نیروگاه مدرن‌تر، مازوت کمتر
چندی پیش، اخباری مبنی بر کمبود ذخایر گاز و سوخت در نیروگاه‌ها مطرح شد و طبق اعلام غیررسمی برخی فعالان صنعتی به‌ویژه صنایع فولاد و سیمان زمستان امسال نیز با کمبود گاز مواجه خواهیم بود. در این صورت، طبق تجربه سال‌های گذشته برای تامین گاز مصرف خانگی چاره‌ای جز استفاده از سوخت مازوت در برخی از صنایع و نیروگاه‌ها نداریم. مازوت، نفت کوره سنگین و بی‌کیفیتی است که در نیروگاه‌ها و موارد مشابه استفاده می‌شود و به‌دلیل رنگ سیاهی که دارد، نفت سیاه نامیده می‌شود. یکی از دلایل اصلی آلودگی هوای شهرهای ایران همچون آلودگی هوای تهران، اصفهان، قم، تبریز، اراک، قزوین و کرج به‌دلیل سوخت مازوت در نیروگاه‌ها برای تولید برق در پاییز و زمستان است که شاخص آلودگی هوای تهران را به بالای ۲۰۰ هم می‌رساند. برخی دیگر مشکل افزایش آلودگی هوا را نوع بد مازوتی می‌دانند که در صنایع و نیروگاه‌های ایران می‌سوزد. به‌همین دلیل برخی معتقدند می‌توان با استانداردسازی فعالیت نیروگاه‌ها، میزان آلایندگی مازوت را کاهش داد یا با تغییر نوع مازوت مورداستفاده از صنایع و کارخانجات از میزان آلایندگی این سوخت کاست. صمت در این گزارش به بررسی راه‌های کاهش انتشار آلاینده‌های ناشی از سوخت مازوت پرداخت.
مازوت، گازی مفید اما چرا آلاینده
نفت کوره یا همان مازوت سوخت بی‌کیفیتی است که گاهی در نیروگاه‌ها و موارد مشابه استفاده می‌شود و به‌دلیل رنگ تیره‌ای که دارد، نفت سیاه هم نامیده می‌شود. در ایالات‌متحده و اروپای‌غربی، مازوت را تجزیه و تخریب می‌کنند و از آن گازوئیل تولید می‌کنند. از این سوخت برای گرم کردن خانه‌ها در اتحاد جماهیر شوروی سابق و در کشورهای خاور دور که امکان ترکیب یا تجزیه آن به مواد شیمیایی پتروشیمی معمولی نیست، استفاده می‌شود. در حال حاضر این ترکیب به‌طورعمده توسط روسیه، قزاقستان، آذربایجان، ترکمنستان و ایران تولید می‌شود و به‌دلیل اینکه هنگام سوختن گرمای بالایی تولید می‌کنند، برای تولید بخار در بویلرها استفاده می‌شود. گفتنی است، یکی از دلایل اصلی آلودگی هوای شهرهای ایران همچون آلودگی هوای تهران، اصفهان، قم، تبریز، اراک، قزوین و کرج به‌دلیل سوخت مازوت در نیروگاه‌ها برای تولید برق در پاییز و زمستان است که شاخص آلودگی هوای تهران را به بالای ۲۰۰ هم می‌رساند که سبب تعطیلی یک یا 2روزه شهرهای آلوده می‌شود، اما شاید بد نباشد این را هم بگوییم که مازوت از درجه‌بندی‌های متفاوتی برخوردار است. ترکیب دقیق مازوت تا حدودی به منبع تولیدی آن بستگی دارد که طی روند پالایش مازوت مشخص می‌شود. مازوت سبک عاری از گوگرد و تمیز است و عملکرد مطلوبی را در سخت‌ترین شرایط ارائه می‌دهد. این سوخت در هوای سرد بسیار عالی عمل می‌کند و در واقع برای شرایط قطب شمال توسعه یافته است. حال باتوجه به‌نظر بسیاری از کارشناسان که آلودگی شهرهای بزرگ ایران را به مازوت ربط داده‌اند، این پرسش مطرح می‌شود که چرا مازوت به متهم شماره یک آلودگی‌های سال‌های اخیر هوای کشور تبدیل شده است؟ پاسخ این سوال به کاربرد فناوری در کشورها برمی‌گردد، در کشورهای پیشرفته روی دودکش‌های نیروگاه تجهیزات رفع آلودگی و فیلتراسیون نصب شده و همین مسئله گاز خروجی از نیروگاه‌ها را تصفیه و فیلتر می‌کند و مانع از انتشار آلودگی ناشی از سوخت زغال‌سنگ و مازوت در محیط می‌شود. در ایران به‌علت اینکه چنین سیستمی وجود ندارد، به تمام نیروگاه‌ها سوخت گاز و گازوئیل تحویل داده می‌شود.
پای دولت که می‌رسد، مردم باید پول بدهند
همان‌گونه هم که پیش‌تر اشاره شد، به‌عقیده بسیاری از کارشناسان، کنترل کیفیت هوا سوخت مازوت در نیروگاه‌ها دلیل اصلی آلودگی‌های کلانشهرها است. گفتنی است، در سال‌های پیش، بنزین متهم اصلی آلودگی هوا بود؛ اما آن‌طور که مسئولان اعلام کردند افزایش کیفیت بنزین، این فرآورده نفتی را از گردونه خارج کرد، اما همچنان احتراق بد خودروهای فرسوده و موتورسیکلت‌ها، مورداتهام است. با این همه، آنچه در چند سال اخیر موردتوجه قرار گرفته، مازوت‌سوزی صنایع و نیروگاه‌ها است.
امیرحسین کاکایی، استاد دانشکده مهندسی خودرو دانشگاه علم و صنعت در گفت‌وگو با صمت در این‌باره گفت: در چند سال گذشته، سرمایه‌گذاری زیادی در ارتقای خودروها به‌ویژه خودروهای سواری در راستای رسیدن به هوای پاک نسبت به دیگر جنبه‌های نظام حمل‌ونقل در کشور شده است؛ اما باتوجه به آنچه اشاره شد، دلیل عمده آلودگی هوای تهران ناشی از سوخت مازوت در نیروگاه‌ها است، نه سوخت خودروها.
این استاد دانشگاه بااشاره به انتشار حجم زیاد مازوت از نیروگاه‌ها گفت: همان‌گونه که پیش‌تر هم اشاره شد، آلودگی شهر تهران ابتدا ناشی از انتشار مازوت نیروگاه‌ها و بعد آشفتگی‌های حمل‌ونقل است که در این زمینه هم باید توجه روی خودروهای فرسوده، ماشین‌آلات راهسازی که به فراوانی استفاده می‌شود، باشد، نه روی خودروهای سواری. علاوه بر این، حجم سنگین ترافیک هم یکی دیگر از دلایل مهم آلودگی هوای تهران است؛ بنابراین، اگر خودروهای سواری برقی هم در خیابان‌ها زیاد شود، باوجود حجم سنگین ترافیک، برق بیشتری مصرف می‌شود و به‌ناچار نیروگاه‌ها مازوت بیشتری هم می‌سوزاند و منتشر می‌کند. پس، با برقی یا هیبری کردن خودروهای سواری مشکلی حل نمی‌شود. به‌گفته کاکایی، انتشار گزارش‌هایی که مردم را مجاب کند، از خودروهای سواری هیبریدی استفاده کنند، تنها یک نتیجه دارد، آن هم منحرف کردن اذهان عمومی و مردم است. برای حل معضل آلودگی هوا در شرایط فعلی به تعداد انبوه رساندن خودروهای سبز سواری اولویت ندارد. وی علت اصلی بی‌توجهی دولت‌ها به نظام حمل‌ونقل را کمبود بودجه دانست و گفت: باید راه‌حل مطمئنی برای ساماندهی وضعیت حمل‌ونقل در کشور پیدا کرد که میلیاردها دلار هم پول می‌خواهد، حال اینکه به این موارد در رفع آلودگی توجه نمی‌شود. دلیل عمده این است که حل معضلات مذکور برعهده دولت است، اما هزینه خرید خودروهای هیبریدی را باید مردم متقبل شوند.
کاکایی افزود: از آنجایی که مردم هزینه خرید خودرو را می‌دهند، اما بودجه ساماندهی نظام حمل و نقل را باید دولت پرداخت کند، به‌همین دلیل با اقناع مردم برای خرید خودروهای هیبریدی، دولتمردان رفع مسئولیت می‌کنند، در حالی که معضلات همچنان باقی می‌ماند.
در میان اخبار
کدام یک متهم هستند؟
این در حالی است که ساناز جعفرزاده، مشاور مدیرعامل در امور محیط‌زیست و عضو هیات‌مدیره شرکت تولید نیروی برق حرارتی نظری متفاوت دارد. این کارشناس محیط‌زیست در گفت‌وگو با تسنیم گفت: این سوال مهمی است که آیا درباره سهم نیروگاه‌ها در آلایندگی هوای شهرها بزرگ‌نمایی می‌شود یا نگاهی واقع‌بینانه وجود دارد؟ براساس ترازنامه انرژی سال ۹۷ که آخرین نسخه منتشرشده این مجموعه اطلاعات است، آلودگی که این روزها تمام کلانشهرهای ما درگیر آن هستند، بحث ذرات است و بحثی درباره آلایندگی محلول نداریم. وی افزود: موضوعی که درباره مازوت و گوگردی که در سوخت مازوت وجود دارد و باعث می‌شود استاندارد سوخت خروجی نیروگاه‌ها را که توسط سازمان حفاظت محیط‌زیست تعیین شده است، رعایت نشود، بحث SOX است که SOX و ترکیبات اکسید گوگردی، یک آلاینده محلول است، ولی آنچه این روزها کلانشهرها و به‌ویژه تهران درگیر آن است، بحث ذرات زیر ۲.۵ میکرون و ۱۰ میکرون است. به‌استناد داده‌های ترازنامه انرژی، نیروگاه‌ها ۶.۳۱ درصد از سهم ذرات معلق تولیدشده را به خودشان اختصاص می‌دهند، این سهم مربوط به نیروگاه‌ها با ظرفیت نصب‌شده ۶۹ هزار مگاوات است.
جعفرزاده گفت: اگر بخواهیم این سهم را براساس نیروگاه‌هایی که در تهران وجود دارند و حدود ۱۲۰۰ مگاوات هستند، نسبت‌بندی کنیم، این سهم بسیار ناچیزتر می‌شود، البته بحث‌هایی هم درباره بحث ثانویه آلایندگی‌های محلول در ایجاد ذرات معلق وجود دارد که باید به‌جای خود موردبررسی قرار بگیرد، کنار آن، منابع غیراحتراقی تولیدکننده ذرات هم باید موردتوجه قرار بگیرد، در واقع به‌استناد داده‌های ترازنامه انرژی، ۸۰.۸ درصد سهم تولید ذرات معلق مربوط به بخش حمل‌ونقل است. این عدد ۸۰ درصدی تنها با این فرض است که ذرات معلق تولیدشده احتراقی را در نظر گرفته‌اند. اگر بخواهیم ذرات معلق ناشی از لنت و لاستیک خودروها و سایشی را که اینها دارند، به‌عنوان منابع غیراحتراقی در نظر بگیریم، این سهم بسیار بزرگ‌تر خواهد بود.
مازوت چقدر به‌صرفه است؟
در ادامه سراغ یکی دیگر از کارشناسان آلودگی هوا رفتیم. مهدی کلاهی، پژوهشگر در زمینه آلودگی هوا و کارشناس محیط‌زیست در گفت‌وگو با صمت گفت: هر چقدر هوا سردتر می‌شود، نیاز به انرژی بیشتر می‌شود، اما از آنجایی که تاکنون سرمایه‌گذاری جدی در زمینه میزان مصرف سوخت گاز انجام نگرفته است، این میزان به بیش از حد خود رسیده و باعث شده است، امروز در عمل با مشکل کمبود گاز روبه‌رو شویم که در نتیجه مازوت، گزینه بعدی برای ادامه فعالیت نیروگاه‌ها است. این کارشناس محیط‌زیست افزود: بحثی که در این‌باره به‌وجود می‌آید، این است که آلاینده‌های حاصل از سوخت مازوت آثار به‌شدت مضری را برای سلامتی انسان در شهرها دارد و عاملی برای تهدید سلامتی انسان است. وی افزود: اگر با نگرش علمی به موضوع نگاه کنیم، باید به بررسی این موضوع پرداخت که هزینه فایده مازوت چقدر است؟ در واقع باوجود اثراتی که برای سلامتی دارد، آیا باز هم استفاده از آن، به‌عنوان یک گاز به‌صرفه، منطقی به‌نظر می‌رسد؟ برطبق آمارهایی که از جامعه پزشکی منتشر می‌شود، کشور با انفجار سرطان دست‌وپنجه نرم می‌کند و سالانه آمار بالایی از مرگ‌ومیرهای ناشی از آلودگی هوا گزارش می‌شود. همچنین شهرهایی نظیر مشهد، اصفهان و اراک شرایط وحشتناکی دارند. از آنجایی که سلامت جامعه در پایداری و توسعه کشور نقش مهمی دارد و هزینه زیادی را به جامعه وارد می‌کند، کیفیت کار اجتماعی را پایین می‌آورد. بنابراین، لازم است هزینه فایده این جریان با یک بررسی ساده انجام شود. وی افزود: انتشار لیست سیاهه آلاینده در کشور سرنخ مهمی از وضعیت آلودگی کشور را نشان می‌دهد. در واقع، توجه به داده‌ها کمک زیادی به تدوین برنامه درست می‌کند. اینکه متهم آلودگی شهرها سوخت خودروها یا خودروهای فرسوده باشند یا ناشی از سوخت مازوت؛ فرقی در تدوین یک برنامه درست برای کاهش آلودگی هوا در شهرهای بزرگ کشور نمی‌کند. در این برنامه باید نوسازی خودروها و استانداردسازی نیروگاه‌ها وجود داشته باشد. این کارشناس محیط‌زیست درباره استفاده از انرژی‌های نو در نیروگاه‌ها در زمانی که با کمبود گاز مواجه می‌شوند، گفت: امروز نیازمند پاسخ سریع هستیم و چرخه انرژی کشور به‌گونه‌ای رشد کرده که همیشه نیازمند این پاسخ‌های سریع بوده است. در حقیقت، هیچ‌گاه به‌گونه‌ای عمل نشده که در چرخه انرژی روزی از انرژی‌های تجدیدپذیر نظیر انرژی خورشیدی و زمین‌گرمایی بهره گرفته شود.
وی افزود: صنایع کشور همیشه تشنه سوخت بوده‌اند. امروز کشور بیش از هر زمانی نیازمند آمایش سرزمین و جانمایی دوباره صنایع در مناطق مختلف کشور است با این وجود بیشتر جامعه ضرر می‌کنند و هیچ پاسخ سریعی برای این معضل وجود ندارد.
سخن پایانی
باتوجه به‌اعتقاد برخی کارشناسان، زمانی که در پالایشگاه‌ها این آلودگی حذف شود، محصول جانبی که بر جای می‌گذارد، برخی ترکیبات گوگردی ارزشمند است که می‌تواند به‌عنوان محصول دیگری به‌فروش برسد، اما اگر در زمان پس‌احتراقی در نیروگاه‌ها فیلتراسیون انجام بگیرد، محصولی که برجای گذاشته می‌شود، گچ است که باتوجه به حجم زیادی که دارد، در هرکجایی که بخواهد، انباشت شود، خاک آن منطقه را از بین خواهد برد. به‌گفته بسیاری از کارشناسان تاکنون نتوانسته‌ایم با مسئله آلودگی هوا به‌خوبی روبه‌رو شویم. دنیا برای حل این مسئله، دست به دامن علم و دانش شده، چرا که این یک موضوع تخصصی است. باید سیاهه‌های منابع آلوده‌کننده را پیدا و مدیریت کنیم. به‌جای اینکه محیط‌زیست را فدای تولید و روزمرگی خود کنیم، باید هوای آن را داشته باشیم. ما حتی در مراکز علمی، دانشگاهی و پژوهشی خود برای دانش آلودگی هوا وقت نگذاشته و سرمایه‌گذاری نکرده‌ایم.
