کارشناسان معتقدند در سال‌های آینده علاوه بر سوخت خودروها و موتورسیکلت‌های فرسوده، مازوت در کنار دیگر آلاینده‌ها، نقش اصلی را در آلودگی شهر تهران دارد. اگر استانداردهای زیست‌محیطی یک واحد صنعتی در سامانه برخط پایش آلایندگی دچار مشکل شود، ابتدا به آن واحد تذکر داده می‌شود، اما اگر واحد موردنظر منشأ آلودگی را برطرف نکند، به لیست واحدهای آلاینده اضافه شده و طبق قانون موظف به پرداخت بخشی از فروش خود به‌عنوان جریمه است. این روند تا زمانی که آلایندگی واحد تولیدی برطرف نشده، ادامه خواهد داشت. اما آیا چنین روالی در تمامی واحدهای آلوده‌کننده اعمال می‌شود و اینکه این قانون چقدر می‌تواند مانع از انتشار آلاینده‌ها در سطح کلان شود؟ صمت در این گزارش به بررسی قوانین و نظارت اجرایی برای کاهش آلاینده‌های صنعتی پرداخته است.

از موتورسیکلت تا مازوت

طبق نتایج مطالعات انجام‌شده از سوی جایکا (انستیتوی تحقیقاتی ژاپن) در زمینه آلودگی هوای تهران و چند کلانشهر دیگر، ۷۵ تا ۸۵ درصد آلودگی هوای تهران مربوط به منابع متحرک؛ یعنی خودروها، موتورسیکلت‌ها و سایر وسایل نقلیه است. همچنین به‌گفته مدیر ایمنی، بهداشت، محیط‌زیست و انرژی (HSEE) سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران، موتورسیکلت‌های فرسوده، بیشترین سهم را در آلودگی هوای کلانشهر تهران دارند.

از سوی دیگر، طبق همین پژوهش، ۱۵ درصد آلودگی هوا مربوط به منابع آلاینده ثابت از جمله صنایع آلاینده و نیروگاه‌هاست که طبق گفته رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت استان تهران، حداقل واحدهای صنعتی آلاینده تحت کنترل سازمان حفاظت محیط‌زیست هستند.

ناگفته نماند این داده‌ها مربوط به سال ۱۳۹۸ است و طبق نظر بسیاری از کارشناسان، مازوت‌سوزی برای تولید برق را باید در صدر آلاینده‌ها بگذاریم.

سهم مازوت در آلودگی هوا

هنگام ورود نفت خام به برج تقطیر، فرآورده‌هایی مانند بنزین، گازوئیل، گاز مایع و سوخت جت خارج و از قسمت انتهای برج تقطیر فرآورده سنگینی به‌نام نفت کوره خارج می‌شود. این فرآورده نفتی در گذشته در نیروگاه‌ها، لکوموتیوها و سوخت کشتی‌ها مورداستفاده قرار می‌گرفت و در حال‌حاضر به‌عنوان یک سوخت محبوب در کشورهای صنعتی پیشرفته مورداستفاده قرار می‌گیرد. در واقع زغال‌سنگ و نفت کوره، اصلی‌ترین سوخت نیروگاه‌های جهان به‌شمار می‌آیند.

مازوت نوعی نفت کوره است که کیفیت پایین و ویسکوزیته بالایی دارد و در نیروگاه‌های حرارتی و موارد مشابه از آن استفاده می‌شود. در اروپا و ایالات متحده، ترکیب مازوت شکسته به گازوئیل تبدیل
 می‌شود.  در گذشته، مازوت برای گرم کردن خانه‌ها در شوروی سابق و شرق دور مورداستفاده قرار می‌گرفت، چراکه آنها تجهیزات لازم برای تبدیل مازوت به سایر محصولات پتروشیمی را نداشتند. در کشورهای غربی به کوره‌هایی که از مازوت استفاده می‌کنند، کوره‌های ضایعات‌سوز نیز می‌گویند. بر اثر سوزاندن سوخت‌های فسیلی حاوی گوگرد همچون مازوت، اکسید گوگرد منتشر می‌شود که بخش بیشتر آن را سولفور دی‌اکسید تشکیل می‌دهد.

 سولفور دی‌اکسید، گازی سمی و مضر است. این گاز وزن بیشتری نسبت به هوا دارد و زمانی که غلظت آن در هوا به بیش از حد مجاز می‌رسد، بوی بدی خواهد داشت که در این سطح کشنده خواهد بود.

 به‌گفته کارشناسان، امروز با توجه به مازوت‌سوزی، سهم آلاینده نیروگاه‌ها تقریبا به 80 درصد رسیده و سهم آلایندگی کارخانه‌ها از منابع متحرک بیشتر شده است؛ بنابراین می‌توان گفت، متهم اصلی آلودگی مازوت است. سوخت نیروگاه‌ها مازوت شده تا برق مصرفی تولید شود. قبلا در نیروگاه‌ها به جای مازوت از گاز استفاده می‌شد.

تلاش می‌کنیم مازوت‌سوزی را کاهش دهیم

زهره عبادتی، معاون نظارت و پایش حفاظت محیط‌زیست استان تهران با توجه به آغاز فصل سرما و نگرانی‌های موجود نسبت به مازوت‌سوزی در استان تهران، درباره بازدید از نیروگاه‌ها گفت: سوخت نیروگاه‌ها روزانه چک می‌شود. این نظارت در نیمه اول و دوم سال تفاوتی ندارد و به صورت ۲۴ ساعته نوع سوخت مصرفی نیروگاه‌ها، واحدهای صنعتی بزرگ مقیاس مانند شرکت‌های تولید سیمان، پالایشگاهی و صنایع بزرگ، کنترل و بررسی می‌شود.

وی افزود: تمام تلاش‌مان این است که اجازه استفاده از سوخت مازوت مانند ۳ سال اخیر به صنایع داده نشود. در این زمینه، همکاری‌های خوبی با محیط‌زیست انجام‌ شده است.

معاون نظارت و پایش حفاظت محیط‌زیست استان تهران با اظهار امیدواری نسبت به اجرای این مصوبه گفت: باتوجه به پدیده وارونگی دما در 6 ماهه دوم سال، برای کلانشهرها و از جمله پایتخت باید حتما سوخت گاز صنایع و نیروگاه‌ها تامین شود تا مشکلی برای مصرف سوخت مازوت نداشته باشیم.

عبادتی تاکید کرد: سازمان محیط‌زیست مصمم به جلوگیری از مازوت‌سوزی و استفاده از این سوخت در صنایع است. با این همه، تاکنون مطالعه و محاسبه دقیقی از میزان نقش و تاثیر مازوت بر آلودگی هوا انجام نشده است.

معاون نظارت و پایش حفاظت محیط‌زیست استان تهران افزود: در صورتی‌که واحد صنعتی یا نیروگاه از خروجی سوخت‌های آلودگی مانند مازوت یا گازوئیل با محتوای گوگرد بالا استفاده کنند و سیستم‌های کنترلی بر دودکش‌های خود نصب نکرده باشند، قطع به یقین باعث انتشار آلودگی می‌شوند و در آلودگی هوا نقش دارند.

عبادتی در پایان با اشاره به تعداد نیروگاه‌های استان تهران گفت: نیروگاه‌های تهران، به جز یک نیروگاه که مخازن آن نیز پلمب شده‌اند، شرایط و قابلیت استفاده از مازوت را ندارند و سوخت دوم آنها عمدتا گازوئیل است.

احتمال تشدید آلودگی هوا

در همین حال، محسن منصوری، استاندار تهران نیز با اشاره به اینکه معمولا از اواسط پاییز تا اواخر زمستان با تشدید پدیده آلودگی هوا و افزایش آلایندگی مواجه هستیم، گفت: پدیده‌های طبیعی همچون گردوغبار نیز روی این موضوع تاثیرگذار است. با این همه، مسئله آلودگی هوا در تهران ناشی از دو موضوع منابع آلاینده در زمستان همچون خودروها و پدیده‌های طبیعی همچون گردوغبار است که در دیگر فصول سال نیز رخ می‌دهد.

منصوری با اشاره به بررسی موضوع تشدید آلودگی هوا در 6 ماهه دوم سال گفت: تکالیف نهاد‌های مختلف در قانون به‌روشنی مشخص‌شده و برخی نهادها نیز موضوع را به صورت جدی پیگیری کرده‌اند، اما تاکید بر آن است که مجموعه شرکت پخش فرآورده‌های نفتی، طرح کنترل و هدایت بخارات و خروجی‌های بنزین در پمپ‌های بنزین را نیز در برنامه مشخص ارائه کند، البته این کار آغاز شده، اما سرعت آن باید افزایش پیدا کند.

استاندار تهران درباره موضوع گازرسانی در حوزه صنایع گفت: باید توزیع گاز در صنایع به‌گونه‌ای باشد که صنایع به مازوت‌سوزی روی نیاورند؛ بنابراین باید با اعمال تدابیر لازم اگر به هر دلیلی با اخذ مجوز مقرر شد صنایعی از این فرآیند استفاده کنند باید با رعایت فاصله محل صنعتی با تهران این اقدام انجام شود.

وی ادامه داد: موضوع معاینه فنی خودروها نیز موردبحث و بررسی قرار گرفت و مقرر شد اخذ گواهی معاینه فنی با جدیت دنبال شده و کنترل‌های لازم در صدور این برگه انجام شود. برخی از افراد برای اخذ گواهی معاینه فنی به شهرستان‌های اطراف مراجعه می‌کنند و این در شرایطی است که در این شهرستان‌ها حساسیت‌ها نسبت به این موضوع کمتر است؛ بنابراین باید هر شهری با توجه به شرایط خود شاخص‌های کنترلی را تعیین کند.

منصوری تاکید کرد: امسال کشور سومین پاییز خشک را پیش‌رو دارد که بارندگی کمتر، موجب تشدید آلایندگی‌ها می‌شود؛ بنابراین نهاد‌ها تکلیف سنگین‌تری بر عهده دارند. بی‌تردید تحقق قانون هوای پاک نیازمند منابع مالی گسترده است و از سوی دیگر، زمانبر نیز است، اما می‌توانیم تدابیری را اتخاذ کنیم که بخشی از اقدامات لازم برای تحقق این قانون اجرایی شود.

افزایش ۹۰ درصدی دی‌اکسیدکربن

یاور عنانی، پژوهشگر دانشگاه تربیت مدرس در گفت‌وگو با صمت با اشاره به اینکه در ۵۰ سال گذشته فعالیت‌های انسانی بیش از ۹۰ درصد غلظت دی‌اکسیدکربن موجود در جو را افزایش داده و این میزان برای متان و اکسید نیتروژن بالای ۵۰ درصد است، گفت: گازهای آلاینده به 2 دسته اولیه و ثانویه تقسیم می‌شوند؛ آلاینده‌های اولیه از منابع انتشار مانند اگزوز خودروها و دودکش کارخانه‌ها، به‌طور مستقیم منتشر می‌شوند و شامل دی‌اکسیدگوگرد، اکسیدهای نیتروژن، ذرات معلق جامد ۲.۵ و ۱۰ پی ام (واحد اندازه‌گیری ذرات معلق در هوا) مونواکسیدکربن و... هستند. آلاینده‌های ثانویه نظیر گاز ازن در اثر واکنش شیمیایی آلاینده‌های اولیه با هم یا ترکیبات موجود در جو به‌وجود می‌آید.

آلاینده‌های دیگری هم وجود دارند اما آنچه در حال ‌حاضر به‌عنوان معیار برای سنجش آلایندگی در کلانشهرها در دنیا استفاده می‌شود، آلاینده‌های گازی اولیه و ثانویه است. با این تعاریف حالا می‌توان به رابطه بین این 2 نوع گاز که تنها وجه اشتراک آنها ازن است، پرداخت. ازن هم باتوجه به ارتفاع قرارگیری رفتار آلاینده هم در سطح زمین به‌عنوان ازن زمینی و هم در بالای جو به‌عنوان ازن گلخانه‌ای یافت می‌شود.

راه‌های بهبود کیفیت هوا

وی بااشاره به اینکه تا چه حد می‌توان با تکیه بر ابزارهای پیشرفته از میزان انتشار آلاینده‌های گازی کاست؟ گفت: اگر در سیاست‌های کلان به کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی در نیروگاه‌ها، کارخانجات و وسایل نقلیه روی بیاوریم، این مورد علاوه بر کاهش مستقیم گاز دی‌اکسیدکربن؛ موجب کاهش توأمان گازهای آلاینده‌ای چون اکسیدهای نیتروژن، دی‌اکسیدگوگرد و منوکسیدکربن و در نتیجه بهبود کیفیت هوا منجر می‌شود.

وی بااشاره به راهکارهایی برای کاهش گازهای آلاینده گفت: برای کاهش گازهای گلخانه‌ای تا جایی که می‌توان باید به‌سمت بهره‌گیری از انرژی الکتریکی و استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر به‌جای انرژی‌های فسیلی برویم. همچنین توصیه می‌شود از سیکل ترکیبی کردن نیروگاه‌های گازی به‌عنوان جایگزین توربین‌های گازی بهره بگیریم. در باب فلرها باید هرچه سریع‌تر به بهره‌برداری از آنها درعوض سوزاندن آنها پرداخت و اینکه می‌توان به جایگزینی خودروهای موجود با خودروهای الکترونیکی پرداخت. ایجاد دیوار و بام‌سبز در ساختمان‌ها و استفاده از فیلترهای جذب‌کننده گازهای گلخانه‌ای و ذخیره کربن از دیگر راهکارهای موجود است.

عنانی افزود: در راهکار بالا، حذف یا کاهش سوخت‌های فسیلی علاوه بر کاهش گازهای گلخانه‌ای، کاهش گازهای آلاینده را نیز در پی خواهد داشت، چرا که در فرآیند احتراق به‌ویژه در توربین‌های گازی یا سیکل‌های بخار و نیروگاه‌های زغال‌سوز میزان آلاینده‌های بسیار زیادی تولید می‌شود. در سایر راهکارها هم میزان انتشار و به‌دلیل افت احتراق میزان گازهای آلاینده نیز کاهش می‌یابد.

راهی برای تقویت دانش‌بنیان‌ها

وی ادامه داد: بدیهی است دولت پررنگ‌ترین نقش را در این حوزه دارد چرا که با ارائه مشوق‌های لازمه چه در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر، چه در بخش خودروهای الکتریکی و سایر موارد و با در نظر گرفتن سرمایه لازم می‌تواند موجب تقویت شرکت‌های دانش‌بنیان در این حوزه و ایجاد حرکت شتاب‌دار مورد نیاز کشور شود.

سخن پایانی

با توجه به موارد یادشده می‌توان گفت۳۰ تا ۳۲ درصد آلایندگی مربوط به منابع ثابت همچون کارخانه‌ها و ۶۷ تا ۸۰ درصد آلودگی تهران سهم منابع متحرک همچون اتوبوس، تاکسی و موتورسیکلت است که در این میان، موتورسیکلت‌ها سهم زیادی را به خود اختصاص می‌دهند، چراکه اگر موتورسیکلتی استاندارد لازم را نداشته باشد ۴ تا ۵برابر یک خودرو آلایندگی ایجاد می‌کند. در تهران به ازای هر نفر تقریبا یک خودرو داریم؛ بنابراین باید در این حوزه برنامه‌ریزی دقیقی انجام دهیم. در برنامه‌ها تاکیدشده که موتورسیکلت‌های برقی با کاربراتوری جایگزین شوند. امیدواریم در برنامه‌ای ۲ تا ۳ ساله این مشکل را حل کنیم.