باوجود سال‌ها مراودات تجاری در این حوزه، صادرات با روش سنتی و همراه با مشکلات عدیده انجام می‌شود که علاوه بر کاهش سود کشاورزان، درآمد ارزی کشور را نیز تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. این در حالی است که به گفته بسیاری از کارشناسان می‌توان با شناسایی مشکلات و ارائه راه‌حل‌ها، از مسیر بهره‌وری در این حوزه، نه‌تنها آورده اقتصادی را افزایش داد، بلکه فشار کمتری به منابع آبی کشور وارد کرد. در همین راستا، به‌تازگی محمود حسینی‌پورنوری، استاندار مازندران از انعقاد قرارداد یک میلیارد دلاری صادرات مرکبات مازندران به چین خبر داد. درنتیجه صادرکنندگان و کشاورزان مازندرانی با رعایت استانداردهای بسته‌بندی و توجه به کیفیت کالا برای صادرات مرکبات به چین آماده می‌شوند. بااین‌همه، صادرات محصولات کشاورزی همچنان مشکلاتی دارد. صمت در این گزارش به بررسی مشکلات موجود در مسیر صادرات محصولات کشاورزی پرداخته است.

زیرساخت ارسال میوه به روسیه فراهم نیست

صدرالدین نیاورانی، نایب رئیس اتحادیه ملی محصولات کشاورزی، در پاسخ به این پرسش که وزارت کشاورزی از دریافت مجوز صادرات مرکبات شمال به چین خبر داده است آیا در عمل توانست محموله‌ای به این کشور صادر کند؟ گفت: وزارت کشاورزی با چین یک قرارداد کلی برای صادرات مرکبات منعقد کرد اما از آنجایی که زیرساخت‌ها برای صادرات فراهم نیست نتوانست تا به امروز محموله‌ای به این کشور صادر کند.

وی در توضیح فراهم نبودن زیرساخت‌های صادراتی، تصریح کرد: جزییاتی درباره حجم محموله، نحوه بسته‌بندی و سایر موارد ارائه نشده و هنوز اقدامی عملی برای صادرات مرکبات به چین انجام نشده است.

این فعال اقتصادی ادامه داد: وزارت کشاورزی امتیاز خاصی برای صادرکنندگان در نظر نمی‌گیرد و از طرف دیگر تمایلی برای همکاری با آن‌ها از خود نشان نمی‌دهد آنها می‌خواهند خود مستقیم اقدام به صادرات کند این در حالی است که این وزارتخانه تجربه و دانش کافی در زمینه صادرات ندارد؛ این وزارتخانه یکسری قرارداد با کشورهایی چون روسیه و چین منعقد می‌کند اما حتی نمی‌داند چگونه قرارداد بنویسد که بتوانند آنها را اجرا کنند.

نیاورانی با بیان اینکه موافقت‌های اولیه برای تهاتر میوه با پاکستان انجام شده است، گفت: فصل برداشت میوه‌های پاکستانی از اوایل دی آغاز می‌شود از این‌رو اقدامی در زمینه تهاتر با پاکستان نیز انجام نشده و ممکن است در ماه‌های آینده شاهد تهاتر میوه با پاکستان باشیم.

به گفته نایب‌رئیس اتحادیه ملی محصولات کشاورزی؛ قرار بود قراردادی برای صادرات کیوی ایران با چین و هندوستان منعقد شود که تا امروز  اقدامی در این زمینه انجام نشده است. همچنان مشکل صادرات کیوی ایران به هندوستان پابرجاست و کیوی‌ها در درخت‌ها مانده و بازار و خریداری ندارند. روس‌ها کیوی مورد نیاز خود را از ایتالیا وارد می‌کنند اما از ایران کیوی وارد نمی‌کنند. وی فقدان کانتینرهای یخچالی را عامل مهم در کاهش حجم صادرات عنوان کرد و افزود: روسیه کیفیت محصولات ایرانی را تأیید می‌کند اما از آنجایی‌که زیرساخت‌های صادراتی ما فراهم نیست آنها نیازهای خود را از بازارهای دیگر تأمین می‌کند. تا به امروز روند صادرات میوه چشمگیر نبوده است میوه به عراق و امارات صادر می‌شود اما این رقم قابل‌توجه نیست همچنین بازار عراق فصلی است و نمی‌توان به آمار صادراتی به این کشور تکیه کرد.

کمترین برنامه‌ریزی عملیاتی برای صادرات مرکبات

ارسلان قاسمی، رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع غذایی اتاق تعاون ایران درباره انعقاد تفاهمنامه صادرات مرکبات ایران به چین به صمت گفت: هنوز به‌طور رسمی قراردادی بین ایران و چین امضا نشده و متن موردتوافق، تنها یک پروتکل دولتی بین وزارت جهاد کشاورزی و طرف مقابل است. این پروتکل، یک سند زیرساختی درباره قرنطینه‌های گیاهی و شرایط صادرات محصولات به‌شمار می‌رود.

وی با اشاره به آمار صادرات پرتقال کشور اظهار کرد: براساس برنامه‌ریزی‌های انجام شده، امسال در کشور بیش از ۵ میلیون تن پرتقال تولید خواهد شد.

این در حالی است که بازار مصرف داخلی این محصول، حدود ۲.۵ میلیون تن است؛ درنتیجه باید برای صادرات حدود ۲ میلیون تن پرتقال برنامه‌ریزی کنیم. البته در ابتدای راه هستیم و باید منتظر بمانیم تا ببینیم نتیجه چه می‌شود.

رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع غذایی اتاق تعاون ایران ضمن تاکید بر توجه به بازار چین و سرمایه‌گذاری ویژه در این بازار هدف، افزود: براساس آمار گمرک، سال گذشته ۱۳۷ هزار و ۳۱۰ تن پرتقال از کشورمان به کشورهای گوناگون صادر شده که چین مقصد این آمار صادراتی نبوده است. این موضوع حاکی از آن است که زمینه صادرات مرکبات به چین، با ارسال پرتقال به سایر کشورها فراهم شده است. در اصل، مرکبات ایران با کسب نظر موافق کشورهای هدف، موفق به جذب بازار چین شده است.

عدم‌آشنایی با بازارهای بین‌المللی

قاسمی با انتقاد از نبود برنامه‌ریزی مناسب در زمینه صادرات محصولات کشاورزی، گفت: دو نوع برنامه‌ریزی برای صادرات محصولات کشاورزی وجود دارد؛ برخی از برنامه‌ها قابل عملیاتی شدن هستند و برخی دیگر تنها روی کاغذ می‌مانند. درباره صادرات مرکبات و محصولات کشاورزی، ما کمترین برنامه‌ریزی عملیاتی را داریم. برنامه‌ریزی برای صادرات بر عهده حاکمیت است تا پس از هماهنگی بین نهادها و مهیا شدن زیرساخت‌ها، تولیدکننده اقدام به صادرات کند.

وی درباره راهکاری برای بهبود وضعیت فعلی اظهار کرد: بهترین راهکار این است که مسئولان برای تصمیم‌گیری از نظرات کارشناسی فعالان بازار و کشاورزی استفاده کنند. برخی از تصمیم‌گیران وزارت جهاد کشاورزی با بازارهای بین‌المللی هیچ‌گونه آشنایی ندارند و نمی‌دانند اگر در بازارهای بین‌المللی براساس اصول و رویه‌های جاری عمل نکنیم، بلافاصله در این بازارها، کشور دیگری جایگزین کشور ما می‌شود.

مشکل کجاست؟

قاسمی با اشاره به مشکلات موجود در مسیر صادرات محصولات کشاورزی، بیان کرد: یکی از مشکلات زیرساختی در حوزه صادرات، نبود کانتینر یخچال‌دار است که پس از ۴ سال پیگیری، روزنه‌ای برای واردات این کانتینرها ایجاد شد اما مشکل مهم دیگر ما در این زمینه، تحریم‌ها و دریافت هزینه کالای فروخته شده است. وی درباره وضع عوارض بر صادرات ۷ محصول جالیزی از سوی وزارت جهاد کشاورزی گفت: قوانین مربوط به حوزه آب دست‌وپاگیر و قوانین مربوط به توسعه صادرات مانند تعهد ارزی، بسیار مشکل‌زا هستند. وزارت جهاد کشاورزی به بهانه اجرای قانون انتزاع، خلاف بسیاری از قوانین دیگر عمل می‌کند.

ماده ۲۴ و ۲۵ قانون بهبود مستمر فضای کسب‌وکار می‌گوید هر تصمیمی که به اقتصاد کشاورزی مربوط است، باید با نظر تشکل‌ها اتخاذ شود و زمان اجرای آن بین ۳ تا ۶ ماه بعد از اتخاذ تصمیم باشد، اما وزارت جهاد کشاورزی در یک سال اخیر که دوباره قانون انتزاع در اختیار این وزارتخانه قرار گرفته، این دست تصمیمات خودسرانه و خلق‌الساعه را اتخاذ کرده است. قاسمی در ادامه درباره این تصمیم وزارت جهاد کشاورزی و ضرر و زیانی که ناشی از آن به کشاورزان وارد شده، توضیح داد: در حال‌حاضر که کشاورز محصولات را تولید کرده، این اقدام وزارت جهاد کشاورزی، گذاشتن دست کشاورز در پوست گردو است.

سخن پایانی

همه ساله با ورود به فصل برداشت مرکبات، مداخلات دولت در این بازار آغاز می‌شود. این مداخلات نیز عمدتاً یا به بهانه حمایت از تولیدکنندگان و یا به بهانه تنظیم بازار داخل است. به‌ندرت برنامه‌های دولت جای برای صادرات منظم محصولات کشاورزی دارد. بر همین اساس نیز عمده مقررات صادرات و واردات در این حوزه به‌صورت فصلی و یا دوره‌ای وضع می‌شود؛ روندی که کماکان ادامه دارد. در حال حاضر  توافق اولیه بین ایران و چین برای صادرات ۱۰۰ هزار تن مرکبات به این کشور است؛ اما با گذشت یک هفته از برداشت مرکبات شمال هنوز محموله‌ای صادر نشده است. در همین شرایط هنوز جزییاتی درباره حجم محموله، نحوه بسته‌بندی و غیره برای صادرات به چین ارائه نشده و هنوز اقدام عملی برای این منظور صورت نگرفته است. لازم به ذکر است که چینی‌ها خواهان لیموشیرین و پرتقال ایرانی بوده و برای این منظور از مراکز تولید و باغات ایران بازدید کردند و کیفیت تولید را با آزمایشات متعدد سنجیدند و به‌صورت رسمی اعلام کردند که خواستار مرکبات ایران هستند. به نظر می‌رسد که باید سریع‌تر روند فراهم‌سازی زیرساخت‌های صادرات مرکبات به چین انجام شود تا این فرصت مهم از دست نرود.