه) را به‌عنوان دهه بدون کیسه پلاستیکی در نظر گیرد.

اخیرا کشور کانادا فروش، تولید و واردات برخی از پلاستیک‌های یکبار مصرف را ممنوع کرده است. شرکت‌ها و کارخانجات این کشور تا پایان سال اجازه نخواهند داشت به تولید و واردات پلاستیک‌های یکبار مصرف اقدام کنند. از جمله مواردی که این کشور اجازه تولید نمی‌دهد شامل کیسه‌های پلاستیکی خرید، ظروف بیرون‌بر و حلقه‌های نگه‌دارنده قوطی‌ها و بطری‌ها در کنار هم است.

مسیری برای کاهش مصرف پلاستیک

سعید مرادی‌کیا، کارشناس مدیریت پسماندهای شهری در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: تجربه کشورهای صنعتی در حوزه تولید، صادرات و واردات محصولات گوناگون و رقابت‌های کلان اقتصادی میان قدرت‌های بزرگ صنعتی جهان همچون ایالات متحده امریکا، اتحادیه اروپا، ژاپن و کشور چین نشان‌دهنده این حقیقت است که محصولاتی با ویژگی‌های منحصر به فرد قادر هستند کشورها را در عرصه اقتصادی و به تبع آن در سیاست‌های بین‌المللی از دیگران جلو انداخته و قدرت چانه‌زنی آنها را در مناسبت‌های بین‌المللی افزایش دهند. در این میان، حضور پلاستیک‌ها باعث‌شده بسیاری از کشور‌های توسعه‌یافته با بهره‌گیری از ویژگی‌های منحصر به فرد انواع پلاستیک‌ها و سازه‌های ترکیبی و کامپوزیتی ناشی از آنها، به فناوری‌هایی جهت تولید محصولاتی خاص و نایاب دست یابند که انجام بسیاری از فرآیندهای پزشکی، شیمی، مهندسی و حتی محیط زیستی بدون استفاده از آنها امکان‌پذیر نباشد. وی ادامه داد: بر این اساس باوجود دیدگاه منفی موجود در حوزه محیط‌زیست نسبت به پلاستیک‌ها، نمی‌توان نقش و جایگاه پلاستیک را در رفاه و توسعه‌یافتگی دنیای امروز نادیده گرفت. برای مثال و در این زمینه می‌توان به نقش پلاستیک در مهار و کنترل پاندمی کووید 19 در طول 3 سال گذشته در سطح جهان اشاره کرد.

کالایی برای راحتی یا بلای جان

مرادی‌کیا در پاسخ به این سوال که پلاستیک‌ها از چه جنبه‌هایی به محیط‌های شهری و طبیعی آسیب وارد می‌کنند، گفت: همان‌گونه که ویژگی‌های منحصر به فرد پلاستیک‌ها باعث شده استفاده از این مواد در علوم و صنایع گوناگون اجتناب‌ناپذیر شود، دفع و رهاسازی محصولات پلاستیکی در سراسر جهان و در محیط‌های خشکی و دریایی باعث‌شده تا به‌واسطه دوام طولانی و تولید ذرات کوچک میکروپلاستیک، آسیب‌های محیط زیستی و بهداشتی جبران‌ناپذیری به محیط‌زیست جانوران، گیاهان و حتی انسان‌ها وارد شود.

وی افزود: در محیط‌های خشکی بلع انواع قطعات پسماندهای پلاستیکی رها شده توسط دام‌ها و طیور در اطراف شهرها و روستاها باعث بروز بیماری در این حیوانات و تولید محصولات گوشتی و لبنی آلودهشده که به‌طور مستقیم و غیرمستقیم باعث بروز مشکلات و بیماری‌های گوناگون برای انسان‌ها می‌شود. در محیط‌های دریایی نیز که آسیب بیشتری را نسبت به محیط‌های خشکی از پسماندهای پلاستیکی دیده‌اند، وجود میلیاردها پسماندهای پلاستیکی باعث ایجاد پنج لکه بزرگ در اقیانوس ها شده است. به‌گونه‌ای که وسعت یکی از این لکه‌ها که گایر نامیده می‌شود در اقیانوس آرام، معادل وسعت استان فارس یا کشور فرانسه است. ذرات خردشده ناشی از این گایرها به تدریج وارد بدن میکروپلانکتون‎‌ها و در ادامه و به‌واسطه زنجیره غذایی به ماهی‌های کوچک‌تر و ماهی‌های بزرگ‌تر و در نهایت به بدن پستانداران بزرگ و از جمله سفره غذایی ما انسان‌ها می‌شود.

فرهنگ‌سازی در کنار قانون‌گذاری

این کارشناس مدیریت پسماندهای شهری گفت: بدون تصویب قوانین ملی و بین‌المللی برای مدیریت بهینه کنترل و کاهش تولید محصولات گوناگون پلاستیکی، دستیابی به چشم‌انداز روشن در حوزه کاهش پیامدهای محیط‌زیستی و بهداشتی حاصل از پسماند محصولات پلاستیکی در سطح جهان امکان‌پذیر نخواهد بود. اما با این وجود آموزش‌های ارائه‌شده و فرآیندهای فرهنگ‌سازی انجام‎شده در جوامع گوناگون باعث‌شده شهروندان نسبت به اطلاع‌رسانی پیامدهای ناشی از تولید و رهاسازی پسماندهای پلاستیکی اقدام کرده و بدین‌ترتیب دولت‌ها و ملل گوناگون مجبور به تدوین قوانین و محدودیت‌هایی در حوزه صنعت تولید پلاستیک شوند. به‌عنوان مثال می‌توان به محدودیت‌های وضع‌شده در اتحادیه اروپا درباره استفاده و ارائه کیسه‌های پلاستیکی در فروشگاه‌های گوناگون اشاره کرد.

پلاستیک بیشتر، سود بیشتر

وی در پاسخ به این سوال که آیا وجود پلاستیک‌ به‌عنوان کالای یک‌بار مصرف در جهت استمرار بخشیدن به مصرف‌گرایی و تولید بیشتر برای سود بیشتر نیست، گفت: بدون شک در دنیای امروز، اقتصاد و منافع اقتصادی بر نگاه‌ها و منافع محیط زیستی غالب بوده و در بسیاری از موارد شاهد تخلف کشورهای قدرتمند اقتصادی در حوزه دفع پسماندهای پلاستیکی هستیم. به‌‌عنوان مثال می‌توان به صادرات پسماندهای پلاستیکی کشورهای امریکای شمالی به کشورهای در حال توسعه جنوب‌شرق آسیا همچون فیلیپین اشاره کرد.

وی اضافه کرد: بر همین اساس می‌توان بر این حقیقت تلخ صحه گذاشت که تولید مداوم و پیوسته محصولات گوناگون پلاستیکی از جمله محصولات یکبار مصرف پلاستیکی، سود سرشاری برای صنایع و به تبع آن دولت‌ها در پی داشته است. متاسفانه در کشور نیز به‌واسطه وابستگی کامل درآمدهای کشور به صنایع نفت و پتروشیمی تولید این محصولات از اهمیت زیادی برخوردار بوده و حتی در شرایط فعلی که کشور با تحریم‌های بین‌المللی مواجه است این اهمیت، دوچندان نیز شده است.

از سوی دیگر، توجه به این حقیقت لازم و ضروری است که در برخی کشورهای توسعه‌یافته که محدودیت‌هایی برای استفاده از محصولات پلاستیکی از جمله کیسه‌های یکبار مصرف اعمال شده، کمبود و نبود منابع نفتی یکی از مهم‌ترین دلایل بوده و مسائل مربوط به محیط زیست در کنار این مسائل اقتصادی و استراتژیک قرار داشته‌اند که در این زمینه می‌توان به کشورهای اروپایی اشاره کرد.

نقش پلاستیک‌ در زندگی انسان

محمد کیخا، معاون امور اجتماعی و فرهنگی سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران در گفت‌وگو با صمت بیان کرد: امروزه به‌واسطه پیشرفت‌های علوم شیمی، پتروشیمی و پلیمر، انواع گوناگونی از پلاستیک‌ با ویژگی‌های فیزیکی، شیمیایی و مکانیکی گوناگون توسعه یافته و همین امر باعث‌شده مصرف پلاستیک که پس از جنگ جهانی دوم که جلوه تازه‌ای به خود گرفته بود، وارد عصر جدیدی از فرآیند تحول خود شود.

محمد کیخا گفت: امروزه در بسیاری از علوم و صنایع گوناگون استفاده از پلاستیک‌ اجتناب‌ناپذیر بوده و حتی در علوم پزشکی برخی از عمل‌ها و مراقبت‌های ویژه بدون استفاده از پلاستیک‌ها امکان‌پذیر نیست. ما نیز در زندگی روزمره خود و به دفعات گوناگون از محصولاتی که از پلاستیک‌ تهیه شده‌اند، استفاده می‌کنیم.

وی اضافه کرد: استفاده از پلاستیک به‌واسطه ویژگی‌های منحصر به فرد سبکی، مقاومت‌های قابل‌توجه و همچنین قیمت مناسب تا حد زیادی به صرفه بوده و دستیابی به ماده جایگزین برای آن امری مشکل است.

وی تصریح کرد: هرچند ویژگی‌های مثبت فیزیکی، شیمیایی و مکانیکی پلاستیک‌ باعث شده استفاده از آن در صنعت و علوم گوناگون بسیار مفید و ‌به‌صرفه شود اما همین ویژگی‌ها و دوام آنها در محیط زیست باعث شده استفاده روزافزون از این ماده و همچنین عدم‌تجزیه کوتاه‌مدت آنها در طبیعت و در معرض نور خورشید و محیط‌های آبی و دریایی باعث بروز آلودگی‌های گوناگونی از جمله میکروپلاستیک‌ها شود؛. مشکلی که امروزه و به‌ویژه در اقیانوس‌ها با نگرانی جدی دانشمندان و فعالان عرصه محیط زیست همراه بوده است.

نتایج مثبت آگاهی‌بخشی

کیخا اظهار کرد: بدون شک آگاهی‌دادن و آگاهی‌بخشی به مصرف‌کننده‌ای که شهروند عادی یا حتی یک صنعتگر یا تولیدکننده محصولات گوناگون است می‌تواند از بروز فجایع محیط‌زیستی و حتی بهداشتی تا حد زیادی جلوگیری کند. به‌عنوان مثال در صورت اطلاع‌رسانی آموزش و فرهنگ‌سازی پیرامون مصرف پلاستیک‌ها و کیسه‌های پلاستیکی در میانه شهروندان و تولیدکنندگان محصولات پلاستیکی می‌توان انتظار داشت که میزان و مقدار مصرف این محصولات از سوی مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان کاهش بهینه داشته و از تولید مقدار زیادی محصولات پلاستیکی جلوگیری به عمل آید.

وی ادامه داد: از سوی دیگر، آگاهی‌بخشی و فرهنگ‌سازی در سطح جامعه باعث افزایش مطالبه‌گری سمن‌ها، شهروندان، کنشگران و... شده و این مهم به نوبه خود و به‌تدریج باعث تدوین قوانین و مقررات و حتی محدودیت‌هایی پیرامون تولید و مصرف پسماندهای پلاستیکی خواهد شد.

موانع کاهش مصرف پلاستیک در ایران

کیخا گفت: بدون شک در جوامعی همچون ایران که بخش عمده درآمد ملی به صنایع نفت گاز و پتروشیمی وابسته است تولید محصولات پلاستیکی به افزایش درآمدهای ملی منجر خواهد شد. این امر در شرایط فعلی که کشور در معرض تحریم‌های بین‌المللی قرار دارد از اهمیت ویژه‌تری نیز برخوردار است. از سوی دیگر، وجود مافیا و باندهای مخفی اقتصادی باعث‌شده فرآیند تدوین قوانین و مقررات مربوط به محدودیت تولید محصولات پلاستیکی در کشور روند سریعی نداشته و در بسیاری از موارد از اثربخشی لازم برخوردار نباشد.

وی اضافه کرد: بر این اساس و با توجه به عدم‌فرهنگ‌سازی مدیریت و تولید محصولات پلاستیکی در کشور، میزان آگاهی و دانش مربوط به پیامدهای حاصل از تولید و دفع پسماندهای پلاستیکی در کشور در سطح پایینی قرار داشته و همین امر در مجموع باعث‌شده یک نگرانی عمومی و ملی پیرامون تولید و دفع پسماند انواع محصولات پلاستیکی در کشور وجود نداشته باشد. بر همین اساس، نگاه حاکم درباره تولید انواع محصولات پلاستیکی صرفا اقتصادی بوده و نگرانی‌ها و مسائل محیط زیستی و بهداشتی در جایگاه‌های بعدی قرار دارند.

سخن پایانی

در مجموع به عقیده کارشناسان با وجود اینکه پلاستیک‌ها نقش مهمی در زندگی انسان‌ها داشته‌اند اما امروز تبدیل به یکی از بزرگ‌ترین معضلات محیط‌زیستی و بهداشتی در جهان شده‌اند. در این میان، فرهنگ‌سازی‌هایی مانند نام‌گذاری یک روز به‌عنوان روز بدون پلاستیک، تنها در کنار قانون‌گذاری و ضمانت اجرایی می‌تواند مصرف پلاستیک‌ را کاهش دهد. اما اگر بخواهیم کمی در موضوع عمیق‌تر شویم به ریشه‌های اقتصادی می‌رسیم. صنایع تولید پلاستیک برای تولید ارزش‌افزوده و سود بیشتر از تولید و مصرف کالاهای یکبار مصرف مانند کیسه‌های پلاستیکی سودهای کلان به‌دست می‌آورند و به همین دلیل کاهش مصرف پلاستیک را به نفع خود نمی‌بینند.