قانون هوای پاک که در سال ۱۳۹۶ به تصویب مجلس رسید. متولیان مقابله با آلودگی هوا را ۱۸ نهاد معرفی می‌کند. از سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت بهداشت، سازمان هواشناسی و سازمان بهینه‌سازی مصرف سوخت، که گزینه‌های نزدیک‌تری به ذهن هستند، گرفته تا وزارت کشور، وزارت راه و شهرسازی، وزارت نفت، وزارت صنعت، معدن و تجارت، وزارت نیرو، درمان و آموزش پزشکی، سازمان ملی استاندارد، پلیس راهور نیروی انتظامی، وزارت جهاد کشاورزی، سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، سازمان انرژی اتمی، سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌ها، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و صدا و سیما نیز در مسئله آلودگی هوا مسئول هستند. با این همه، مرگ هزاران نفر در سال بر اثر آلودگی هوا گواه بر این است که اعضای مجموعه‌ای به این عظمت در مقابله با آلودگی هوا، چقدر ناتوان و غیرمسئول هستند. صمت در این گزارش به بررسی دلایل آلودگی هوا و نقش فناوری در بهبود آن پرداخته است.

شهر تهران زیبنده مردم نیست

اواخر آذر سال گذشته بود که شهردار تهران اظهار کرد: «نیازمند صورت جدیدی از شهر تهران هستیم، صورت حال حاضر شهر تهران زیبنده مردم و جمهوری اسلامی نیست.

 اگر مدتی ماشین‌ها تردد نکنند، تهران پاک‌ترین هوا را خواهد داشت.» عجیب آنکه کرسی‌نشین بهشت از یاد برد که سال‌هاست طرح‌های گوناگون ترافیک برای کنترل تردد خودروها و جلوگیری از آلودگی هوای تهران در مناطق گوناگون شهر اجرا می‌شود تا آن «صورت جدید» بر شمایل سربی و دودآگین تهران پدیدار شود؛ که البته به‌گفته کارشناسان، این طرح‌ها تاثیر لازم و موردقبول را نداشته‌اند. اما گرفتن انگشت اتهام به‌سوی مردم، طریقی است که مسئولان ایران در در پیش گرفتن آن، صاحب رکورد هستند!

 بدون در نظر گرفتن این نکات مهم که علاوه بر مازوت‌سوزی‌هایی که با نگاهی خوشبینانه حتی اگر در نیروگاه‌ها اتفاق نیفتد، در برخی صنایع قطعا رخ می‌دهد و نیز مستعمل شدن ناوگان‌ حمل‌ونقل شهری، تردد موتورسیکلت‌های فرسوده که از یک سمت جمع‌آوری‌شده و از سویی دیگر با مزایده دوباره به چرخه مصرف بازمی‌گردند. این‌ها را بگذارید کنار اهمال یا تقلب در معاینات فنی و تداوم تولید خودروهای غیراستانداردی که با نقصان احتراق، هوای شهر را بیمار کرده‌اند.

 انتظار می‌رود شهرداری تهران، مطالعاتی برای اجرای طرح زوج و فرد انجام دهد تا به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی و تدبیر شود که مردم دچار مشکل نشوند و در بحث آلودگی هوا به پارامترهای لازم هوای سالم برسیم.

اطلاعات ماهواره‌ای، بازوی مددرسان دانش‌بنیان‌ها

یاسر عاشورزاده، مدیرعامل یک شرکت دانش‌بنیان در عرصه فناوری‌های فضایی با اشاره به اهمیت تولیدات فناوری‌های فضایی و امکاناتی که این تولیدات در اختیار نهادهای دولتی و خصوصی برای حل بحران‌های زیست‌محیطی از جمله پدیده گردوغبار و آلودگی هوا قرار می‌دهد، در گفت‌و‌گو‌ با صمت گفت: از مزیت‌های ابزار فناوری فضایی و سنجش از دور این است که می‌تواند پدیده‌های محیط‌زیستی را موردپایش قرار دهد؛ یعنی در یک بازه زمانی، اطلاعاتی جمع‌آوری می‌شود که بتوان تصمیمات درستی درباره آن پدیده زیست‌محیطی گرفت.

پایش الگوهای رفتاری

عاشورزاده افزود: وقتی یک پدیده محیطی را مورد پایش قرار می‌دهیم، می‌توانیم الگوهای رفتاری آن را هم مورد پایش قرار دهیم. در حقیقت با پایش پدیده گردوغبار می‌توان نحوه ورود گردوغبار به تهران یا شهرهای دیگر را تشخیص داد. وی افزود: تصاویر ماهواره‌ای بهترین ابزار برای انجام این فرآیند است که می‌توان گردو غبار را مورد رصد قرار داد و مکان‌یابی کردو غلظت آن را به‌طور دقیق تشخیص داد.

عاشورزاده گفت: گام نخست فعالیت ما با پایش آلودگی هوای تهران آغاز شد؛ این طرح به مکان‌یابی فضای سبز شهری اختصاص داشت و موردتایید دانشگاه هاروارد هم قرار گرفت.

در این مطالعات به این نتیجه رسیدیم که با احداث فضای سبز شهری در بخش‌هایی از شهر تهران که معمولا کم‌آب است، می‌توان میزان آلودگی را تا 50 درصد کاهش داد.

ایجاد ارزش‌افزوده

این فعال عرصه فناوری‌های فضایی با تاکید بر اینکه، کار در حیطه فناوری‌های فضایی می‌تواند برای اغلب سازمان‌ها ارزش‌افزوده ایجاد کند، گفت: متاسفانه نداشتن شناخت از این نوع فعالیت‌ها و امکانات راهبردی، عامل اصلی بی‌مهری نسبت به دانش‌بنیان‌هایی است که در این عرصه فعالیت می‌کنند. در حقیقت یکی از معضلاتی که باعث می‌شود دستاوردهای دانش‌بنیان‌ها نادیده گرفته شود، این است که اغلب نهادهای دولتی به‌روز نیستند، از فعالیت‌های نوآورانه کمتر استقبال می‌کنند و معمولا برای حل مشکلات زیست‌محیطی به استفاده از ابزار قهری رو می‌آورند.

گره‌ای در کار پیش‌بینی نداریم

رئیس کارگروه ژئوماتیک معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری معتقد است که در یک دهه گذشته شرکت‌های دانش‌بنیان زیادی به این عرصه ورود کرده‌اند و خوشبختانه کشور ما توانایی آن را دارد تا با استفاده از محصولات فناورانه و صنعتی به پایش و پیش‌بینی پدیده گردوغبار بپردازد.

یاسر ابراهیمیان در گفت‌وگو با صمت گفت: خوشبختانه شمار شرکت‌های دانش‌بنیانی که بر مبنای «سنجش از دور» و سیستم اطلاعات جغرافیایی، محصولات فناورانه کارآمدی را تولید می‌کنند، کم نیستند. کاربرد سنجش از دور در قالب تولید محصولات فناورانه با هدف پیش‌بینی مخاطرات اقلیمی، عرصه نوپایی است که در چند سال گذشته وارد فضای مدیریت بحران کشور شده است.

این مقام مسئول با اشاره به پیشرفت قابل‌توجه این فناوری در چند سال گذشته، گفت: با این همه، لازم است این فناوری از سوی نهاد‌های مربوط مانند سازمان محیط‌زیست، وزارت نیرو، سازمان هواشناسی و وزارت جهاد کشاورزی موردتوجه و حمایت قرار گیرد.

دانشی برای پیش‌بینی گرد وغبار

دانش سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی، ابزاری است که در پایش و پیش‌بینی پدیده گردوغبار، نقش مهمی دارد؛ در اصل بدون این علم عملا پایش گردوغبار ممکن نیست.

ابراهیمیان با اشاره به کاربرد محصولات تولیدی شرکت‌های دانش‌بنیان بر مبنای دانش سنجش از دور گفت: در سال‌های اخیر، اطلاعات ماهواره‌ای کمک زیادی به «پایش زمین» داشته است؛ از پایش‌های منابع آبی گرفته تا خاک و پدیده گردوغبار.

ابراهیمیان افزود: با آماری که داده‌های ماهواره‌ای در اختیار ما می‌گذارند، می‌توان به تاریخچه وقوع پدیده گردوغبار در 20 تا 30 سال گذشته دسترسی پیدا کرد. در واقع می‌توان به غلظت و منشأ آن پی برد که عموما کشورهای عراق و حاشیه خلیج‌فارس نشأت می‌گیرند. یکی دیگر از کاربردهای دانش سنجش از دور، پیش‌بینی مسیر گردوغبار است که می‌توان با شناسایی مسیر گردوغبار به‌نوعی مقصد را آماده‌تر کرد تا شاهد آسیب‌پذیری کمتری باشیم.

راهکارهای مقابله با گرد وغبار

رئیس کارگروه ژئوماتیک معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری با اشاره به پیگیری راهکارهای خنثی‌سازی مضرات پدیده گردوغبار و آلودگی هوا، گفت: راهکارهای مختلفی برای مقابله با گردوغبار وجود دارد، ازجمله رایزنی‌های دیپلماتیک که می‌تواند در این عرصه کارساز باشد. با توجه به اینکه منشأ گردوغبار در کشور ما، خارجی است، سیاست‌های خارجی در این عرصه باید عملکرد جدی‌تری داشته باشند.

اهمیت مرحله پیش‌بینی و پیشگیری

همان‌گونه که اشاره شد، علم سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی، به پایش گردوغبار کمک زیادی می‌کند. ابراهیمیان در تشریح این فرآیند گفت: برای مقابله با پدیده گردوغبار باید اقدامات میدانی پیش از وقوع را پیگیری و برای آن برنامه‌ریزی کرد. به‌عنوان مثال، با شناخت جنس زمین و خاک، می‌توانیم در راستای مقاومت آن از بروز این پدیده جلوگیری کنیم.

ابراهیمیان افزود: مقابله با ریزگردها در مرحله پیش‌بینی و پیشگیری اهمیت زیادی دارد. زمانی که مخاطره‌ای مانند گردوغبار رخ می‌دهد، به‌جز انجام برخی اقدامات مانند در خانه ماندن یا استفاده از ماسک برای جلوگیری از آسیب‌های احتمالی، عملا برای کاهش وسعت منطقه‌ای آن کاری نمی‌توان کرد؛ بنابراین پیش از وقوع این رخداد است که می‌توان اقدامات قابل‌توجهی برای پیشگیری انجام داد.

این کارشناس ژئوماتیک اظهار کرد: در صورت بروز گردوغبار هم چاره‌ای به جز اعمال قرنطینه یا ایجاد باران‌های مصنوعی در مقیاس خرد نداریم. در حقیقت برای پیشگیری و مهار پدیده گردوغبار باید از سال‌های گذشته اقدام می‌کردیم؛ بنابراین نیازمند دوراندیشی بیشتر برای مقابله با این پدیده هستیم که می‌تواند با رایزنی‌های بین‌المللی به سرانجام برسد. به‌عنوان مثال باید با شناسایی مناطق منشأ گردوغبار، اقدامات مناسب برای بیابان‌زدایی انجام شود. ما از سال‌های قبل باید اقداماتی مانند افزایش پوشش گیاهی، مالچ‌پاشی و... را عملیاتی کنیم.

کم‌لطفی نهاد‌های دولتی به دانش‌بنیان‌ها

رئیس کارگروه ژئوماتیک معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری با اشاره به ورود دانش‌بنیان‌ها به این عرصه و دستیابی به محصولات فناورانه در یک دهه اخیر، گفت: اینکه چرا این شرکت‌ها تا امروز موفق به حل بحران‌های زیست‌محیطی مانند پدیده گردوغبار و آلودگی هوا نشده‌ و نقش موثری در این حیطه نداشته‌اند، دو رویکرد دارد.

در گام نخست، اغلب دانش‌بنیان‌هایی که در این حوزه فعالیت می‌کنند، برای بازاریابی در جامعه هدف تلاش لازم و به عبارتی، توانی برای اثبات خود به بازار هدف نداشته‌اند؛ البته وظیفه‌ای هم در این زمینه ندارند.

دلیل دیگر به انفعال نهادها و سازمان‌هایی که می‌توانند جامعه هدف این شرکت‌ها باشد، برمی‌گردد. در اصل نهادهای متولی کمتر سراغ دانش‌بنیان‌ها رفته‌اند و امروز آنها هستند که باید در این زمینه پاسخگوی اصلی باشند. امروزه نمی‌توان این بهانه را پذیرفت که ما در زمینه بکارگیری فناوری در پیش‌بینی و پایش گردوغبار کمبود داریم، چراکه امروزه دانش‌بنیان‌ها به فناوری‌های کارآمدی دست پیدا کرده‌اند. در حقیقت کم‌لطفی نهاد‌های متولی است که از شرکت‌های دانش‌بنیان بهره کافی برده نشده است. با توجه به اینکه شعار امسال «تولید؛ دانش‌بنیان، اشتغال‌آفرین» است، به اعتقاد من فرصت خوبی است که انقلابی در راستای بهره‌گیری از محصولات دانش‌بنیان دست‌کم در مهار مخاطرات زیست‌محیطی شکل بگیرد.

تداخل اختیار سازمان‌های دولتی

ابراهیمیان دلیل اصلی این بی‌توجهی را دولتی بودن اقتصاد کشور و تداخل اختیار نهادها و سازمان‌های دولتی دانست و گفت: اقتصاد ما یک اقتصاد دولتی است و حل بسیاری از مسائل در حیطه مسئولیت دولت است، در نهایت این دولت است که باید تصمیم‌گیری کند؛ از سوی دیگر، سازمان‌ها و نهادهای مرتبط هم در بسیاری از موارد به تداخل ماموریتی مبتلا هستند. برای مثال برای حل یک معضل زیست‌محیطی نظیر مقابله با گردوغبار اگر سازمان محیط‌زیست کشور بخواهد اقداماتی را به سرانجام برساند، به احتمال زیاد با عملکرد سازمان مدیریت بحران به تداخلمی‌خورد.

سخن پایانی

گفته‌ها و شنیده‌ها درباره آلودگی هوا رنگ و بوی عارضه‌ای تمام‌نشدنی برای شهر را به‌دنبال دارد؛ عارضه‌ای که شهرها را روزبه‌روز بیمارتر می‌کند. نفس گرفته شهر، زخمی به قدمت ۴ دهه است که با رسیدن به فصل سرما بیش‌ازپیش فرصت جولان پیدا می‌کند. زخمی که هرازچندگاه به یک سوژه برای وعده دادن مسئولان و متولیان کشور بدل می‌شود، اما وقتی این فکر قرار است به فعل بینجامد، هزاران عامل به‌عنوان مانع پشت هم قطار می‌شوند و این سوژه را تا روی کار آمدن مدیران احتمالیِ بعدی، به خدا می‌سپارند! زخمی که نه فقط تهران که در بسیاری از کلانشهرها حدود نیم‌قرن می‌شود که باز است و نه‌تنها مردم که چهارستون بدن ایران را می‌لرزاند.