اخبار جدیدی مبنی بر عزم دولت سیزدهم برای توسعه صادرات محصولات کشاورزی نه‌تنها به کشورهای همسایه و منطقه، بلکه به کشورهای خاور دور شنیده می‌شود. این در حالی است که بسیاری از کارشناسان و فعالان تجاری، نقایص مربوط به ترابری را عامل اصلی نداشتن بازدهی مناسب اهداف صادراتی عنوان می‌کنند. نبود کانتینرهای یخچال‌دار به تعداد کافی، استفاده از شیوه‌های سنتی و قدیمی در حمل‌ونقل و همچنین کاستی‌های مربوط به ناوگان حمل‌ونقل دریایی، از مهم‌ترین مشکلات این حوزه معرفی می‌شود. صمت در این گزارش، به بررسی شرایط ناوگان حمل‌ونقل تجاری و تاثیر آن بر صادرات محصولات کشاورزی و گفت‌وگو با کارشناسان و فعالان این حوزه پرداخته است.

دسترسی ایران به بازار ۶۰۰ میلیون دلاری مرکبات چین

2 سند مهم توسعه صادرات محصولات کشاورزی بین ایران و چین به‌صورت همزمان در همدان و پکن به‌امضا رسید. به وزارت جهاد کشاورزی، در راستای سیاست‌های دولت سیزدهم برای توسعه همکاری‌های اقتصادی با کشورهای منطقه و شرق آسیا و دیپلماسی فعال در راستای توسعه صادرات محصولات کشاورزی کشور، 2 سند بسیار مهم برای افزایش صادرات جمهوری اسلامی ایران و جمهوری خلق چین پس از چند ماه مذاکرات فشرده نهایی شد و به‌صورت همزمان در همدان و پکن به‌امضا رسید، بنا بر این گزارش، سند اول، پروتکل الزامات بهداشت نباتی برای صادرات مرکبات تازه ایران به چین است که با اجرایی شدن این سند که به امضای سیدجواد ساداتی‌نژاد، وزیر جهاد کشاورزی و یوجیان هوآ، وزیر گمرک چین رسید، دسترسی جمهوری اسلامی ایران به بازار ۶۰۰ میلیون دلاری مرکبات چین برای نخستین‌بار فراهم شد.

سند دوم، پروتکل الزامات بهداشتی صادرات عسل ایران به چین است که این سند نیز  با امضای وزیر جهاد کشاورزی و وزیر گمرک چین اجرایی شد. با این توافق حائزاهمیت، از این به بعد، تولیدکنندگان عسل باکیفیت ایرانی امکان خواهند یافت که محصول خود را به بازار پرمصرف چین روانه کنند.

شایان ذکر است، اخذ چندین مجوز صادراتی محصولات کشاورزی ایران به چین نیز در دست پیگیری است و براساس مذاکرات فشرده در دست انجام با مقامات چینی، به‌زودی این پروتکل‌ها نیز امضا شده و دسترسی صادرکنندگان ایرانی به بازار پرجمعیت چین تقویت خواهد شد، در حال‌ حاضر صادرات مستقیم محصولات کشاورزی ایران به چین حدود ۵۰۰ میلیون دلار است که در مقایسه با سال‌های گذشته از رشد چندبرابری برخوردار است.

نبود ایران در بازارهای جهانی

یونس ژائله، رئیس اتاق بازرگانی تبریز در گفت‌وگو با صمت، ابتدا به تشریح شرایط فعلی صادرات محصولات کشاورزی و کالاهای فسادپذیر پرداخت. او معتقد است نقایص موجود در ناوگان حمل‌ونقل کالاهای فسادپذیر سبب شده تا صادرات این اقلام درگیر چالش‌های جدی باشد. ژائله در این‌باره توضیح داد: ایران به‌دلیل دارا بودن شرایط متعدد مناسب از جمله موقعیت مکانی و همچنین امکان تولید محصولات صادرات‌محور، ظرفیت‌های زیادی را برای توسعه فعالیت‌های تجاری خود دارد، اما وجود مشکلات متعددی اعم از ضعف‌های لجستیکی و کمبودهای مربوط به ناوگان حمل‌ونقل سبب شده تا شرایط مناسبی برای صادرات کالاهای فسادپذیر مانند محصولات کشاورزی نداشته باشیم. در حمل‌ونقل‌های ریلی، هوایی، زمینی و آبی، نقایص و معضلات متعددی وجود دارد که سال‌ها مسیر توسعه صادرات ایران را سد کرده است، از این‌رو بدیهی و ضروری است تا برای بهبود و رونق تجارت و فعالیت‌های صادراتی، به‌رفع این ضعف‌های ساختاری توجه ویژه داشته باشیم. این فعال اقتصادی در ادامه توضیح داد: یکی از دلایلی که سبب شده تا کالاها و محصولات ایرانی نتوانند در بسیاری از بازارهای جهانی حضور موثر داشته باشند، کمبود ناوگان حمل‌ونقل مناسب است. نبود کشتی‌ها و کانتینرهای یخچال‌دار، ضعف در خطوط ریلی، نقایص مربوط به ناوگان حمل‌ونقل زمینی و کامیون‌ها از جمله ایرادات لجستیکی هستند که برای صادرات ایران مشکلات جدی ایجاد کرده‌اند.

کمرنگ بودن استانداردهای ترابری

ژائله در ادامه صحبت‌های خود، به اهمیت تقویت تمامی بخش‌های حمل‌ونقل تاکید کرد. او معتقد است برای هر بازار صادراتی، باید بهترین شیوه باربری اتخاذ شود و در این‌باره گفت: باید پیش از توضیح ضعف‌های لجستیکی، به این نکته تاکید کرد هر کشور متناسب با شرایط موجود از جمله موقعیت مکانی و کالای هدف صادراتی، شیوه صادراتی مخصوص به خود را می‌طلبد. برای ایجاد رابطه تجاری با برخی کشورها، لازم است تا سیستم حمل‌ونقل دریایی قدرتمندی داشته باشیم و برای بعضی دیگر، ناوگان حمل‌ونقل زمینی گسترده، از این‌رو باید زیرساخت تمامی انواع ترابری و حمل‌ونقل برای توسعه صادرات بهبود یافته و ارتقا پیدا کند.

 وی ادامه داد: به‌عنوان مثال به‌دلیل نداشتن کشتی و ناوگان دریایی مناسب و یخچال‌دار، تاکنون نتوانسته‌ایم بازارهای صارداتی کشورهای واقع در شمال افریقا و همچنین کشورهای خاور دور را کسب کنیم، همچنین از سویی دیگر، کامیون‌های ایرانی فاقد استاندارد یورو ۶ بوده و از این‌رو برای سفرهای اروپایی محدودیت‌های جدی برای آنها وجود دارد، بنابراین در ترانزیت زمینی به کشورهای اروپایی نیز مشکلات جدی داریم و تا زمانی که سوخت کامیون‌ها استاندارد لازم را کسب نکنند، این محدودیت‌ها پابرجا است. ژائله تاکید کرد: در شرایطی که امکان حمل‌ونقل اصولی نیست یا کالای ایرانی صادر نمی‌شود یا با کیفیت بسیار پایین به مقصد می‌رسد، در چنین شرایطی، هیچ‌کس خواهان خرید این تولیدات و محصولات نیست، بنابراین لجستیک و حمل‌ونقل، همواره نقشی کلیدی و موثر در توسعه تجارت، به‌ویژه صادرات ایفا می‌کنند.

تولیدات، سالم به مقصد نمی‌رسند

رئیس اتاق بازرگانی تبریز نبود کشتی‌ها و کانتینرهای یخچال‌دار را یکی از مهم‌ترین موانع صادرات محصولات کشاورزی و کالاهای فسادپذیر به کشورهای خاور دور مانند چین معرفی کرد. او معتقد است تا زمانی که مشکلات لجستیکی دریایی رفع نشود، صادرات محصولات کشاورزی در مقیاس‌های کلان امکان‌پذیر نخواهد بود. ژائله همچنین به تشریح کیفیت تولیدات ایرانی برای صادرات پرداخت و توضیح داد: به‌طور کلی برنامه‌ریزی برای توسعه صادرات به‌ویژه برای محصولات کشاورزی، اقدامی مناسب و مهم برای اقتصاد کلان کشور به‌شمار می‌رود، اما باید خاطرنشان کرد تحقق هرگونه اهداف توسعه‌ای، نیازمند فراهم‌سازی بسترهای مناسب آن است و رفع نیازهای لجستیکی و حمل‌ونقل، از بدیهی‌ترین نیازهای کسب سهم از بازارهای جهانی است. در رابطه با افزایش صادرات محصولات کشاورزی و مرکبات به کشور چین نیز باید تاکید کرد از آن‌جایی که راه دریایی مهم‌ترین مسیر ارتباطی ایران با این کشور است، لازم است کانتینرها و کشتی‌های یخچال‌دار مناسب فعالیت‌های صادراتی تامین شود، در غیر این صورت، محصولات کشاورزی ایرانی، سالم و قابل‌دفاع به مقصد نخواهند رسید. ژائله در ادامه صحبت‌های خود به مناسب بودن کمیت و کیفیت محصولات کشاورزی ایران تاکید کرد و گفت: در حال‌ حاضر تولیدات ایران در رسته محصولات کشاورزی و باغی، از کمیت و کیفیت بسیار مطلوبی برخوردار است، به‌بیانی دیگر، میزان حجم تولیدات از نظر پوشش دادن بازارهای وسیع صادراتی بسیار مناسب بوده و همچنین این محصولات کیفیت بالایی دارند، حتی محصولات باغی ایران، نسبت به تولیدات کشورهای اروپایی بهتر بوده و تنها مشکل، رساندن آنها به بازار مقصد است، از این‌رو برای صادرات محصولات کشاورزی و باغی در شرایط مناسب و با حداکثر کیفیت موجود، باید بسترهای حمل‌ونقل استاندارد فراهم شود.

کمک دیپلماسی تجاری به صادرات

رئیس اتاق بازرگانی تبریز همچنین به نقش تفاهمنامه‌ها و قراردادهای بین‌المللی در توسعه تجارت اشاره کرد. او وجود روابط دوجانبه را یکی از مهم‌ترین ابزارهای بهبود و رونق صادرات ایران عنوان کرد و در این‌باره توضیح داد: ایران با برخی کشورها قراردادهای تجاری مهم و مناسبی دارد، اما باید تاکید کرد بیشتر این قراردادهای بین‌المللی، در راستای افزایش واردات بوده و فرصت‌های صادراتی در این میان تا حدی نادیده گرفته شده‌اند. باید تاکید کرد تجارت پلی دوطرفه است و تنها نباید یک مسیر آن فعال باشد. وی در ادامه تصریح کرد: قراردادهای بین‌المللی که میان ایران با سایر کشورها منعقد می‌شود، باید ظرفیت لازم را داشته باشند تا ایران نیز بتواند محصولات خود را به این کشورها صادر کند و تنها واردکننده یا به‌عبارتی مصرف‌کننده نباشد، بنابراین از نظر دیپلماسی تجاری نیز باید ابعاد توسعه تجارت در تمامی جنبه‌ها به‌طور رسمی و کامل دیده شود تا بتوانیم از ظرفیت‌های بازارهای جهانی، نهایت بهره‌برداری را داشته باشیم.

معضل کمبود سردخانه برای محصولات

مسعود دانشمند، عضو اتاق بازرگانی ایران در گفت‌وگو با صمت، نبود بسترهای مناسب برای حمل بارهای صادراتی را یکی از معضلات جدی موجود عنوان کرد و در این‌باره توضیح داد: سالانه بالغ بر یک میلیون تن محصولات کشاورزی قابل‌صادرات در ایران تولید می‌شود، اما به‌دلیل نبود زیرساخت‌هایی مانند بسترهای مناسب حمل و نگهداری بار، قادر به صادر کردن تمامی این محصولات نیستیم؛ نبود سردخانه‌های مناسب، سیستم‌های بسته‌بندی استاندارد و کمبود ماشین‌های حمل یخچال‌دار، سبب شده تا در مسیر نقل وانتقالات، از کیفیت محصولات کشاورزی و باغی ایران کاسته شود. وی ادامه داد: باید تاکید کرد در شرایطی که امکان حمل‌ونقل در شرایط مطلوب وجود نداشته باشد، کالاهای فسادپذیر و حساس به دما؛ یا در مسیر خراب می‌شوند یا با کمترین کیفیت ممکن به مقصد می‌رسند. بدیهی است، در چنین شرایطی هیچ کشوری خواهان خرید تولیدات با چنین شرایطی نیست، بنابراین باید لوازم صادرات در شرایط استاندارد و مطلوب، فراهم شود. امروز در داخل کشور سردخانه‌های مناسب نگهداری محصولات صادراتی وجود ندارد، همچنین کمبود کامیون‌های یخچال‌دار برای انتقال بار محصولات کشاورزی به گمرک یا مرزها، سبب شده تا محدودیت‌های جدی برای صادرات این دسته از تولیدات وجود داشته باشد، از این‌رو مناسب به‌نظر می‌رسد تا تنها به انعقاد تفاهمنامه‌های بین‌المللی برای توسعه صادرات اکتفا نکرده و الزامات تحقق آنها نیز تامین و تهیه شود.

ضرورت توجه به شرایط جغرافیایی

دانشمند در ادامه صحبت‌های خود به روند استاندارد صادرات محصولات باغی و کشاورزی اشاره کرد و توضیح داد: زمانی که محصول از باغ چیده می‌شود، باید به سردخانه‌های استاندارد منتقل تا با کانتینرهای یخچال‌دار مناسب به بنادر فرستاده شود، در این میان ضروری است بسته‌بندی و شرایط نگهداری محصولات، به‌نحوی باشد که از کیفیت آنها به‌هیچ وجه کاسته نشود، پس از آن، با کشتی‌های کانتینری و یخچال‌دار، به کشور مقصد صادر شود؛ این روند، یک مسیر مناسب و اصولی صادرات محصولات باغی و کالاهای فسادپذیر است که متاسفانه در حال حاضر به‌دلیل ضعف‌های لجستیکی و نبود تجهیزات مناسب اعم از کشتی و کانتینرهای یخچال‌دار، رعایت نمی‌شود. وی همچنین به لزوم افزایش صادرات به روسیه اشاره کرد و گفت: تنها نقل‌وانتقال محصولات کشاورزی به مناطق گرمسیر و در فصول گرم سال، مشکل نیست. صادرات میوه و تره‌بار به کشورهای حوزه دریای خزر مانند روسیه نیز قواعد مختص به خود را می‌طلبد. باید تجهیزات حمل‌ونقل به‌گونه‌ای باشد که از یخ زدن کالاها جلوگیری شود، بنابراین برای هر شرایط دمایی و جغرافیایی، لازم است تجهیزات لجستیکی و حمل‌ونقل مهیا باشد.

لزوم تعامل دولت با بخش خصوصی

این عضو اتاق بازرگانی ایران، نقش سرمایه‌گذاری در بهبود زیرساخت‌های حمل‌نقل صادراتی را پررنگ توصیف کرد و گفت: در قدم نخست، دولت باید اقدام به توسعه و رفع نیازهای لجستیکی تجاری کند، در غیر این صورت، امکانات و منابع مالی لازم را در قالب وام، در اختیار بخش خصوصی قرار داده و با حمایت از آنها، شرایط تامین ابزارهای بهبود توسعه را فراهم کند. بخش خصوصی نیز می‌تواند این منابع مالی را در بازه‌های زمانی بلندمدت، به دولت بازگرداند. دانشمند تصریح کرد: در چنین شرایطی منابع مالی دولت کاهش نیافته و از سویی دیگر نقایص و کمبودهای حمل‌ونقل‌های تجاری ایران کاهش خواهد یافت.

 باید تاکید کرد مشکل حمل‌ونقل و باربری برای تجارت خارجی ایران، مسئله‌ای قابل حل شدن است. دولت تنها باید به تدوین برنامه‌ها و سیاست‌های لازم برای حمایت از بخش خصوصی و فعالیت‌های صادراتی ایران توجه داشته باشد.

سخن پایانی

فعالان صنفی میوه و تره‌بار معتقدند همچنان شیوه جابه‌جایی تولیدات این حوزه سنتی بوده و همین مسئله سبب می‌شود تا از کیفیت و حتی کمیت تولیدات کشاورزی در هنگام جابه‌جایی کاسته شود. این جابه‌جایی سنتی تنها در نقل‌وانتقالات خارجی نیست و در باربری داخلی نیز به‌طور وسیع دیده می‌شود، تا حدی که برخی از کارشناسان معتقدند بخش مهمی از دورریز سبزیجات، صیفی‌جات و به‌طور کلی محصولات کشاورزی تولید داخل، به‌دلیل نبود سیستم‌های ترابری مناسب رخ می‌دهد. متاسفانه به‌دلیل نبود نگاه درست و کلان به مسئله تامین و حفظ ظرفیت‌های تولید مواد غذایی و کالاهای استراتژیک در بدنه سیاست‌گذاری‌ها، همواره شاهد از دست رفتن مقدار زیادی از محصولات کشاورزی و باغی در سطح کلان کشوری هستیم.